JAK KROK PO KROKU WPROWADZAÆ DZIECI O SPECJALNYCH POTRZEBACH EDUKACYJNYCH
I
W ŒWIAT ZABAWY I NAUK
Moim Wnukom Joannie, Annie, Adamowi i Marcinowi oraz Ich Rodzicom
El¿bieta Maria Minczakiewicz
JAK KROK PO KROKU WPROWADZAÆ DZIECI O SPECJALNYCH POTRZEBACH EDUKACYJNYCH
I
W ŒWIAT ZABAWY I NAUK
Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2006
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006
Redakcja: Agnieszka Gajewska
Korekta: Anna Odrowska
Projekt ok³adki: Ewa Beniak-Haremska
Rysunki: Agata Fuks
ISBN 978-83-7308-693-7 ISBN 83-7308-693-5
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2006
Spis treœci Wprowadzenie ........................................................................................................................... 9 Przyk³ad charakterystyki dziecka, jego stanu i potrzeb rozwoju w kontekœcie wp³ywu œrodowiska wychowawczego ...................................................... 15 Charakterystyka dziecka ................................................................................................... 15 Œrodowisko rodzinne dziecka .......................................................................................... 16 Historia rozwoju dziecka na podstawie wywiadu z matk¹ i dokumentów .......... 17 Diagnoza logopedyczna ................................................................................................... 20 Wnioski ................................................................................................................................... 23 Wskazówki dla rodziców .................................................................................................. 24 Przyk³ady zajêæ logopedycznych „Wymowa a znak graficzny” .................................... 26 Konspekt zajêæ logopedycznych „Dró¿ka” ........................................................................ 39 Scenariusz zajêæ logopedycznych „Liœcie” ........................................................................... 51 Scenariusz zajêæ z zakresu rewalidacji indywidualnej „Zwierzêta domowe – kura i jej dzieci, kurcz¹tka” ............................................................. 58 Konspekt zajêæ z zakresu rewalidacji indywidualnej „Myjemy owoce przed ich spo¿yciem” ................................................................................ 77 Konspekt zajêæ z zakresu rewalidacji indywidualnej „Tañcz¹ce kó³eczka” ................ 80 Konspekt zajêæ z zakresu rewalidacji indywidualnej „Bawimy siê kolorow¹ pi³k¹” ................................................................................................. 82 Program rozwoju funkcji manualnych .................................................................................. 86 Scenariusz „Bawimy siê pi³eczk¹” ................................................................................... 86 Kr¹g tematyczny: Cztery pory roku ...................................................................................... 88 Kr¹g tematyczny: Spotkanie andrzejkowe .......................................................................... 90 Scenariusz „Wró¿by andrzejkowe” .................................................................................. 91
