MUTYZM WYBIร RCZY Skuteczne metody terapii Redakcja naukowa
Maria Bystrzanowska Ewelina Bystrzanowska
Krakรณw 2019
BYSTRZANOWSKA_MUTYZM WYBIORCZY-2.indb 3
24.04.2019 11:44:56
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2019
Recenzent: dr hab. Renata Marciniak-Firadza, prof. UŁ
Redakcja wydawnicza: Sylwia Stojak
Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Zdjęcie wykorzystane na okładce: © Jill Wellington | Pixabay.com
ISBN 978-83-8095-626-1
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019
BYSTRZANOWSKA_MUTYZM WYBIORCZY-2.indb 4
24.04.2019 11:44:56
SPIS TREŚCI WSTĘP ..........................................................................................................................
7
1. MUTYZM WYBIÓRCZY JAKO ZABURZENIE O PODŁOŻU LĘKOWYM Ewelina Bystrzanowska, Maria Bystrzanowska Istota i przyczyny lęku .................................................................................... Zaburzenia lękowe ........................................................................................... Epidemiologia zaburzeń lękowych ............................................................. Etiologia zaburzeń lękowych ...................................................................... Fobia społeczna ............................................................................................... Kryteria diagnostyczne – ICD-10 ............................................................... Epidemiologia fobii społecznej ................................................................... Mutyzm wybiórczy .......................................................................................... Pojęcie i istota mutyzmu wybiórczego ....................................................... Kryteria diagnostyczne – ICD-10 ............................................................... Postacie mutyzmu wybiórczego ................................................................ Etiologia mutyzmu wybiórczego ................................................................ Epidemiologia mutyzmu wybiórczego ...................................................... Mutyzm wybiórczy a fobia społeczna ............................................................. Współwystępowanie lęku społecznego u rodziców i mutyzmu wybiórczego u dzieci ................................................................................... Rodzina jako źródło oddziaływań wychowawczych .......................................
11 13 13 13 16 16 17 17 17 19 19 21 22 23 24 25
2. ZNACZENIE WCZESNEJ DIAGNOZY I TERAPII DZIECI Z MUTYZMEM WYBIÓRCZYM Maria Bystrzanowska Dziecko z mutyzmem wybiórczym w przedszkolu ........................................ 33 Uczeń z mutyzmem wybiórczym w szkole ..................................................... 34 Rola rodziców w terapii mutyzmu wybiórczego ............................................ 37
3. SKUTKI BRAKU TERAPII, CZYLI NASTĘPSTWA NIELECZONEGO MUTYZMU WYBIÓRCZEGO Ewelina Bystrzanowska Fobia społeczna ............................................................................................... Fobia szkolna ................................................................................................... Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne ............................................................... Zaburzenia opozycyjno-buntownicze ............................................................. Depresja ........................................................................................................... Historia Katarzyny ..........................................................................................
BYSTRZANOWSKA_MUTYZM WYBIORCZY-2.indb 5
41 43 44 44 45 48
24.04.2019 11:44:56
6
SPIS TREŚCI
