Społeczne doświadczenie starości by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Społeczne doświadczenie starości: stereotypy, postawy, wybory

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 1

19.04.2013 08:15

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 2

19.04.2013 08:15

Joanna Nawrocka

Społeczne doświadczenie starości: stereotypy, postawy, wybory

Kraków 2013

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 3

19.04.2013 08:15

Recenzent: prof. dr hab. Ewa Drozda-Senkowska

Korekta: Magdalena Polek

Opracowanie typograﬁczne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7850-241-8

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 4

19.04.2013 08:15

Dziękuję mojej siostrze Eli za zawsze cierpliwe wspieranie moich projektów. Dziękuję pani Kamili Gerbatowskiej, pani Katarzynie Możejko, pani Sabrinie Szkudlarek za pomoc w zbieraniu części danych.

Pamięci mojej Mamy

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 5

19.04.2013 08:15

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 6

19.04.2013 08:15

Spis treści Wstęp .........................................................................................................

Rozdział 1 Czy stara osoba jest starą kobietą, czy starym mężczyzną? ...... 15 Stereotypizacja grup społecznych ................................................. Starzy ludzie a inne grupy społeczne – afektywne nastawienia wobec starych ludzi ............................... Społeczne oceny osób starych ....................................................... Stereotypy ludzi starych ................................................................ Problemy badawcze ...................................................................... Metoda ......................................................................................... Wyniki ......................................................................................... Podsumowanie .............................................................................

17 19 20 21 22 23 25 35

Rozdział 2 Postawy wobec ludzi starych .............................................................. 41 Ujęcia ageizmu ............................................................................. Ageizm języka i relacji interpersonalnych ..................................... Ageizm domeny publicznej .......................................................... Pochodzenie ageizmu ................................................................... Telewizja: transmisja negatywnych postaw i stereotypów starych ludzi ........................................................ Pozytywne postawy wobec ludzi starych ...................................... Problemy badawcze ...................................................................... Metoda ......................................................................................... Wyniki ......................................................................................... Podsumowanie .............................................................................

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 7

42 43 44 46 47 49 51 52 53 61

19.04.2013 08:15

Spis treści

Rozdział 3 Młodzi, starsi, starzy – miłość i satysfakcja z życia (Joanna Nawrocka, Elżbieta Nawrocka, Julia Kamińska) .......... 65 O miłości w świetle badań psychologii ......................................... Czym jest satysfakcja z życia? ....................................................... O satysfakcji z życia osób starszych .............................................. Rzeczywistość badań i rzeczywistość rzeczywistości ..................... Problemy badawcze ...................................................................... Metoda ......................................................................................... Wyniki ......................................................................................... Podsumowanie .............................................................................

66 69 70 72 74 75 76 80

Zakończenie ............................................................................................ 83 Bibliografia ................................................................................................ 89 Spis schematów, tabel i wykresów .................................................... 99 Załącznik tabel ........................................................................................ Załączniki .................................................................................................. Załącznik 1 ................................................................................... Załącznik 2 ................................................................................... Załącznik 3 ................................................................................... Załącznik 4 ................................................................................... Załącznik 5 ................................................................................... Załącznik 6 ................................................................................... Załącznik 7 ...................................................................................