6 Spis treœci Kr¹g tematyczny: Bo¿e Narodzenie ................................................................................... 94 Kr¹g tematyczny: Tradycje œwi¹teczne ............................................................................. 96 Scenariusz „Œwi¹teczny stroik” ...................................................................................... 97 Kr¹g tematyczny: Zwyczaje Bo¿onarodzeniowe ............................................................. 99 Scenariusz „Nasza choinka” ............................................................................................ 100 Kr¹g tematyczny: Nowy Rok ............................................................................................... 104 Kr¹g tematyczny: Wiosna w naszym ogrodzie ................................................................ 106 Scenariusz „Kwiaty na balkonie” .................................................................................. 110 Kr¹g tematyczny: Warzywa .................................................................................................. 123 Kr¹g tematyczny: Wielkanoc ................................................................................................. 135 Scenariusz „Œwi¹teczne œniadanie” ............................................................................... 137 Kr¹g tematyczny: Przygotowanie do pisania ................................................................... 139 Aneks .......................................................................................................................................... 157 Karta badania motoryki artykulacyjnej ........................................................................ 159 Karta oceny zdolnoœci porozumiewania siê dzieci od dwóch do piêciu lat .................................................................................................. 162 Trening aktywnoœci poznawczej poprzez zabawê .................................................. 168 Bajka-dziwajka .................................................................................................................... 170 Bajki i bajeczki do s³uchania i/lub czytania ................................................................. 172 Kalendarz przyrodniczy ................................................................................................... 182 Bibliografia ................................................................................................................................ 189
[…] Postêpowanie wychowawcze dla ka¿dego dziecka zaczyna siê tam, gdzie jego naturalny rozwój zatrzyma³ siê. Zatem – ile jest na œwiecie dzieci, tyle jest pocz¹tków […]. Eduard Seguin
W
WPROWADZENIE
szyscy rodzice oczekuj¹cy narodzin, zw³aszcza swego pierwszego dziecka, o niczym innym nie marz¹, jak tylko o tym, aby by³o ono silne, zdrowe, prawid³owo siê rozwijaj¹ce, a przy tym pogodne i szczêœliwe. Czy jednak zawsze spe³niaj¹ siê te marzenia? Czy narodziny dziecka s¹ zawsze powodem do uniesienia i niek³amanej radoœci najbli¿szych? Co robiæ w sytuacji, gdy przekorny los posk¹pi nieco szczêœcia, daj¹c rodzicom w darze dziecko „inne”, nie takie, jakiego siê spodziewali? Planuj¹c napisanie tej ksi¹¿ki, d³ugo zastanawia³am siê nad jej tytu³em oraz wstêpem. Zadecydowa³am wówczas, ¿e tytu³ bêdzie mo¿liwie prosty, zwyczajny, a we wstêpie podkreœlê, ¿e zarówno wczesne, jak i póŸniejsze dzieciñstwo to szczególny etap w rozwoju ka¿dego dziecka, które wyrasta na dojrza³ego cz³owieka. Cz³owieka, który bêdzie takim, jakiego wykreowa³a natura, a dope³ni³o jego, oby tylko zawsze, prawid³owe wychowanie. Czy¿ jest w tym