Joanna Michalak-Dawidziuk
Kształcenie nauczycieli –perspektywa studentów w Polsce i Portugalii
© Copyright by Joanna Michalak-Dawidziuk, 2022
Recenzentki: prof. Maria Assunção Flores dr hab. Joanna M. Łukasik, prof. UP
Redakcja wydawnicza: Aleksandra Adamczyk
Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika wykorzystana na okładce: © Maksim Grebeshkov | Depositphotos.com
ISBN 978-83-8294-016-9
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022
Spis treści
Wstęp 9
Rozdział 1
Teoretyczne uwarunkowania kształcenia nauczycieli 13
1.1. Kształcenie – kontekst teoretyczny ................................................... 13
1.2. Kształcenie nauczycieli ....................................................................... 19
1.2.1. Modele, teorie i koncepcje kształcenia nauczycieli ................ 20 1.2.2. Kierunki i tendencje zmian w edukacji nauczycielskiej ......... 32
Rozdział 2
Kształcenie nauczycieli w Polsce i Portugalii w ujęciu historycznym oraz uwarunkowaniach współczesności ........................................................ 43
2.1. System szkolnictwa wyższego w Polsce – ogólna charakterystyka ... 43 2.1.1. Uwarunkowania historyczne szkolnictwa wyższego w Polsce 43 2.1.2. Współczesny system szkolnictwa wyższego w Polsce ............ 48 2.1.3. Współczesny system kształcenia nauczycieli w Polsce .......... 77 2.2. System szkolnictwa wyższego w Portugalii – ogólny zarys ............. 87 2.2.1. Uwarunkowania historyczne szkolnictwa wyższego w Portugalii ............................................................................... 87 2.2.2. Współczesny system szkolnictwa wyższego w Portugalii ..... 89 2.2.3. Współczesny system kształcenia nauczycieli w Portugalii .... 100
Rozdział 3
Uwarunkowania zawodowe nauczycieli z Polski i Portugalii ....................... 105
3.1. Nauczyciel w Polsce i Portugalii – wybrane zagadnienia .................. 105 3.2. Uwarunkowania zawodowe nauczyciela w Polsce i Portugalii ......... 107 3.2.1. Zatrudnienie ............................................................................. 107 3.2.2. Status ......................................................................................... 109 3.2.3. Wymiar czasu pracy ................................................................. 110
3.2.4. Stosunek liczby uczniów do liczby pracowników dydaktycznych 114
3.2.5. Wynagrodzenie ......................................................................... 115 3.2.6. Urlopy 117
3.2.7. Uprawnienia emerytalne ......................................................... 117 3.2.8. Satysfakcja zawodowa 118
Rozdział 4
Międzynarodowe badania porównawcze – główne koncepcje i poglądy ..... 119
4.1. Okres pożyczania ................................................................................ 119
4.2. Okres prognozowania ......................................................................... 120
4.3. Okres analizy ...................................................................................... 124
Rozdział 5
Metodologiczne podstawy badań własnych ................................................... 129
5.1. Przedmiot i cel badań ......................................................................... 130
5.2. Problemy badawcze ............................................................................. 131
5.3. Zmienne zależne i niezależne ............................................................ 132
5.4. Metody, techniki i narzędzia badawcze ............................................. 132
5.5. Charakterystyka metod statystycznego opracowania badań .......... 134 5.6. Opis terenu badań 134 5.6.1. Polska i Portugalia – zarys z uwzględnieniem podobieństw i różnic 135 5.6.2. Warszawa i Braga – rys ............................................................. 137 5.6.3. Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie (Polska) i University of Minho w Bradze (Portugalia) – historia i współczesność (rys) 138 5.6.4. Wybrane podobieństwa i różnice występujące w terenie badań 143
5.7. Dobór i opis próby badawczej ............................................................. 144
5.8. Organizacja i przebieg badań ............................................................. 145
Rozdział 6
Kształcenie nauczycieli w opinii studentów studiów pedagogicznych w Polsce i Portugalii ......................................................................................... 149
