Lech Witkowski
NIEWIDZIALNE ŚRODOWISKO PEDAGOGIKA KOMPLETNA HELENY RADLIŃSKIEJ JAKO KRYTYCZNA EKOLOGIA IDEI, UMYSŁU I WYCHOWANIA
O miejscu pedagogiki w przełomie dwoistości w humanistyce
IMPULS, Kraków, 2014
O CZYM JEST TA KSIĄŻKA? KRÓTKA TEZA NA OTWARCIE. Książka ta jest programem dla pedagogiki w Polsce, uzasadnieniem tego programu i serią prób jego realizacji na tle tradycji pedagogiki społecznej i stanu współczesnej humanistyki. Jest też zaproszeniem, by o tym wszystkim zacząć naprawdę na serio rozmawiać. To wyznanie jest złożone tu bardziej jako wyzwanie i zobowiązanie, niż roszczenie, mimo że nie stroniłem od krytyk i wysiłku niezakończonego samokształcenia i relacji z efektów badań. Jest to druga odsłona zaproszenia do dyskusji, po tomie autora "Przełom dwoistości w pedagogice polskiej", (L. Witkowski, 2013), wydobywająca na
światło
dzienne
niezwykły
fenomen polskiej międzywojennej pedagogiki, reprezentowanej przez Wielkie
Pokolenie
postaci
urodzonych w latach 70./80. XIX wieku,
które
tworzyło
zręby
odrodzonej państwowości polskiej lat 1918-‐1939, a którego rola i znaczenie zostały de facto zdławione w PRL. Obecnie skupia uwagę autora wybitne
dokonanie
Heleny
Radlińskiej, widziane zarówno przez pryzmat zjawisk jej czasu twórczego -‐ w tym tych, których nie była świadoma -‐ jak i z perspektywy znacznie późniejszej w humanistyce, wręcz najnowszej. Radlińska jest czytana jako pedagog "kompletny", intuicyjnie wyczuwający wiele z tropów myślowych dopiero przebijających się w latach 20. po 40. na świecie, jak myślenie cybernetyczne, rozumienie ekologiczne, społeczne o kulturze i kulturowe o zjawiskach społecznych czy "komunitaryzm". Splecione, szersze konteksty historyczne i porównawcze analizy pozwalają lepiej rozumieć to, co się w owym czasie twórczym działo. Pokazuję, że dokonanie to było i jest światowego formatu, a jego idee,
związane z "przełomem dwoistości" znacznie bardziej fundamentalne i uniwersalne niż tylko reprezentujące wąsko kojarzony "punkt widzenia pedagogiki społecznej" czy filozofię wychowania. Mamy tu program dla całej pedagogiki, dramatycznie aktualny i potrzebny, jak ośmielam się sądzić, śledząc stan dyskursu pedagogicznego w jego rozmaitych odsłonach i zakresach. Wiem, że narażę się tu części zainteresowanych. Książka jest też kolejną próbą uwolnienia myśli pedagogicznej w Polsce od gorsetu PRL-‐u, w tym od spłyceń, wypaczeń, zaniechań i marginalizacji, który ustanowiły w pedagogice własne wzorce i ideały twórcze, oraz autorytety, które dużą część wysiłku pokolenia Radlińskiej przemilczały, niedoczytały, zastąpiły spłyceniami rozmaitej proweniencji, a to marksistowskiej, a to katolickiej, a to szatkującej myślenie pedagogiczne na kawałki niezdolne do troski o pełnię i głębię odpowiedzialności specjalistycznej. Jest to książka historyczna i teoretyczna zarazem, w której współczesność i przeszłość, a także pedagogika i inne obszary myśli humanistycznej czy społecznej uwikłane są w sploty dla jej autora nie do rozcięcia, jako żywiące się sobą. Wysiłek rekonstrukcyjny i analityczny idzie tu w parze z próbą budowania całościowego horyzontu dla sytuowania aktualnego dyskursu pedagogiki społecznej (w tym i teorii pracy socjalnej), gdzie część tego horyzontu obejmuje perspektywę historyczną, wpisywania się w rozumienie tradycji i jej przetwarzanie i przyswajanie nadal nowocześnie brzmiących akcentów. Druga, nie mniej istotna