4. ANALIZA PRZYPADKÓW TERAPII MUTYZMU WYBIÓRCZEGO Maria Bystrzanowska Skuteczne metody terapii mutyzmu wybiórczego – wprowadzenie ............. 53 Maria Bystrzanowska Opis i analiza przypadku chłopca z mutyzmem wybiórczym i alalią motoryczną .......................................................................................... 63 Joanna C. Rola i znaczenie rodzica w terapii mutyzmu wybiórczego ............................ 75 Wirginia Laskowska Terapia pięcioletniej Poli ................................................................................. 85 Agnieszka Cyroń Przypadek Kaliny ............................................................................................. 97 Marlena Andrzejczak Hania z mutyzmem wybiórczym w przedszkolu ........................................... 111 Aleksandra Rosińska Mutyzm wybiórczy w rodzinie dwujęzycznej ................................................. 117 Natalia Szramka Moje spotkania z Anią ..................................................................................... 125 Edyta Tyszkiewicz Historia Ewy .................................................................................................... 131 Anna Ł. Mutyzm wybiórczy u nastolatka – opowieść mamy ...................................... 135 Maria Bystrzanowska Terapia dziecka z mutyzmem wybiórczym w przedszkolu prowadzona przez rodzica przy wsparciu koordynatora online ......................................... 145 PODSUMOWANIE ............................................................................................................. 157 NOTA O REDAKTORACH NAUKOWYCH I AUTORACH .................................................................... 159
BYSTRZANOWSKA_MUTYZM WYBIORCZY-2.indb 6
24.04.2019 11:44:56
WSTĘP Po niespełna dwóch latach od wydania książki pt. Mutyzm wybiórczy. Poradnik dla rodziców, nauczycieli i specjalistów, która spotkała się z bardzo pozytywnym przyjęciem zarówno wśród rodziców, jak i wśród nauczycieli i specjalistów, Maria Bystrzanowska, tym razem wspólnie z córką Eweliną Bystrzanowską – psychologiem o specjalności klinicznej – przystąpiły do opracowania nowej książki z zakresu mutyzmu wybiórczego (MW). Publikację tę można z jednej strony potraktować jako kontynuację wyżej wymienionego poradnika, z drugiej zaś może ona stanowić całkiem odrębną całość. Do jej napisania zaproszono szersze grono osób: praktyków pracujących na co dzień z dziećmi z MW (psychologów, logopedów, pedagogów i nauczycieli), a także rodziców dzieci z MW oraz osobę dorosłą, która już w dzieciństwie miała objawy tego zaburzenia i nie otrzymała właściwej pomocy. Zamiarem autorów było, aby powstała publikacja wszechstronnie opisująca to coraz powszechniej diagnozowane zaburzenie lękowe, w szczególności skuteczne sposoby jego terapii, co ważne – z uwzględnieniem realiów i specyfiki polskiego systemu oświaty. Książka składa się z dwóch głównych części. W pierwszej, bardziej teoretycznej części (rozdziały 1–3) Ewelina Bystrzanowska i Maria Bystrzanowska przedstawiły istotę MW oraz znaczenie wczesnej diagnozy i terapii dzieci z tym zaburzeniem. Poznamy również następstwa braku terapii lub niewłaściwej terapii. W zakończeniu tej części znajduje się opis prawdziwej historii dorosłej już osoby, której z powodu braku prawidłowej diagnozy w dzieciństwie nie objęto właściwą terapią. Relacja Katarzyny jest jedną z wartości dodanych tej publikacji. Już tylko poniższy krótki fragment z jej wypowiedzi powinien nam uświadomić, z jakimi problemami musi zmagać się dziecko z MW w przedszkolu i w szkole: Mam na imię Kasia i mam obecnie 26 lat, jednak dużą część mojego dzieciństwa wyparłam. To bardzo trudne wracać do tego, co jest bolesne i traumatyczne. Z natury byłam zawsze dzieckiem nieśmiałym i wstydliwym. Moje przedszkole i „zerówkę”, a także potem całą szkołę podstawową przesiedziałam na jednym krześle. Popołudniami panie przedszkolanki piły kawę, plotkowały, dzieci się bawiły, a ja wciąż nie mogłam pokonać bariery, która pojawiła się znienacka […]. Najbardziej pamiętam podstawówkę i pierwszą akademię. Rodzice siedzieli na widowni, a nas – dzieci w odprasowanych koszulach – postawili rzędem na podwyższeniu. Jakaś pani z mikrofonem podchodziła do każdego dziecka i pytała o imię. Nadeszła