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 8

101 113 113 117 119 121 123 130 134

19.04.2013 08:15

Wstęp

cenom społecznym podlegamy wszyscy, ale starych ludzi ocenia się częściej niż młodszych. Jeśli wejdą na terytoria zawłaszczone przez młodszych i starszych dorosłych, ich wygląd, gest i słowo zostaną skomentowane. Tych miejsc w przestrzeni publicznej jest dużo więcej, niż myślimy. Komu przyszłoby do głowy oceniać ludzi przychodzących na basen (nie chodzi o umiejętności pływackie)?1 Wszystkim młodszym, jeśli pojawia się tam ktoś stary. Nie zobaczą w tym kimś – częściej w kobiecie niż w mężczyźnie, bo ci umierają wcześniej – osoby aktywnej i dbającej o zdrowie. Nie pomyślą o przekroczeniu stereotypu, według którego stara osoba jest obowiązkowo schorowana i niedołężna. To będą tylko stare kobiety, żałosne w swojej ﬁzyczności. W opinii innych ciała starych kobiet są gorszące. Społeczną problematykę starości zdominowały w Polsce dwa tematy. Albo rozważa się obciążenia opieki nad chorymi i niedołężnymi osobami starymi, albo – w związku z koniecznością wydłużenia wieku emerytalnego – przekonuje się, że starzy ludzie są wystarczająco zdrowi i silni, by pracować do sześćdziesiątego siódmego roku życia. Wymagająca, o profesjonalnym charakterze opieka nad osobami starymi spada prawie wyłącznie na rodzinę, ponieważ polscy politycy głoszą pogląd, że to sprawa rodzinna. W uprzywilejowaniu opieki rodzinnej ( family care system) nie byłoby nic złego, gdyby sprawujące opiekę rodziny wspierano i nie pozostawiono ich samym sobie w drastycznych okolicznościach. Nic takiego nie ma miejsca. Opieka nad chorymi, niesprawnymi lub całkowicie zniedołężniałymi starymi rodzicami i teściami spada na kobiety w fazie średniej dorosłości. Mają powyżej czterdziestu lat, są wystarczająco młode i wystarczająco dojrzałe, by wydajnie pracować jako pra1

W 2011 roku „Gazeta Wyborcza” opisała wydarzenie z warszawskiego basenu. Na stare kobiety posypały się gromy za korzystanie z prysznica bez stroju kąpielowego. Nagość starych kobiet okazała się niewybaczalna. Lekarstwo powinno być w stylu ﬁńskim – młodzi i starzy Finowie oraz młode i stare Finki prażą się w saunie od kołyski aż po grób, spontanicznie ucząc się tolerancji dla cudzego wyglądu (Siedlecka, 2012).

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 9

19.04.2013 08:15

Wstęp

codawcy i pracobiorcy, ale oczekuje się od nich, że po odchowaniu dzieci przyjmą etat pielęgniarsko-rehabilitacyjno-opiekuńczy. Na tym etacie nie przewiduje się ani prawa do urlopu, ani systemu zmianowego – praca trwa dwadzieścia cztery godziny na dobę przez siedem dni w tygodniu. Sfrustrowane i zmęczone kobiety próbują ratować podopiecznych i siebie skromniutką pomocą udzielaną przez grupy wsparcia z organizacji społecznych działających na rzecz osób cierpiących na schorzenia przypisywane ludziom starym (np. chorobę Alzheimera, parkinsonizm, otępienia na podłożu naczyniowym i inne dolegliwości). Jednak taka pomoc – jak słusznie zauważają publicyści – nie wykracza poza pomoc sąsiedzką i ma charakter wyłącznie niewielkiego uzupełnienia. Czasem zdesperowane, by zapewnić sobie chwilę wytchnienia, nie napoją staruszków dostatecznie, co skutkuje zaburzeniem poziomu elektrolitów. Krótki pobyt seniorów w szpitalu umożliwia opiekunkom niewielką regenerację sił ze świadomością, że ich podopieczni są w dobrych rękach. Socjologia nazwała te kobiety pokoleniem sandwicza – ich energia, kompetencje i zdrowie są pochłaniane przez dorosłe, lecz potrzebujące wsparcia dzieci i przez starzejących się rodziców. Wyczerpanie, pogorszenie się stanu zdrowia, depresja otwierająca drzwi poważnym schorzeniom są tylko kwestią czasu. Kwestią czasu (przynajmniej taką mam nadzieję) jest także zrozumienie przez polskich polityków i przedstawicieli władzy konieczności systemowego i systematycznego udzielania wsparcia opiekunom niesprawnych seniorów. To po prostu bardziej się opłaca niż pokrywanie kosztów leczenia i wypalenia opiekunów oraz utrzymywanie osób starych, którym zabrakło opieki, w specjalistycznych ośrodkach. Chociaż takie działania władzy nie są spektakularne i nie przysparzają popularności tak szybko jak budowa basenu lub nowej drogi, tworzą trwały ład ekonomiczny i umożliwiają odpowiednie zagospodarowanie ludzkich kompetencji. Sądzę, że stawiane pod adresem kobiet bezwzględne żądania pracy i odporności ponad siły są zinstytucjonalizowanym, niepozbawionym przemocy seksizmem i wpisują się w długą tradycję wykorzystywania kobiet. We współczesnym świecie, nastawionym na wydajność i wzrost gospodarczy, prześladowanie przybrało tę formę, równie skuteczną jak płonące stosy dla czarownic. Wydłużenie wieku emerytalnego jest koniecznością, ale nie wystarczy przyjęcie odpowiedniej ustawy. Polacy muszą nauczyć się troski o zdrowie i aktywnie się o nie starać od najmłodszych lat. Baseny, boiska, edukacja zdrowotna i usprawnienie systemu rehabilitacji będą w tym bardzo pomocne. Ponadto musi nastąpić zmiana w myśleniu i postawach pracodawców wobec osób starszych. Prace ﬁńskiego specjalisty J. Ilmarinena i jego zespołu (1991) już jakiś czas temu pokazały, że leży to w granicach ludzkich możliwości. Naprawdę jest o co walczyć, bo wskaźnik zdolności i gotowości do pracy (Work Ability Index) ujawnia, że wprawdzie trzeba się liczyć z pewnymi ograniczeniami zdrowotnymi u pracownika seniora, ale przejawia on większą gotowość do pracy w porównaniu z pracownikami w grupie wiekowej 25–49 lat. Wraz z wiekiem pracownika rośnie także zadowolenie z pracy, co przekłada się na lojalność wobec pracodawcy i wytrwałą realizację obowiązków zawodowych (Solska, 2012).