część tego wysiłku poszerzania horyzontu zwrócona jest w stronę otwierania dostępu do najnowszych narracji czy części dyskursu humanistyki zbyt słabo kojarzonego jako zaplecze, podłoże dla poszerzania perspektywy i pogłębiania narzędzi interpretacyjnych pedagogiki społecznej w świetle działania impulsów z innych obszarów, jak teoria komunikacji, cybernetyka czy ekologia jako paradygmat humanistyczny. Jest to jednocześnie głos w sporze o jakość uprawiania nauki w humanistyce w Polsce, rzucający wyzwanie dużej części środowisk pedagogicznych, stanowiąc zarazem wezwanie do nowego pokolenia badaczy o sięgnięcie po najlepsze wzory z przeszłości. Chodzi o nową formację w zakresie samokształcenia i badań, odzyskującą żywy potencjał tradycji, dla istotnej rewitalizacji dyskursu pedagogicznego i jego reintegracji z zasadniczymi dokonaniami humanistyki, które z różnych powodów acz niesłusznie ciągle znajdują się poza kategorialnym i analitycznym oprzyrządowaniem pedagogiki. Jest to więc zaproszenie
głównie dla doktorantów i badaczy na poziomie postdoktorskim, chcących uzyskać nowe impulsy do programowania własnej pracy samokształceniowej i badawczej. W tomie ukryte są przynajmniej dwie książki, których racje, przykłady i argumentacje splatają się w całość jednej postawy humanistycznej. Jak integralnej i jak aktualnej? -‐ rozstrzygnie wnikliwy Czytelnik. Jedna sfera treści dotyczy tego, z czym do czytania Radlińskiej podchodzę. Druga jest ukazaniem tego, z czym z jej lektur wychodzę. Tego splotu nie umiałem rozwikłać. A nawet miałem poczucie, że nie należy tego robić. Mam nadzieję, że nawet niezgoda z tą książką przyniesie zainteresowanym pożytek twórczy i nowe impulsy do rozwoju pedagogiki i jej świadomości historycznej i teoretycznej.
Podziękowania O czym jest ta książka? Teza na otwarcie Przedmowa ogólna Przeciw pozorowi i ułomności alternatywności Podstawowe zadanie i dążenie W stronę potencjału krytyczności Edukacja w służbie kulturowego tworzenia człowieka Czy warto bronić kategorii "środowiska" i podejścia ekologicznego w humanistyce?
CZĘŚĆPIERWSZA GRUNTOWANIE PODŁOŻA I BUDOWA RAMY DLA BADAŃ ODNIESIENIA HISTORYCZNE I METODOLOGICZNE
Rozdział I. PRZEKROJE PROBLEMOWE
Wstęp O iluzjach następstwa w nauce - trzy pułapki Przeciw 'swoistości' myśli i wielości 'szkół' - w stronę przełomu
dwoistości jako
zobowiązującego dziedzictwa Co zrobić z tradycją? O wadze i trudach kontynuacji przeciw zerwaniom z PRL-u W poszukiwaniu ramy interpretacyjnej - o manierze przemilczeń O formacji intelektualnej jako wspólnocie
Problem przełomu w historii myśli Przykład z ideą "ekologii pedagogicznej" Zbigniewa Kwiecińskiego O dojrzewaniu idei społecznego uwikłania pedagogik O idei "niewidzialnego środowiska" w dyskursie pracy socjalnej i pedagogiki społecznej
Rozdział II. MIĘDZY RECEPCJĄ HISTORII I HISTORIĄ RECEPCJI
Wstęp O wartości historii wychowania dla twórczej mobilizacji pedagogiki Historyczne wyzwania dla teorii w humanistyce Problem relacji perspektyw Heleny Radlińskiej i Sergiusza Hessena Przypadek podejścia Bogdana Suchodolskiego do dorobku
Heleny Radlińskiej
W poszukiwaniu perspektywy rozumienia historii pedagogiki społecznej
i jej
teoretycznego osadzenia w całości myśli pedagogicznej Spór z perspektywą Aleksandra Kamińskiego - pięć zarzutów O szkodliwych mitach dotyczących pedagogiki społecznej Jak czytać Radlińską - próba obramowania: w stronę ekologii jako paradygmatu