BYSTRZANOWSKA_MUTYZM WYBIORCZY-2.indb 7
24.04.2019 11:44:56
8
WSTĘP
w końcu moja kolej. Chciałam odpowiedzieć, jednak zamiast głosu w gardle czułam wielką gulę, zamiast mojego imienia dostałam łatkę – „niemowa”, która towarzyszyła mi aż do końca podstawówki. Nazywały mnie tak dzieci i nauczyciele. Pamiętam, że przeważnie zakrywałam twarz włosami. Ja widziałam, co się wokół mnie dzieje, inni nie widzieli mojej twarzy. W drugiej, praktycznej części książki (rozdział 4) – po krótkim wprowadzeniu Marii Bystrzanowskiej, zawierającym przegląd skutecznych metod terapii MW, sporządzonym na podstawie wyników najnowszych badań naukowych i własnych doświadczeń autorki – znajdują się wymienione poniżej opisy oraz analizy konkretnych terapii i oddziaływań prowadzonych na terenie naszego kraju przez różnych specjalistów (psychologów, logopedów i pedagogów), a także nauczycieli i rodziców dzieci z MW. Maria Bystrzanowska – logopeda, specjalista wczesnego wspomagania rozwoju dziecka – przedstawiła opis i analizę przypadku skutecznej terapii pięcioletniego Kamila, chłopca z MW i wadą wymowy. Na początku prowadzono ją w poradni psychologiczno-pedagogicznej, a następnie, po otrzymaniu przez dziecko opinii o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju, kontynuowano ją w przedszkolu. Joanna C. – mama Kasi – jest wzorem nowoczesnej mamy, która po rocznym milczeniu dziecka w przedszkolu i po trwającej pół roku nieskutecznej terapii psychologicznej w gabinecie postanowiła sama pomóc swojej córce. Pani Joanna poszerzyła swoją wiedzę na temat MW i stała się niemal ekspertem w tej dziedzinie, gdyż jej dziecko nie otrzymało właściwej pomocy od specjalistów. W książce autorka opisała swoje skuteczne działania wobec córki. Wirginia Laskowska – psycholog i psychoterapeuta – przedstawiła terapię pięcioletniej Poli, dziewczynki z lękiem separacyjnym i MW. Opisany sposób oddziaływań powinien być wzorem do naśladowania dla wszystkich specjalistów pracujących z dzieckiem z MW w gabinecie prywatnym. Autorka rozpoczęła pracę z dzieckiem w gabinecie, a na pewnym etapie przeniosła ją do przedszkola, dzięki czemu odniosła sukces terapeutyczny. Agnieszka Cyroń – logopeda – opisała przypadek sześcioletniej Kaliny, z którą pracowała w gabinecie logopedycznym, ale jednocześnie z sukcesem koordynowała terapię dziewczynki w przedszkolu i środowisku domowym. Warto zauważyć, że Kalinę od trzeciego roku życia traktowano w przedszkolu jako dziecko nieśmiałe i dopiero w wieku sześciu lat postawiono jej diagnozę MW. Marlena Andrzejczak – nauczyciel (z wykształcenia również logopeda) w przedszkolu – przedstawiła terapię czteroletniej Hani, która od początku pobytu w przedszkolu z nikim nie rozmawiała. Pomimo występujących trudności, takich jak: brak czasu na terapię, brak zaangażowania rodziców, ich niechęć do przeprowadzenia badań w poradni psychologiczno-pedagogicznej,
BYSTRZANOWSKA_MUTYZM WYBIORCZY-2.indb 8
24.04.2019 11:44:56
9
WSTĘP
udało się przeprowadzić skuteczną terapię dziewczynki. Należy podkreślić, że duże zaangażowanie i wiedza autorki pozwoliły na wykorzystanie różnych sytuacji przedszkolnych do prowadzenia skutecznych działań nieformalnych. Aleksandra Rosińska – logopeda – opisała terapię pięcioletniej, dwujęzycznej Gabrysi. Dziewczynka wcześniej przez rok uczestniczyła werbalnie w grupowych zajęciach ogólnorozwojowych z elementami treningu umiejętności społecznych, które odbywały się raz w tygodniu w poradni psychologiczno-pedagogicznej. Udział Gabrysi w tych zajęciach nie zmienił jej funkcjonowania w przedszkolu, w którym w dalszym ciągu nie mówiła. Dopiero oddziaływania prowadzone przez autorkę w przedszkolu i w terenie dały oczekiwane efekty. Natalia Szramka – psycholog pracująca w poradni psychologiczno-pedagogicznej – rozpoczęła pracę z Anią, uczennicą klasy trzeciej z utrwalonym MW, po wcześniejszych nieudanych terapiach u innych specjalistów. Dziewczynka nie rozmawiała z nauczycielami i większością rówieśników. Z tak utrwalonym MW praca nie była łatwa. Po konsultacji psychiatrycznej włączono farmakoterapię. Ponieważ autorka odczuwała pewien dyskomfort wynikający z początkowego braku efektów, odbyła kilka szkoleń z zakresu MW, które pozwoliły jej na przyspieszenie terapii i jej zakończenie z pozytywnym skutkiem. Osiągnięty sukces był wynikiem nie tylko pracy autorki w poradni psychologiczno-pedagogicznej, lecz także oddziaływań prowadzonych na terenie szkoły. Edyta Tyszkiewicz – pedagog – opisała przypadek Ewy, sześcioletniej dziewczynki z MW. Do przedszkola zaczęła ona uczęszczać w wieku trzech lat. Przez pierwszy rok Ewa komunikowała się tylko z jedną koleżanką i była traktowana jak dziecko nieśmiałe. Rodzice udali się do psychologa, który stwierdził tylko nieśmiałość i na półtora roku uśpił ich czujność. Dziewczynka była pod opieką kilku specjalistów i uczestniczyła w kilku nieskutecznych terapiach. Dopiero terapia prowadzona przez autorkę, najpierw w gabinecie, następnie w szkole, przyniosła pozytywne efekty. Anna Ł. – mama nastolatki z MW – jest przykładem walecznej mamy, która po nieskutecznej terapii psychologicznej w gabinecie i hospitalizacji córki postanowiła poszukać wiedzy na temat MW w dostępnej literaturze i w Internecie. Czytając fachowe publikacje i biorąc udział w wielu szkoleniach, poszerzyła swoją wiedzę na temat MW w takim stopniu, że obecnie – oprócz udzielania pomocy swojej córce – sama prowadzi grupę wsparcia dla rodziców oraz szkolenia dla rodziców i nauczycieli. Córce autorki w pokonywaniu lęku przed mówieniem skutecznie pomaga psycholog szkolny. W książce autorka przedstawiła działania podejmowane względem córki. Na zakończenie Maria Bystrzanowska, tym razem w roli koordynatora zewnętrznego online, przedstawiła skuteczną terapię pięcioletniego Sebastiana prowadzoną przez mamę tego chłopca w przedszkolu.
BYSTRZANOWSKA_MUTYZM WYBIORCZY-2.indb 9
24.04.2019 11:44:56
10
WSTĘP
W przedszkolu i szkole problemy dzieci cichych, wrażliwych często bywają niezauważane przez nauczycieli. Zdarza się nawet, że tacy uczniowie są stawiani za wzór do naśladowania. Niektórzy uważają, że zachowanie tych grzecznych i cichych dzieci wynika z dobrego wychowania bądź z ich temperamentu oraz że stopniowo staną się one bardziej odważne, głośne, czyli wyrosną z tej „nieśmiałości”. Czasem jednak zachowanie dzieci cichych, czyli niemówiących, świadczy o ich lękowej osobowości. Personel przedszkola, znając niepokojące objawy w zachowaniu dzieci, powinien skierować rodziców do specjalistów w celu weryfikacji swoich podejrzeń. Wcześnie postawiona diagnoza i właściwa terapia są podstawą do osiągnięcia szybkich efektów terapeutycznych oraz zapobiegania eskalacji lęku i pojawienia się problemów, z którymi musiała się borykać Katarzyna i wiele innych, podobnych jej osób. W Polsce jest dostępnych aktualnie tylko kilka pozycji książkowych, w których czytelnik znajdzie nowoczesne i kompleksowe podejście do MW. Natomiast w przypadku zaburzeń ze spektrum autyzmu (ang. autism spectrum disorder – ASD), którego częstość występowania jest zbliżona do MW, takich publikacji wydanych w języku polskim jest co najmniej kilkadziesiąt. Mamy nadzieję, że po lekturze tej książki rodzice, nauczyciele i specjaliści poszerzą swoją teoretyczną, ale przede wszystkim praktyczną wiedzę na temat MW. Wszystkie opisane i analizowane tu przykłady są prawdziwe, jednak w celu zachowania prywatności dzieci i niektórych osób dorosłych zmieniono ich imiona i część innych danych lub zostały one podane do wiadomości redakcji. To, że milczę, nie znaczy, że nie mam nic do powiedzenia. Jonathan Carroll Maria Bystrzanowska Ewelina Bystrzanowska
BYSTRZANOWSKA_MUTYZM WYBIORCZY-2.indb 10
24.04.2019 11:44:57