Problemy doskonalenia systemu edukacyjnego w Polsce by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Problemy doskonalenia systemu edukacyjnego w Polsce

Problemy doskonalenia systemu edukacyjnego w Polsce pod redakcją naukową Henryka Moroza

Kraków 2008

Recenzent: prof. dr hab. Stanisław Palka Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Projekt okładki: Andrzej Augustyński

ISBN 978-83-7587-068-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2008

Pracę tę dedykuję moim Nauczycielom

Spis treści Wstęp ..........................................................................................................

Część pierwsza Rekonstrukcja systemu edukacyjnego w Polsce Zbigniew Kwieciński O reformie oświaty: co wyrównywać, co różnicować, czego najbardziej potrzeba. Głos w dyskusji .............................................................................................. 13 Kazimierz Denek Ustawiczność reformowania edukacji .............................................................. 17 Wojciech Kojs Zagrożenia i szanse systemów edukacji ............................................................ 35 Janusz Gnitecki Efektywność reform oświatowych w okresie przełomu formacyjnego ................... 71 Józef Kuźma O szkołę naukową, humanistyczną, otwartą na świat przyrody i społeczeństwo . ........................................................................................... 115 Jan Łysek Priorytety modernizacji systemów edukacyjnych w Europie ............................... 127

Część druga Wybrane dziedziny zmian edukacyjnych Kazimierz M. Czarnecki Teoretyczne i realistyczne podstawy zarządzania oświatą. Zarys problemu . ...... 153 Piotr Kowolik Co dalej, polska edukacjo? Kim powinien być nauczyciel przyszłości? Wyznaczanie nowych priorytetów .................................................................. 169

Spis treści

Bolesław Niemierko Perspektywy postępu w diagnostyce edukacyjnej i egzaminowaniu ..................... 179 Ewa Szadzińska Modernizacja procesu kształcenia w obszarze wykorzystania wiedzy w praktyce . ........................................................................................ 209 Eugeniusz Kameduła Nowa jakość kształcenia i wychowania po reformie systemu oświatowego . ......... 221

Część trzecia Reforma kształcenia nauczycieli i uczniów Edyta Gruszczyk-Kolczyńska O blaskach i cieniach zawodu nauczyciela przedszkola. Także o tym, co zniszczyły decyzje polityczne lat dziewięćdziesiątych z dorobku 170 lat wychowania przedszkolnego w Polsce .............................................................. 233 Gabriela Paprotna Wybrane problemy przygotowania i startu zawodowego nauczyciela przedszkola . ................................................................................ 263 Henryk Moroz Reforma edukacji nauczycieli ......................................................................... 271 Helena Siwek Wielopoziomowe kształtowanie pojęć matematycznych w ujęciu metody czynnościowej........................................................................ 281 Alojzy Suchanek Czynniki warunkujące rolę muzyki w edukacji szkolnej ................................... 295 Eugeniusz Piotrowski Uczeń zdolny w świetle polskiej reformy edukacji ............................................. 303 Informacje o autorach .................................................................................. 313

Wstęp W dniu 31 grudnia 2006 roku zwróciłem się do pracowników naukowych wyższych uczelni w Polsce z następującym apelem: Zmienia się świat, zmieniają się ludzie, zmieniają się ich poglądy, sposób rozumowania, a system edukacji jest co najmniej o 50 lat opóźniony w stosunku do aktualnej rzeczywistości. Nasi politycy, nie mając najmniejszych kompetencji pedagogicznych, „próbują” uzdrowić system edukacji. W tej sytuacji zwracam się do najwybitniejszych specjalistów edukacji z prośbą o propozycję zmian w zakresie następujących dziedzin systemu edukacji: 1. Organizacja systemu edukacyjnego. 2. Kształcenie nauczycieli. 3. Wychowanie przedszkolne. 4. System edukacyjny. 5. Czy jest potrzebne gimnazjum? Jeżeli tak, to jakie? 6. Czy jest potrzebne szkolnictwo zawodowe? Jeżeli tak, to jakie? 7. Organizacja szkolnictwa licealnego. 8. Szkolnictwo niepubliczne. 9. Finansowanie edukacji. 10. Modernizacja procesu kształcenia i wychowania. 11. Indywidualne propozycje własne poszczególnych autorów.