zamiarze choæ odrobina przesady? Dzieciñstwo – podkreœlam to wyraŸnie – jest okresem, w którym dziecko w sposób najbardziej aktywny poznaje œwiat, zg³êbia jego tajemnice, uczy siê poruszaæ, mówiæ, czytaæ i pisaæ, a tak¿e liczyæ, przekszta³caj¹c wzory czynionych operacji czêsto tylko po to, aby eksperymentowaæ i odkrywaæ, zafascynowane tym, czego jeszcze nie zna. Chce koniecznie zrozumieæ trudne do pojêcia czas i przestrzeñ, tê ostatni¹ pocz¹tkowo odmierzan¹ jedynie krokami stóp na d³ugoœæ ³ó¿eczka lub kojca. Przestrzeñ wraz z nim wydaje siê wzrastaæ i bogaciæ, poszerzaæ o ka¿dy nowy, pewnie postawiony krok, prowadz¹cy dalej, poza próg domu rodzinnego. Ma³e dziecko pragnie j¹ ogarn¹æ dostêpnymi mu zmys³ami i sercem. Dziecko z determinacj¹ d¹¿y do wype³nienia tej, jak¿e fascynuj¹cej je, czasoprzestrzeni, w której jest miejsce tak¿e dla niego i jego najbli¿szych. Niejednokrotnie przekracza granice miêdzy rzeczywistoœci¹ a fikcj¹. Jego wyobraŸnia wydaje siê g³ównym generatorem niedoœcig³ych pomys³ów, pozwalaj¹cych na kreowanie dot¹d nieznanych mu scenariuszy dzia³añ,
10 Wprowadzenie wokó³ których narasta jego ciekawoœæ. Wszystko to na d³ugo pozostawia w jego œwiadomoœci prze¿ycia dzieciñstwa. Dzieciêcy, beztroski œwiat, œwiat pe³en fantazji, przyjemnoœci i oczekiwañ, jednak czêsto bywa zak³ócany w momencie, kiedy dziecko trafia do przedszkola, a potem na jego drodze rozwoju piêtrz¹ siê nowe obowi¹zki i zadania, a wraz z nimi i trudnoœci, zwi¹zane z podjêciem nauki szkolnej. Pierwsze napotykane trudnoœci zwi¹zane z koniecznoœci¹ przestrzegania regu³ wspó³¿ycia spo³ecznego, regulaminu szkolnego (np. przymusowe siedzenie w ³awce, rozpoznawanie swojego miejsca i swych przyborów szkolnych czy odzie¿y, samodzielne rozbieranie siê i ubieranie, przebieranie siê na lekcje wychowania fizycznego, dba³oœæ o przybory szkolne i ich funkcjonalnoœæ, odrabianie zadañ domowych, odwiedzanie toalety tylko w czasie do tego przeznaczonym) jawi¹ siê wielu dzieciom jako koszmar, który towarzyszy im czêsto jeszcze w okresie doros³oœci. Tak spostrzegane i zapamiêtane pierwsze doœwiadczenia szkolne wydaj¹ siê jedynie sublimowaæ dot¹d ukryte trudnoœci. Zaistnia³e trudnoœci maj¹ zazwyczaj g³êbsze Ÿród³o, które stopniowo, czêsto dopiero po latach zmagañ edukacyjnych ucznia, udaje siê odkryæ i zrozumieæ trapi¹cy go, bolesny w doznaniach, problem, lecz na niewiele ju¿ wtedy mo¿na liczyæ, poniewa¿ najlepszy okres na za¿egnanie wszelkich uczniowskich k³opotów bezpowrotnie min¹³. W niniejszym opracowaniu chcia³abym zwróciæ uwagê na potrzeby dzieci, którym los popl¹ta³ drogi prawid³owego rozwoju, rzucaj¹c pod nogi mniejsze lub wiêksze k³ody. Spróbujmy siê temu przyjrzeæ aby wspólnie zastanowiæ nad tym, co w zaistnia³ej sytuacji da siê jeszcze zrobiæ. Zacznijmy zatem od poznania samego podmiotu-dziecka-ucznia (kto to jest?, kim jest?, jakim jest cz³owiekiem?, co potrafi?, co go interesuje?, co najbardziej lubi robiæ, a czego nie lubi?, w jaki sposób mo¿na do niego dotrzeæ?, co mo¿e sprawiaæ mu radoœæ, dawaæ zadowolenie?), czyli prawid³owo postawionej diagnozy. Diagnoza, w moim rozumieniu, to z³o¿ony, trudny, wieloetapowy, a przy tym odpowiedzialny proces poznawczy, anga¿uj¹cy przede wszystkim rodziców dziecka, jak równie¿ profesjonalistów. Jej celem jest rozeznanie i okreœlenie stanu, potrzeb i mo¿liwoœci dziecka, którego rozwojem
Wprowadzenie
11