6.1. Oczekiwania studentów wobec studiów ............................................ 149
6.2. Aktywność międzynarodowa w trakcie studiów – perspektywa studentów na kierunku pedagogika w Polsce i Portugalii ................ 183
6.3. Plany zawodowe studentów na kierunku pedagogika w Polsce i Portugalii po ukończeniu studiów .................................... 204
Wnioski ............................................................................................................. 231
Bibliografia ....................................................................................................... 255 Aneks ................................................................................................................ 279
Kształcenie stanowi współcześnie jeden z najważniejszych obszarów ba dawczych. Badania i analizy służą poszukiwaniu nowych modeli oraz metod mających na celu doskonalenie systemów edukacyjnych na świecie. Kolejne reformy wdrażane w różnych państwach są wypadkową wielowymiarowych zmian następujących w otoczeniu szkoły, a także licznych badań prowadzo nych w zakresie kształcenia. W wyniku dynamicznego postępu oraz eksplora cji badawczych czynionych przez wiele ośrodków naukowych dotychczasowe, tradycyjne rozumienie kształcenia jako przekazywania wiedzy uległo z bie giem lat rozszerzeniu o rozwijanie umiejętności i kompetencji społecznych, umożliwiających pełniejsze przygotowanie jednostki do życia w zmieniającym się świecie. Kształcenie nie ogranicza się obecnie wyłącznie do zapewnienia określonego poziomu wiedzy gwarantującej funkcjonowanie przez cały okres aktywności zawodowej, ale odnosi się do każdego etapu rozwoju człowieka –od dzieciństwa do starości. Stąd zmieniająca się jego rola, tj. od podstawowej, oznaczającej zapewnienie elementarnej wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych w okresie szkolnym, poprzez uzyskiwanie nowych kwalifikacji umożliwiających jednostce aktywność zawodową na zmieniającym się rynku pracy, po podtrzymywanie odpowiedniej jakości życia osób starszych. Szczególna funkcja edukacji w świecie o nieprzewidywalnej przyszłości i w sytuacji braku możliwości jej prognozowania czyni kształcenie nauczycieli procesem wyjątkowo trudnym i złożonym. Konglomerat zawiłych zmian na stępujących wokół szkoły sytuuje nauczyciela w niełatwym położeniu, co kom plikuje także myślenie o procesie jego kształcenia. Dookreślenie sposobu przy gotowania studenta do pracy w zawodzie nauczyciela wymaga uznania zmiany za stały czynnik jego profesji, co powoduje konieczność uwzględnienia przede wszystkim kształtowania umiejętności sprawnego dostosowywania się do zmiany oraz wymaga otwarcia, elastyczności i akceptacji takiego stanu rzeczy. Niniejsza monografia składa się z sześciu rozdziałów. Rozdział pierwszy prezentuje teoretyczny kontekst pojęcia kształcenia i kształcenia nauczycieli oraz zawiera przegląd różnych modeli i teorii, z uwzględnieniem tendencji na stępujących zmian.
W rozdziale drugim zostały scharakteryzowane systemy kształcenia w Polsce i w Portugalii na poziomie szkolnictwa wyższego, przy czym szczegól ną uwagę poświęcono kształceniu nauczycieli.
Rozdział trzeci opisuje uwarunkowania pracy nauczyciela w Polsce i Portu galii, w tym: zasady zatrudniania, status zawodowy, wymiar czasu pracy, sto sunek liczby uczniów do liczby pracowników dydaktycznych, wynagrodzenie, urlopy, uprawnienia emerytalne. Zaprezentowano tutaj także opinie nauczy cieli na temat ich satysfakcji z wykonywanego zawodu.
Rozdział czwarty przybliża wybrane koncepcje z zakresu pedagogiki po równawczej. Charakterystyka poszczególnych etapów rozwoju subdyscypliny uwzględnia poglądy głównych jej przedstawicieli.
W rozdziale piątym omówiono metodologię: temat, cel i przedmiot badań, sformułowane problemy badawcze, określone zmienne zależne i niezależne, a także zastosowane metody, techniki oraz narzędzia badawcze. Ponadto scha rakteryzowano teren badań i grupę badawczą. Ta część publikacji zawiera też opis organizacji i przebiegu badań.
W rozdziale szóstym zostały przedstawione wyniki badań dotyczących oczekiwań studentów wobec studiów, ich aktywności międzynarodowej w trak cie studiowania oraz planów zawodowych po ukończeniu studiów.
Książkę zamykają wnioski z przeprowadzonych badań ukazujące podo bieństwa i różnice w kształceniu nauczycieli w Polsce i Portugalii, a także ob szary badawcze dla kolejnych badaczy, którzy będą chcieli pogłębić eksploracje podjętej w niniejszej monografii problematyki.