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 10

19.04.2013 08:15

Wstęp

Zgodnie z teorią tożsamości społecznej status między grupami nie jest równy: grupy społeczne rywalizują i o status, i o władzę. Jeśli kryterium podziału na grupy społeczne jest wiek, najwyższy status przysługuje osobom w fazie średniej dorosłości. To one podejmują decyzje ważne politycznie i społecznie oraz osiągają najwyższe dochody. Nie identyﬁkują się z grupą wiekową, co ma miejsce w przypadku ludzi młodych i starych. Zwykle nie czują się dyskryminowane ze względu na wiek. Natomiast osoby młode i stare zauważają wiele przejawów dyskryminacji. Uważają, że ich wynagrodzenie odpowiada ich wiekowi, ale nie ich uzdolnieniom, kompetencjom i talentom. Wszystkie grupy wydają się odpowiedzialne za mało sprawiedliwą dystrybucję zasobów, a porównania międzypokoleniowe utrzymują i legitymizują nierówności (Garstka, Hummert, Branscombe, 2005). Skuteczne radzenie sobie z wyzwaniami starzenia się i starości nie jest możliwe bez edukacji społecznej opartej na osiągnięciach psychologii społecznej i gerontologii. Wyniki badań z tego zakresu (jak przedstawione powyżej) nie są optymistyczne, uświadamiają jednak, że żyjemy w sytuacji, w której wszystkie grupy wiekowe, zamiast współpracować, zwalczają się w imię własnych przywilejów. Książka, którą chciałabym przedstawić Czytelnikowi, włącza się w tę edukacyjną pracę. Uważam, że dobrze jest, gdy przemawiają twarde dane. Są one skondensowaną rzeczywistością i nie pozwalają się od niej oddalić. Zobowiązują do takich wyjaśnień, które od autora wymagają detekcji i przekroczenia uprzedzeń, także własnych, bo nikt nie jest od nich całkowicie wolny, a różnica między indywidualnymi umysłami polega między innymi na staranności, z jaką przynajmniej niektórzy zgłębiają zjawisko, odrzucając kolejne łuski oczywistości, nawyków i dysfunkcjonalnych zaszłości. Jest to szczególnie ważne, gdy przedmiot rozważań jest nie tylko złożony i delikatny, ale także obrósł licznymi nastawieniami fałszującymi rzeczywistość. Ludzie starzy, starzenie się i starość stanowią ten rodzaj przedmiotu myślenia i dociekań. Książka jest kolejną częścią rozważań o ludziach starych wydobywającą perspektywę postrzegania społecznego. Koncentruje się na analizach i interpretacjach wyników badań dotyczących postrzegania starych kobiet i mężczyzn w kontekście stereotypu starości, na postawach wobec osób starszych i stylach miłości preferowanych przez ludzi starych. Ponieważ pisałam te książkę także z myślą o studentach, znajdują się w niej załączniki zawierające narzędzia użyte w badaniach i tabele z wynikami pozwalające prześledzić etapy postępowania badawczego. Mam nadzieję, że nie tylko okażą się pomocne, ale także zachęcą studentów do własnych badań. Punktem wyjścia badań i rozważań przedstawionych w pierwszym rozdziale jest pytanie „Czy stara osoba jest starą kobietą, czy starym mężczyzną?”. Wykracza ono poza dotychczasową eksplorację stereotypów starości i starych ludzi. W prowadzone dotąd badania wpisano słuszne założenie o tym, że ciało stanowi podstawę stereotypizacji osób starszych. Osoby w różnym wieku bardzo się