trzeba tak pokierowaæ, aby w maksymalnym stopniu mog³o ono wykorzystaæ swoje predyspozycje, zdolnoœci, nadzwyczajne talenty, zainteresowania, dotychczasowe doœwiadczenia oraz nabyte umiejêtnoœci i wiedzê do realizacji w³asnych planów i zamierzeñ, do budowania swej osobistej i spo³ecznej przestrzeni ¿yciowej. W wielu bowiem przypadkach wczesne rozpoznanie pierwszych objawów, a nastêpnie przyczyn pojawiaj¹cych siê trudnoœci, pozwala na ich wyeliminowanie, zanim jeszcze u dziecka pojawi¹ siê powa¿ne zaburzenia rozwoju. Co znaczy zaniedbanie chocia¿by drobnych trudnoœci dziecka, wiedz¹ te z nich, które ju¿ tego doœwiadczy³y na sobie. Wiedz¹ o tym tak¿e ich rodzice, którym nikt w porê nie zwróci³ uwagi na to, ¿e ich dziecko wymaga specjalistycznej opieki i pomocy, odpowiednich metod i technik pracy, indywidualnych programów nauczania, pozwalaj¹cych wyrównaæ mu deficyty rozwoju czy braki programowe. Piêkne, jak¿e optymistycznie brzmi¹ce has³o: „wszystkie dzieci s¹ nasze” absolutnie tu nie wystarcza. W przypadku dzieci z rozlicznymi deficytami rozwoju potrzebna jest wczesna, fachowa, czêsto wielospecjalistyczna pomoc i opieka (np. neurologa, chirurga, otologa, audiologa, logopedy, reedukatora, doœwiadczonego pedagoga specjalnego), a o tê trzeba umieæ zabiegaæ i umieæ jednoczeœnie z niej korzystaæ. Obserwuj¹c dzieci trafiaj¹ce do przedszkoli lub szkó³, na ogó³ w ich wygl¹dzie nie zauwa¿amy nic szczególnego, co mia³oby je ró¿niæ od pozosta³ych. Dopiero ich g³êbsze poznanie ujawnia, jak z³udna mo¿e byæ powierzchowna diagnoza. Warto wiêc sobie uœwiadomiæ to, ¿e te, pozornie podobne dzieci, pomimo identycznego wieku czy wygl¹du zewnêtrznego, mog¹ siê bardzo ró¿niæ od siebie pod wzglêdem posiadanych predyspozycji i zdolnoœci, temperamentu, tempa uczenia siê, osi¹ganego poziomu rozwoju funkcji psychomotorycznych (intelektualnych, w tym myœlenia i mowy), funkcji percepcyjno-motorycznych, stopnia funkcjonowania spo³ecznego itp. Czasem wœród dzieci z jednej klasy mo¿na zauwa¿yæ kogoœ bardziej lub mniej ros³ego, nadmiernie wychudzonego lub s³usznej wagi cia³a. Czasem mo¿e lekko orientalne rysy twarzy dziecka przyci¹gn¹ czyj¹œ uwagê. Wœród dzieci zdarzaj¹ siê i takie, u których nie widaæ wspomnianych symptomów „innoœci”, a jednak wykazuj¹ powa¿ne zaburzenia i deficyty rozwoju, którymi trzeba siê naprawdê solidnie zaj¹æ. St¹d te¿ pojawi³a siê myœl napisania niniejszej ksi¹¿ki, w której stara³am siê zebraæ,
12 Wprowadzenie moim zdaniem, ciekawe, a tym samym godne uwagi przyk³ady rozwi¹zañ praktycznych zwi¹zanych z diagnoz¹ stanu i potrzeb dziecka z deficytami rozwoju, ze szczególnym zwróceniem uwagi na przyczyny, których trzeba poszukiwaæ we wczeœniejszych etapach ¿ycia i rozwoju dziecka. Znaj¹c stan i prawdopodobne przyczyny trudnoœci dziecka, trzeba pomyœleæ o skorzystaniu z pomocy specjalistów, którzy mogliby drog¹ leczenia lub rehabilitacji przywróciæ lub usprawniæ zaburzone funkcje. Chc¹c uatrakcyjniæ lekturê tej ksi¹¿ki, pozwoli³am sobie w wielu miejscach wprowadziæ imiona dzieci (te s¹ oczywiœcie fikcyjne, autentyczne s¹ jednak p³eæ dziecka, wiek ¿ycia oraz rodzaj i skala zaistnia³ego problemu). W opracowaniu nie zabrak³o przyk³adów zajêæ indywidualnych, lub grupowych o charakterze rewalidacyjnym. Zajêcia tego typu mog¹ byæ nastawione na ogólny rozwój dziecka lub na rozwój b¹dŸ usprawnianie jedynie wybranych funkcji, których dotychczasowe zaburzenie mo¿e byæ przyczyn¹ pojawiaj¹cych siê u niego trudnoœci (np. trudnoœci