W Polsce i Portugalii motywacja do wyboru studiów pedagogicznych jest podobna. Również sposób postrzegania wielu aspektów kształcenia nauczycieli wykazuje liczne podobieństwa wśród studentów w obu krajach. Jednak różnice, m.in. w systemie rekrutacji na studia oraz zasadach przyjmowania do pracy w szkole, powodują, że opinie studentów w Polsce i Portugalii na temat waż nych obszarów kształcenia nauczycieli są odmienne.
W 2019 roku odbyłam w University of Minho w Portugalii staż, w ramach którego przeprowadziłam wśród studentów studiów pedagogicznych badania dotyczące wybranych aspektów procesu kształcenia nauczycieli. Podobny pro jekt badawczy zrealizowałam w grupie studentów Akademii Pedagogiki Spe cjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie. Zaprezentowany w niniejszej książce porównawczy kontekst wzbogaca ogólną wiedzę na temat podobieństw i różnic w procesie kształcenia nauczycieli w obu krajach. Ich podłożem są aspekty historyczny, kulturowy oraz społeczno-polityczno-ekonomiczny.
Monografia jest adresowana do przedstawicieli środowiska akademickiego, decydentów w zakresie szkolnictwa wyższego, a także do studentów. Może ona również stanowić punkt wyjścia do dyskusji w środowisku oświatowym, w tym
wśród kadry kierowniczej oraz nauczycieli placówek oświatowych, takich jak szkoły i ośrodki doskonalenia nauczycieli.
Do powstania publikacji przyczyniło się wiele osób, którym w tym miejscu chciałabym podziękować.
Dziękuję szczególnie prof. Marii Assunção Flores z University of Minho w Bradze, która umożliwiła mi odbycie stażu naukowego i przeprowadzenie badań w Portugalii, a także podjęła się zrecenzowania niniejszej książki.
Podziękowania kieruję również do recenzentki dr hab. Joanny Łukasik, prof. Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie.
Dziękuję dr Dorocie Małgorzacie Jankowskiej, dyrektor studiów w Akade mii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie, za umożli wienie zrealizowania badań w tej uczelni.
Dziękuję uczestnikom badań – studentom kierunku pedagogika w Univer sity of Minho w Bradze (Portugalia) i Akademii Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie (Polska).
Serdeczne podziękowania kieruję także do moich Bliskich – Izy, Marka i Piotra, którzy wspierali mnie w realizacji stażu naukowego.
Rozdział 1
Teoretyczne uwarunkowania kształcenia nauczycieli
1.1. Kształcenie – kontekst teoretyczny
International dictionary of adult and continuing education definiuje kształce nie jako: Proces prezentowania wiedzy, umiejętności, postaw lub wartości, które mogą być: przekazywane i wyuczone przez innych. Jest to powszechnie określane jako nauczanie dydaktyczne (Jarvis, 2005, s. 200).
Kształcenie to proces poznawczy, co oznacza
[...] ogół zjawisk i procesów stwarzających warunki do wszechstronnego rozwoju umysłowego człowieka, nabywanie przez jednostkę wiedzy, poglądów, przekonań na temat ludzi, ich dzieł, świata, w którym żyją, możliwości zmieniania otaczającej go rzeczywistości oraz samego siebie, gotowości do podejmowania działań inte lektualnych i praktycznych, a także dążenie do rozwijania swoich zainteresowań, zamiłowań, zdolności i uzdolnień (Kędzierska, 2003, s. 858).
To wieloznaczne pojęcie może się odnosić do samego zjawiska kształcenia, czynności kształcenia, stanu pożądanego, czyli celu kształcenia (kanon kształ cenia ogólnego), lub jego wyniku, stanu końcowego (wykształcenie) (Kędzier ska, 2003, s. 858; Okoń, 2007, s. 200–201).
Kształcenie łączy się z początkiem procesu poznawczego, który pozwala zrozumieć to, co dotychczas nieznane, przeanalizować teorie, zjawiska, proce sy, struktury, nabyć umiejętności i postaw, które pozwolą lepiej funkcjonować. Jego efekty można postrzegać zarówno w wymiarze jednostkowym (wyższy poziom samooceny, satysfakcja wiążąca się z potwierdzeniem własnych moż liwości i potencjału intelektualnego), jak i społecznym (podniesienie prestiżu jednostki w odbiorze zewnętrznym, jej uznanie i wiarygodność). Kształcenie jest dążeniem do wszechstronnego rozwoju osobowości, uzdolnień, zaintereso wań i ogólnej sprawności umysłowej (Nowacki, 2004, s. 105). Wymaga determi nacji, zaangażowania, wysiłku, cierpliwości i koncentracji.