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 11

19.04.2013 08:15

Wstęp

różnią wyglądem zewnętrznym, oczywiste stają się więc dalsze różnice między nimi generowane fizycznością. Mnie interesowało mniej oczywiste zróżnicowanie osób starych, które ujawni się tylko wtedy, gdy oderwiemy się od spostrzeżeń odnoszących się do ciała i fizycznego wyglądu. W tekście pokazuję istnienie trzech odrębnych stereotypów: starej kobiety, starego mężczyzny i kogoś starego, wobec kogo społeczny umysł zawiesił kategorie płci i rodzaju. Charakterystyki tej nieurodzajowionej osoby korespondują z charakterystykami starego mężczyzny i starej kobiety tylko w nieznacznym stopniu. W rozdziale drugim porządkuję problematykę ageizmu i omawiam postawy wobec starych ludzi. Złożoność tych postaw jest implikowana licznymi zmiennymi, lecz dla mnie ważne było wydobycie wpływu przede wszystkim zmiennych demograficznych. W społecznej przestrzeni oddziaływają one zawsze. Nie sposób wyobrazić sobie jednostkę bez płci, wieku, wykształcenia i miejsca zamieszkania. Monotonne zachodzenie tych zmiennych sprawia, że stają się przezroczyste. My zaś tracimy z oczu fakt, że stanowią one wstępne warunki postrzegania społecznego. Kolejny rozdział napisałam we współpracy z Elżbietą Nawrocką i Julią Kamińską. Zawiera on opis stylów miłości preferowanych przez osoby starsze. Wbrew rozpowszechnionym, potocznym przekonaniom starzy ludzie nie chcą pełnych poświęceń, bezinteresownych związków. Wolą te, które ich odmłodzą, niosąc lekkość, radość i ekscytację. Każdy rozdział ma przejrzystą strukturę artykułu, ponieważ zależało mi, by przede wszystkim przemówiły wyniki i ich analizy. Umieszczenie rozdziału o preferowanych przez osoby starsze rodzajach miłości puentuje gorzkie miejscami wnioski z poprzedzających rozdziałów. Jestem pewna, że ludzie starzy nie powiedzieli ostatniego słowa i niejednym jeszcze nas zaskoczą na przekór niszczącemu ageizmowi i trudnej dla nich polskiej rzeczywistości. W badaniach posługiwałam się klasycznymi zmiennymi demograficzno-społecznymi (płeć, wiek, poziom wykształcenia, miejsce zamieszkania i stan cywilny) oraz zmiennymi psychologicznymi, takimi jak: zadowolenie z życia i satysfakcja z partnera i związku. Obu grup zmiennych używa się w badaniach dotyczących ludzi starych. Zmienne demograficzno-społeczne precyzyjnie opisują społeczną rzeczywistość. Jak pokazują przedstawione w książce wyniki badań, stanowią one predyktory postaw oraz modyfikują treści stereotypu starej osoby, stereotypu starego mężczyzny i stereotypu starej kobiety. Użycie tych zmiennych wydobywa osadzenie badanych jednostek w rzeczywistości społecznej. To, gdzie mieszkają badani, jakie mają wykształcenie, okazuje się istotne dla tego, co myślą i jak oceniają. W badaniach psychologicznych zmienne demograficzno-społeczne są niedoceniane w stosunku do zmiennych psychologicznych. Ponieważ w połączeniu z bardziej zaawansowanymi analizami statystycznymi stanowią one cenne źródło informacji, chciałam zwrócić na nie uwagę psychologów. Chcę odczarować negatywizm określeń „stara kobieta”, „stary mężczyzna”, „starzy ludzie”. Zamierzam je stosować, aż wyparują z nich lęk, niechęć, lekko-