dla
całej humanistyki (uwagi epistemologiczne) Nowe idee humanistyczne lat 20. jako tło ekologiczne dla czytania dokonań
Heleny
Radlińskiej
Rozdział III. ZWIASTUNY I OGRANICZENIA DWOISTOŚCI W IMIĘ IDEAŁU POZYTYWIZMU
Wstęp Dwoistość genezy uwarunkowań wychowania epoki
O postulacie "dwojakiego względu" w romantycznym pozytywizmie
Henryka Wernica
O złożoności społecznych zaangażowań pozytywistycznej pedagogiki
według
Aleksandra Świętochowskiego Umysł jako dwoista spiżarnia w społeczeństwie równowagi i harmonii - o rozmaitych losach dwoistości w pozytywistycznym ideale Bolesława Prusa
ODNIESIENIA NAJNOWSZE DO ROZWOJU IDEI DWOISTOŚCI I EKOLOGII W PEDAGOGICE, CYBERNETYCE, ZARZĄDZANIU I NAUKACH SPOŁECZNYCH
Rozdział IV. WARIANTY DWUBIEGUNOWEGO SPRZĘŻENIA W NAJNOWSZEJ PEDAGOGICE SPOŁECZNEJ W KONTEKŚCIE
DOKONAŃ
HELENY RADLIŃSKIEJ
Wstęp Przypadek diadycznej ekologii rozwoju człowieka u Urie Bronfenbrennera O dwoistości i ambiwalencji w pedagogice społecznej - dyskurs Franza Hamburgera Wariant teorii pedagogiki społecznej Michaela Winklera - w ramie dwoistości struktury relacji i procesu O paradoksie spóźnionego "nowego podejścia" do edukacji
Rozdział V. EKOLOGIA UMYSŁU WEŁUG GREGORY BATESONA
Wstęp Trop "ekologii świata wewnętrznego" Geoffreya Vickersa Otwarcie metakomunikacyjne jako zmiana perspektywy epistemologicznej
u G.
Batesona Uwagi ogólne - przegląd tropów O pojęciu środowiska w ujęciu cybernetycznym: język i komunikacja
Konfrontacja Bateson - Rogers i jej implikacje dla rozumienia Radlińskiej U źródeł schizmogenezy
Rozdział VI. INNE KONTEKSTY DWUBIEGUNOWEGO SPRZĘŻENIA: FILOZOFII
I
SOCJOLOGII KOMUNITARYZMU, TEORII I PRAKTYCE ZARZĄDZANIA, PSYCHIATRII I PSYCHOLOGII
Wstęp O "dualnych cnotach" i ich "inwersji symbiozy" według "komunitaryzmu"
Amitaja
Etzioniego O dwoistych imperatywach przywództwa - przypadek interwencji kryzysowej w zarządzaniu Dwubiegunowość w chorobie afektywnej i jako stan normalny oraz idea terapii "dialektycznej" Wyzwanie dwoistości w kontekście teatralnego pragnienia "spełnienia
niemożliwego"
CZĘŚĆ DRUGA PRÓBA ZARYSOWANIA OBRAZU Z BADAŃ WOKÓŁ HELENY RADLIŃSKIEJ ODNIESIENIA POKOLENIOWE
Rozdział VII. DZIAŁANIE WIELKIEGO POKOLENIA LAT 80. XIX WIEKU
POLSCE
Wstęp Przeszkoda z dominacji pokoleń następców
W
Kategorie pedagogiki społecznej Heleny Radlińskiej jako rama dla rozumienia
historii i
projektowania nowego kształtu myśli pedagogicznej w Polsce O postawie intelektualnej, kulturowej i społecznej H. Radlińskiej O przedwojennej formacji intelektualnej z udziałem H. Radlińskiej okresu międzywojnia i ich aktualność oraz dziesięć słabości ich realizacji Dziesięć organicznych i romantycznych zadań "pokolenia historycznego"
ODNIESIENIA KULTUROWE
Rozdział VIII. KULTURA JAKO GLEBA, PODŁOŻE I TŁO DLA DZIAŁAŃ SPOŁECZNYCH W WYCHOWANIU
Wstęp Pedagogika społeczna w ramie kulturowej Kategoria kultury jako "gleby" - w strategii teorii i praktyki wychowania jako "pracy kulturalnej" O glebie społecznej i glebie kulturowej w wychowaniu W trosce o szkołę i inne "urządzenia" kulturowe: przeciw pozorowi
istnienia, w trosce
o jego dwoistość W stronę wrażliwości pedagogiki kultury jako kluczowej dla pedagogik społecznej Kulturowe wyzwanie książki jako medium rozwoju ku pełni duchowej Problem normatywności w postawie pedagoga społecznego Problem dwoistości przywództwa
Rozdział IX. PROBLEM WYCHOWANIA "W IMIĘ IDEAŁU" MIĘDZY NADMIAREM UNIWERSALNOŚCI I NADMIAREM