Apel ten wysłałem do 20 pracowników naukowych wyższych uczelni, którzy podczas rozmów telefonicznych wyrazili gotowość wzięcia udziału w proponowanym przeze mnie przedsięwzięciu. Niektórzy pracownicy naukowi już w ciągu kilku miesięcy nadesłali swoje prace. Każdy członek zespołu samodzielnie decydował, jaki temat opracuje. W tym miejscu pragnę wspomnieć o prof. zw. dr. hab. Januszu Gniteckim, który będąc śmiertelnie chory, napisał obiecany artykuł w grudniu 2007 roku, a w marcu 2008 roku w wieku 62 lat zakończył swoją działalność naukową. To był wybitny pracownik naukowy, któremu nawet ciężka choroba nie przeszkodziła w realizacji zadań badawczych. Cześć Jego pamięci. Na zawsze pozostanie w naszej pamięci jako wybitny, skromny, pracowity, oddany sprawom nauki człowiek. Nadesłane przez współautorów prace bardzo wysoko ocenił prof. zw. dr hab. Stanisław Palka. Dziękuję Panie Profesorze za recenzję i wysoką ocenę tej pracy. Jako redaktor naukowy pragnę serdecznie podziękować wszystkim autorom za podjęty trud nad doskonaleniem systemu edukacji w Polsce.

Wstęp

Wszyscy autorzy są zwolennikami ustawicznej reformy systemu edukacyjnego. Chcemy do tej idei pozyskać polityków wszystkich opcji, władze oświatowe, wszystkich nauczycieli, uczniów i ich rodziców. Doskonale zdajemy sobie sprawę z tego, że przedstawione prace nie wyczerpują wszystkich możliwości modernizacji procesu kształcenia i wychowania. Jednak pragnęlibyśmy przekonać wszystkich ludzi w Polsce, że im lepiej wykształcimy i wychowamy młode pokolenie, tym szybciej dorównamy przodującym krajom w rozwoju kultury i dobrobytu na świecie.

Henryk Moroz

Część pierwsza

Rekonstrukcja systemu edukacyjnego w Polsce

Zbigniew Kwieciński

O reformie oświaty: co wyrównywać, co różnicować, czego najbardziej potrzeba. Głos w dyskusji W latach 1981–2008 oświata w Polsce jako system się rozsypała, w tym kilka jego podstawowych części składowych (podsystemów), takich jak: opieka przedszkolna, szkolnictwo zawodowe, kształcenie i dokształcanie nauczycieli, kształcenie ustawiczne. Była niszczona wspólnymi siłami chaotycznej adaptacji do oczekiwań społecznych, gasnących wydatków państwa, wyłaniającego się rynku i przypadkowym naśladownictwem różnych wzorów zachodnich i z własnej przeszłości, szybkiej wymiany coraz to nowych centralnych decydentów, którzy stale byli podobni do siebie pod względem niekompetencji i braku odpowiedzialności. Nie sądzę, by zdarzył się cud i to wszystko miałoby się odmienić, ale przypuśćmy, że zawarto by strategiczną umowę społeczną, uznającą oświatę za podstawowy instrument rekonstrukcji, to jest odnowy i rozwoju Polski, przy wielkim i wieloletnim zwielokrotnieniu nakładów, tak jak zdarzyło się to kilku innym, dzisiaj wysoko rozwiniętym państwom, i że zaprzestano by polityki pozorów, która dziś prowadzi do całkowitego marnotrawienia pieniędzy sowicie nam sypanych przez Unię Europejską. Co należałoby wówczas zmienić, co naprawić, co dodać i rozwinąć, aby pozbyć się obecnych patologii, epidemii i usterek w naszej oświacie? W s t r u k t u r a c h systemu oświaty niezbędne są: 1) powszechne przedszkole wyrównawcze dla dzieci od 3. roku życia, 2) wczesne kształcenie zawodowe po szkole podstawowej (30–40% rocznika), 3) limitowanie miejsc w liceach ogólnokształcących (połowa klas matematyczno-informatycznych) z parytetem płci (wszędzie połowa dziewcząt),