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 12

19.04.2013 08:15

Wstęp

myślność, pogarda, niesmak, poczucie wyższości i uprzywilejowania, bezmyślność, wrogość, zazdrość, własne urazy jednostki i to, co tam jeszcze zostało. Będę je powtarzać tak długo, aż staną się tym, czym są: opisem. I kto wie, może wtedy osłabnie zawarta w nich groza śmierci. Rozważaniom tego zbioru patronuje Odys. Wojownik spod Troi, z wyroku bogów wędrujący wiele lat do swojego skalistego królestwa, ma pewien mniej znany rys. Był człowiekiem, który wybrał starzenie się, starość i grozę śmierci, odrzucając nieśmiertelność, pełnię sił i radowanie się światem na wieczność. Podczas długiej wędrówki Odys spotkał dwie fascynujące czarodziejki – Kirke i Kalipso – obie piękne, przenikliwie mądre, niezależne i obdarzone mocą. Byłoby przesadą nazywać je kobietami; to raczej archetypowy wizerunek, w którym C.G. Jung zapewne widziałby animę – panią duszy, ale to interpretacje z innej krainy znaczeń. Mnie interesuje wybór Odysa. Trudno zanegować roztropność i rozumność Odysa, w końcu nie na darmo był ulubieńcem Ateny – mądrej duchowej matki. Jego decyzja jest zatem rozumna, choć wydaje się niezrozumiała. Kalipso, słodko śpiewająca nimfa o pięknych warkoczach, wskazując okolicę, w której mieszka, mówi Odysowi mniej więcej tak: „Jeśli ze mną zostaniesz, nie zestarzejesz się, nie staniesz się niedołężny, nie umrzesz, a wszystko to będzie także twoje”. Czar domu Kalipso, czar pierwotnej i łaskawej przyrody jest tak potężny, że przenika nawet serca bogów. Odys na pewno widzi to piękno i pewnie nie jest na nie obojętny – na łąki kwitnące ﬁołkiem i opichem2, czyste zdroje płynące w zielonej trawie, pachnące cyprysowe lasy, wspaniałe zwierzęta (bo postaci Kirke i Kalipso są wspomnieniem najstarszych bogiń będących władczyniami zwierząt). Stoi i patrzy oczarowany, urzeczony, lecz odpowiada: „Nie, nie dla mnie nieśmiertelność”. Myślę, że nie tylko tęsknota za bliskimi i Itaką nakazały mu tę odpowiedź, mimo że to jedyne interpretacje jego zachowania. Kiedy Odys przybywa do Kalipso, jest człowiekiem, który wiele doświadczył i wiele poznał. Atena obdarowała go ciekawością świata i potrzebą podążania nieznanymi drogami. Odys wędruje i błądzi na przemian. Nie dlatego, że nie chce wrócić, nie dlatego, że nie kocha Penelopy, i nie dlatego, że nie poczuwa się do odpowiedzialności za syna i swoje królestwo. Przemierza świat powodowany namiętnością poznawania, silniejszą niż miłość, odpowiedzialność i troska. Odys wie także, że ludzkim przeznaczeniem jest dotrzeć do miejsca będącego nie tylko ziemią przodków, ale także ojczyzną, którą się wybrało, stając się mądrym, gdy zobaczyło się już wszystko. Odys rozumie, że tylko rzetelnie przeżyty czas życia – dzieciństwa, młodości, dorosłości i dojrzałości w starości pozwala jednostce zaopiekować tym, co jej powierzono. Choć nie myśli o tym często, w głębi serca odczuwa wdzięczność wobec wrogiego Posejdona. To jego gniew 2

Opich to mak lekarski (Papaver somniferum), pochodzi prawdopodobnie z Azji Mniejszej. W Polsce nie występuje w stanie dzikim.

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 13

19.04.2013 08:15

Wstęp

pozwolił mu przeżyć szczęście i ból wędrówki, aż zrozumiał, że nawet życie wojownika (tak witalnego, że dziś z trudem to sobie wyobrażamy) osiąga swoje spełnienie w starości – czasie pieczy nad światem ludzi. Uważam się za duchowe dziecko Odysa. Przecież w pełni sił nie rozmyślałabym o starości.

NAWROCKA_SPOLECZNE DOSWIADCZENIE STAROSCI.indb 14

19.04.2013 08:15