MANIPULACJI
Wstęp Jak dokonują się przemiany działania? Ideał jako marzenie O ograniczaniu miejsca ideału dla działania społecznego Akcenty historyczne dotyczące ideału u Radlińskiej O ideałach biblioteki publicznej i uniwersytetu ludowego Ideały w ruchu oświatowym - dalsze odniesienia historyczne Ideał i osobowość - podsumowanie interpretacyjne za Hanną Świdą Zakończenie - o wielopostaciowości występowania w imię ideału ODNIESIENIA STRUKTURALNE (DWOISTOŚCI)
Rozdział X. O SPLOTACH I "MELIORACJI". UMYSŁ I ŚRODOWISKO W PODWÓJNYM ZWIĄZANIU
Wstęp Radlińska i "sploty" - perspektywa odsłaniania dwoistości Społeczne przejawy i wymogi łączenia pozornie rozbieżnych celów Dwoistość w wątkach metodologicznych Dwoistości kultury i wychowania O dwoistym zadaniu "melioracji duszy" w sprzężeniu z "melioracją
Wiedza o wartościach i jej sposoby oddziaływania
środowiska"
Rozdział XI. KONTYNUACJE I ZAGUBIENIA PERSPEKTYWY DWOISTOŚCI DLA PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ
Wstęp Dialektyczne tropy w ujęciu Aleksandra Kamińskiego O spóźnionych i ułomnych substytutach dwoistości Zamiast zakończenia: zderzenie wizji racjonalności
CZĘŚĆ TRZECIA O RESIDUACH DYSCYPLINARNYCH I SKOJARZENIACH Z DYSTANSU ODNIESIENIA DYSCYPLINARNE I SPOŁECZNE
Rozdział XII. JAK JEST MOŻLIWA I POTRZEBNA ODRĘBNOŚĆ DYSCYPLINY
Wstęp Co znaczyła "pedagogika społeczna" dla Radlińskiej O uniwersalnej funkcji Erosa pedagogicznego Co to jest obiekt PS w pedagogice? - próba eksperymentu nominalistycznego Pedagogika społeczna i medycyna
Rozdział XIII. PYTANIE O ZAPLECZE PSYCHOLOGICZNE DLA PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ: PSYCHOANALIZA, FAZY ROZWOJOWE I GESTALT:
Wstęp Tropy psychoanalityczne dla pedagogiki społecznej Fazowa perspektywa śledzenia rozwoju Psychologia gestalt - waga czynników postaciujących i troski o tło Psychologia funkcjonalna i jej ograniczenia - dwoistość u Charlotty Bühler
Rozdział XIV. CO 'IDZIE W PARZE'? SOCJOLOGIA WSI WOBEC PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ I ANALIZY DWOISTOŚCI NA PRZYKŁADZIE PRAC
JÓZEFA CHAŁASIŃSKIEGO
Wstęp O pedagogicznym horyzoncie w pracach Chałasińskiego Analiza tomów Młodego pokolenia chłopów Spór z Sergiuszem Hessenem jako bariera recepcji dokonań Radlińskiej Odsłona w sprawie "milczenia" Chałasińskiego o Radlińskiej ODNIESIENIA DO DZIAŁAŃ PEDAGOGICZNYCH
Rozdział XV. TROSKA O "UTRACONĄ WŁASNOŚĆ" DUCHOWĄ JAKO ZADANIE PEDAGOGICZNE
Wstęp Uczenie dla samokształcenia - w stronę przebudzenia dla głodu wiedzy i dla przemiany wewnętrznej w dwoistych uwikłaniach Poziomy działania w sferze dydaktyki przeżycia, przebudzenia i przemiany Opieka a ubezwłasnowolnienie Władza, przemoc, bliskość i intencje pedagogiczne
Wyciąganie z wykolejenia społecznego Praca z dorosłymi O filozofii kształcenia zawodowego
Rozdział XVI. W STRONĘ PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ JAKO NIEZBĘDNEJ PEDAGOGIKI KOMPLETNEJ
Wstęp W stronę krytyczności samowiedzy Przeciw jednostronnym redukcjom: ontologika "między" O słabościach w postawie Radlińskiej Dlaczego Radlińska została osamotniona? Od uwypuklania "swoistości" do rozumienia "dwoistości"
ZAMIAST ZAKOŃCZENIA: W TROSCE O "NIEWIDZIALNE ŚRODOWISKO" ŻYCIA
POSŁOWIE. O UPRAWIANIU HUMANISTYKI Wstęp Wyznanie znużonego wędrowca Przekleństwo tytułu i ramy dyscyplinarnej Edukacja ma sens egzystencjalny Nowe otwarcie humanistyki na pedagogikę
Bibliografia Indeks nazwisk