Część pierwsza – Rekonstrukcja systemu edukacyjnego w Polsce

4) większy udział uczniów w wyborze własnej ścieżki edukacyjnej z bogatej oferty szkoły (od II klasy gimnazjum); 5) określony udział nauczycieli w projektowaniu treści przedmiotu (np. 20%); 6) egzaminy zewnętrzne w środku cykli kształcenia (po III klasie szkoły podstawowej, po I klasie gimnazjum, po II klasie liceum); 7) rozwinięty system kształcenia zawodowego: po VI klasie, po gimnazjum, po dowolnym szczeblu liceum i po maturze. Ponadto potrzebne są studia wyższe dla około 30% rocznika maturzystów w dwu nurtach: 3–4-letnie kolegia kilkuprofilowe (np. politologia, archeologia, filologie obce, biologia medyczna, turystyka, bankowość itp.), ogólnokształcące, przedzawodowe ze stopniem końcowym bakałarza oraz 5–6-letnie studia magisterskie zawodowe jednodyscyplinowe. Studia pierwszego typu nie byłyby drożne. Po nich młodzi mogliby zacząć magisterskie studia zawodowe od początku (np. medycyna, prawo, edukacja + dyscypliny nauczane, inżynieria o szerokim profilu itd.). Studia magisterskie powinny być elitarne (do około 15% rocznika) i limitowane wobec prognoz zapotrzebowania na rynku pracy. Po studiach wyższych obu nurtów młodzież powinna mieć dostęp do licznych kursów i studiów podyplomowych przygotowujących do konkretnych zawodów, z tym że niektóre specjalizacje powinny być zastrzeżone i limitowane dla doświadczonych i uzdolnionych osób (zarządzanie, stosunki międzynarodowe, politologia, ochrona dóbr kultury itp.). Studia wyższe byłyby odpłatne przy szeroko rozwiniętej pomocy kredytowej i stypendialnej oraz przy możliwości zamawiania przez państwo i dofinansowania deficytowych kierunków studiów. W szkolnictwie wyższym studenci wybieraliby większość przedmiotów, mogliby wymieniać część programu studiowanej dyscypliny na przedmioty z innych dyscyplin. Wykłady, ćwiczenia, konwersatoria, laboratoria, lektoraty, translatora prowadziliby wszyscy pracownicy akademiccy, którzy mieliby przyznane na takie zajęcia, a potem oceniane konkursowo i komisyjnie – licencje w wymiarach przyznanych im na dany kurs (od 5 do 120 godzin). Licea, technika i wyższe uczelnie prowadziłyby zajęcia w trybie porannym (szkolnym) lub wieczorowo-weekendowym (praca i nauka), oferując takie same zajęcia. Byłby zakaz pracy na dodatkowym etacie. Emeryci zaś mogliby pracować dodatkowo na ½ etatu. Nauczyciele powinni być przygotowywani – na studiach pedagogicznych łączonych z dwoma dyscyplinami – do wykładania w szkole i mieć zaawansowaną znajomość dwóch języków obcych. Awanse zawodowe nauczycieli, ściśle powiązane z wysokimi podwyżkami, powinny być długotrwałe i wielostopniowe (np. 10 stopni specjalizacji – każdy po 2–3 latach). Niezwykle ważne jest zadbanie również o szeroką ofertę studiów i kursów zawodowych dla dorosłych pracujących i pozostających bez pracy dla osób w każdym wieku.

Zbigniew Kwieciński – O reformie oświaty...

W t r e ś c i a c h kształcenia należy położyć nacisk na: 1) języki obce – od przedszkola do matury młodzi powinni opanować biegle trzy języki (angielski, wybrany kongresowy, wybrany język sąsiadów); 2) wprowadzenie do cyklu szkolnego przedmiotu „Świat współczesny” (o różnych kulturach, religiach, systemach ideologicznych i politycznych, nowych ideach, o prawach mniejszości) zamiast „Religii” (formację w duchu konkretnej religii wyznaniowej należy przywrócić parafiom); 3) rozbudowanie zajęć sportowych i rekreacyjnych; 4) dostęp młodzieży do wielu ofert zajęć pozaszkolnych; 5) zorganizowanie wielu szkół całodziennych. W silnych akademickich ośrodkach miejskich powinny funkcjonować bezpłatne gimnazja i licea dla uczniów wybitnie zdolnych z programem wychowania ich na elity narodowe i z kontraktem zobowiązującym do pracy na rzecz rozwoju kraju. W szkołach wyższych natomiast powinny być rozwinięte oferty programów kształcenia ogólnego (kultura klasyczna, osiągnięcia i odkrycia nauki współczesnej). W f o r m a c h kształcenia należy położyć nacisk na kształtowanie krytycyzmu i myślenia twórczego, samodzielne dociekanie prawdy, dogłębne studiowanie, konfrontowanie różnych stanowisk, rozróżnianie zdarzeń od ich interpretacji, kształcenie umiejętności stosowania różnorodnych form i stylów ekspresji, przestrzeganie reguł uczciwego dialogu, uczenie tolerancji dla odmienności i różnicy.