w zakresie mówienia, a tym samym porozumiewania siê z otoczeniem, œpiewania, rysowania, malowania, lepienia, za³atwiania potrzeb fizjologicznych, czytania i pisania, uczenia siê matematyki czy geografii). W niniejszym tomie znalaz³y siê przyk³ady planowania pracy zarówno z dzieæmi przedszkolnymi, jak i z dzieæmi starszymi z powa¿nymi deficytami rozwoju intelektualnego, które czasem wymagaj¹ zupe³nie innych metod i warunków pracy. Ze wzglêdu na to, ¿e dzieci te maj¹ czasem trudnoœci w ró¿nicowaniu i gospodarowaniu czasem (tzn. maj¹ problemy z rozumieniem i operowaniem pojêciem czasu, a tak¿e pos³ugiwaniem siê takimi pomocami, jak zegar czy kalendarz), wprowadzono swoisty kalendarz, „Kalendarz krêgów tematycznych” – pozwalaj¹cy im zapamiêtaæ zmieniaj¹ce siê pory roku, najwa¿niejsze wydarzenia, œwiêta, uroczystoœci, rocznice itp. Dostarczaj¹ one dzieciom okazji do prze¿ywania, a nastêpnie mówienia i wspominania, a tym samym materia³u do æwiczeñ, treningów spo³ecznych, zajêæ praktycznych, nauki pieœni i piosenek oraz rozlicznych aktywnoœci (w tym zabawowych), które umo¿liwiaj¹ rozwój zaburzonych lub s³abo wykszta³conych u nich funkcji. Zamieszczone w niniejszej ksi¹¿ce konspekty i scenariusze zajêæ mog¹ pos³u¿yæ za przyk³ad, mo¿e nawet pewnego rodzaju wzór, rozwi¹zañ metodycznych dla mniej doœwiadczonych pedagogów specjalnych, pracuj¹cych z dzieæmi w wie-
Wprowadzenie
13
ku przedszkolnym, nauczycielek przedszkoli lub przedszkolnych grup integracyjnych, reedukatorów, logopedów, a nawet rodziców dzieci specjalnych potrzeb edukacyjnych, którzy niejednokrotnie aktywnie w³¹czaj¹ siê do pracy na rzecz przedszkola czy szko³y, do jakiej uczêszcza ich dziecko. Sama jako matka chêtnie korzysta³am z takich wzorcowych konspektów czy scenariuszy podczas konferencji i spotkañ rodzicielskich z nauczycielami przedszkola, do którego uczêszcza³y moje dzieci. Analiza tych wa¿nych dokumentów dostarcza³a mi czasem sporo pozytywnych, ale te¿ krytycznych uwag, które nie tylko mnie, ale i innych rodziców inspirowa³y do podejmowania dyskusji zmierzaj¹cych do poprawy jakoœci pracy z dzieæmi czy te¿ wypracowania innych ni¿ proponowane strategii i rozwi¹zañ. Myœlê, ¿e temu samemu celowi mog³yby pos³u¿yæ równie¿ te konspekty i scenariusze, które zosta³y zamieszczone w niniejszym tomie. W zbiorku zamieœci³am wiele przyk³adów, propozycji zadañ, które dziecko mo¿e rozwi¹zywaæ, weso³o i efektywnie siê bawi¹c, a przy tym przyjemnie spêdzaj¹c czas z doros³ymi. Chyba nic bardziej nie mo¿e anga¿owaæ dzieci specjalnych potrzeb edukacyjnych, aktywizowaæ je i zachêcaæ do efektywnej wspó³pracy na rzecz swego rozwoju, jak tylko wspólna zabawa z doros³ymi, kochanymi i kochaj¹cymi osobami. Czy mo¿na coœ jeszcze dodaæ do tego, co ju¿ zosta³o napisane? Pozostaje mi mieæ nadziejê, ¿e informacje dotycz¹ce stanu i potrzeb w zakresie wspomagania dzieci z zaburzeniami i deficytami ogólnego rozwoju oraz przyk³ady pracy z nimi, a tak¿e liczne komentarze i teksty zaproponowane do wykorzystania, zawarte w niniejszym skromnym zbiorku, oka¿¹ siê u¿yteczne i pozwol¹ Pañstwu nie tylko uzyskaæ ogóln¹ orientacjê w problematyce wychowania i nauczania dzieci – ogólnie rzecz ujmuj¹c – z trudnoœciami w uczeniu siê, ale tak¿e przekonaæ siê, ¿e praca z dzieckiem problemowym mo¿e byæ piêkna, satysfakcjonuj¹ca, w pe³ni efektywna i wartoœciowa. ¯yczê zatem Pañstwu ciekawej i owocnej lektury. El¿bieta Maria Minczakiewicz