Zapraszamy do recenzji! Z rekomendacji wydawniczej prof. Zbigiewa Kwiecińskiego: /.../ jest to w kolejnej wielkiej monografii Autora odczytanie dzieła Heleny Radlińskiej wbrew całej tradycji jej odczytań przez kilka pokoleń pedagogów społecznych i pedagogów ogólnych, wpisujące się w zasady epistemologiczne zrekonstruowane dla pedagogiki /.../ Trzeba i warto było czekać pół wieku od śmierci Heleny Radlińskiej, by jej PEDAGOGIKĄ KOMPLETNĄ zajął się tak wybitny humanista, filozof i pedagog /..../ z nowymi inspiracjami jego wielu nowych lektur i całego ogromnego dotychczasowego dorobku krytycznych studiów humanistycznych, ukazuje twórczynię systemu pedagogicznego o uniwersalnej i ponadczasowej wartości, z jej genialną zdolnością /.../ Studiowanie tej książki /.../ jest prawdziwą przygodą humanistyczną z licznymi zaskoczeniami, odkryciami i pułapkami intelektualnymi. Wiele nowych tropów, ale niezwykłych syntez studiów /.../, a przede wszystkim nowatorskich odczytań samej Heleny Radlińskiej daje wiele satysfakcji studiującemu tę książkę humaniście i ważne lekcje odrobione za całe pokolenia pedagogów. Z recenzji wydawniczej prof. Anny Kotlarskiej-‐Michalskiej: /..../ Lektura tego dzieła jest rodzajem przygody obcowania z myślami autora, podróżą w przestrzeń humanistyki, stanem wprowadzającym czytelnika w zaczarowany świat wiedzy. /.../ Jeśli można porównać odczucia, jakie towarzyszyły mi w trakcie lektury tego dzieła, to z pewnością określenie, że wprowadzała mnie ona w stan euforyzujący, nie byłby nadużyciem językowym. /.../ powinno stanowić lekturę obowiązkową dla studentów i pracowników naukowo-‐dydaktycznych pedagogiki, pracy socjalnej, socjologii, psychologii, filozofii, kulturoznawstwa, polityki społecznej i politologii, a najlepiej -‐ dla wszystkich studentów i pracowników wydziałów humanistycznych i nauk społecznych, jak i wszelkich innych nauk, przylegających do wymienionych, zupełnie niepotrzebnie rozproszonych i ubranych w wąskie mundurki specjalizacji. Z recenzji wydawniczej prof. Ewy Marynowicz-‐Hetki: /.../ Lektura tekstu tej obszernej książki sprawiła mi dużą przyjemność i dała wiele inspiracji intelektualnych /.../ zainteresowanie tej klasy myśliciela dorobkiem Heleny Radlińskiej jest wielkim wydarzeniem dla wszystkich, którzy identyfikują się z tą perspektywą. Jest wzbogaceniem samoświadomości środowiska na temat źródeł narodzin pedagogiki społecznej i jej całościowej/globalnej perspektywy na relacje jednostki i środowiska. /.../ To nowe odczytanie imponuje rozległością analiz, głębią interpretacji i świeżym spojrzeniem „z zewnątrz”. Badacza uważnego, ale i rozważnego, co wyraża się nie tylko w zdolności do zerwań, ale także do pokazywania kierunków, dopominania się o powroty do lektur i do ponownych interpretacji. Niewątpliwie jest to rozprawa, której wielowątkowość zachęca do ponownych lektur i namysłu. Inspiruje, zadziwia, wywołuje zwątpienie, ale daje też nadzieję. /.../ będzie stanowić podstawowe wyposażenie kulturowe wszystkich, którzy troszczą się o to, czym jest (i jakie jest) oddziaływanie wychowawcze oraz jak bardzo złożoną ma strukturę, wielokrotnych powiązań, a także o to, co dla pedagogiki (kompletnej) może wnosić społeczno-‐pedagogiczny punkt widzenia.
6
www.impulsoficyna.com.pl Wydamy Twoją publikację w wersji papierowej i elektronicznej!
zobacz - zadzwoń - wydaj! ebook@impulsoficyna.com.pl tel. 506-624-220