Od wykluczenia do wsparcia. W przestrzeni współczesnych problemów społecznych

OKL_Od wykluczenia do wsparcia_DRUK3.indd 1

22-09-2016 12:46:53

Od wykluczenia do wsparcia W przestrzeni współczesnych problemów społecznych Redakcja naukowa Jolanta Spętana Danuta Krzysztofiak Ewa Włodarczyk

KRAKÓW 2016

© Copyright by Jolanta Spętana, Danuta Krzysztofiak, Ewa Włodarczyk, 2016 Recenzent: Prof. zw. dr hab. Jerzy Modrzewski Redakcja techniczna: Joanna Dąbrowska Projekt okładki: Joanna Dąbrowska Publikacja sfinansowana przez Wielkopolską Wyższą Szkołę Społeczno-Ekonomiczną oraz Fundację Edukacja w Środzie Wielkopolskiej

Z powierzonych materiałów wydała Oficyna Wydawnicza „Impuls”

ISBN 978-83-8095-125-9

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2016

Spis treści

Jolanta Spętana, Danuta Krzysztofiak Wprowadzenie: Problemy społeczne a zjawisko ekskluzji – ujęcie interdyscyplinarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 CZĘŚĆ PIERWSZA WYKLUCZENIE SPOŁECZNE W CYKLU ŻYCIA CZŁOWIEKA  KONTEKSTY ZDROWOTNE I EGZYSTENCJALNE Kazimierz Kotlarski Indywidualne, społeczne i strukturalne przyczyny wykluczenia społecznego

. . . . . 19

Jolanta Spętana Psychospołeczne wymiary deficytów w obszarze kondycji egzystencjalnej na przykładzie wykluczenia osób z depresją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Kornelia Czerwińska Obszary wykluczenia społecznego osób z niepełnosprawnością wzroku

. . . . . . . . . . . . . . 51

Aneta Jarzębińska Wybrane przejawy wykluczania społecznego rodziców dzieci z wadą letalną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Kamila Słupska Młodzi rozczarowani. O niespełnionych marzeniach, troskach i bolączkach współczesnego młodego pokolenia (wybrane konteksty)

. . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Astrid Tokaj, Danuta Krzysztofiak O potrzebie bycia użytecznym i problemie bycia bezużytecznym.

Z perspektywy starości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 CZĘŚĆ DRUGA WSPARCIE SPOŁECZNE WOBEC PROBLEMU WYKLUCZENIA  OD DIAGNOZY DO ROZWIĄZAŃ Ewa Włodarczyk Osoby uzależnione od alkoholu w polskim systemie (?) wsparcia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

6

SPIS TREŚCI

Renata Rasińska, Wiesław Siwiński Kampanie społeczne jako przykład efektywnego wsparcia społecznego w walce z nikotynizmem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 Aneta Baranowska Pomoc i wsparcie społeczne imigrantów w adaptacji do nowego środowiska społeczno-kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Iwona Konieczna Wspieranie dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w sytuacji edukacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Hanna Karaszewska Przestępca – osoba wykluczona ze społeczeństwa? Sens wspierania osób opuszczających instytucje resocjalizacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 Kamil Dyrtkowski Flexible forms of employment towards the shadow labour economy in Poland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181 Ewa Włodarczyk Zakończenie: O wsparciu społecznym i jego znaczeniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Wprowadzenie: Problemy społeczne a zjawisko ekskluzji – ujęcie interdyscyplinarne Rozległość wyznaczników życia jednostkowego i zbiorowego wskazuje współcześnie nie tylko na asynchronizację rozwoju społeczno – gospodarczego wielu regionów, ale oscylując wokół kategorii zmiany społecznej, wiedzie w kierunku globalnych przemian o charakterze cywilizacyjnym. Wyłaniające się z powyższego opisu mechanizmy kreowania rzeczywistości społecznej, trafnie opisywanej i diagnozowanej na poziomie analiz teoretycznych i doniesień z badań, odsyłają ostatecznie do kategorii zmienności i niedookreśloności świata, współbrzmiącej z M. Heideggera „drogami lasu”1, a wyznaczonej wieloma nowymi odsłonami problemów społecznych. Na fluktuacje w ich obszarze wpływają przemiany technologiczne, ekonomiczne i społeczno-kulturowe, generujące przeobrażenia niemal w każdej sferze życia społecznego i jednostkowego, przyczyniając się do przewartościowania starych i powstania czy nadprodukcji nowych negatywnych zjawisk społecznych.

Próba odniesienia do źródeł i wskazania przyczyn destabilizujących ład społeczny i wywołujących nieharmonijny rozwój poszczególnych segmentów tworzących struktury społeczne, a kumulowanych w postaci problemów społecznych, prowadzi poprzez nierówności społeczne, zjawiska pauperyzacji, traumatogenne przemiany w życiu jednostek i grup oraz mechanizmy partycypacyjne, aż po zbiorowe symptomy poczucia traumy i politraumy społecznej2. Obszar wymienionych wyżej zagrożeń stanowiących deregulatory porządku społecznego nie bez przyczyny lokowany jest w obrębie zróżnicowanych kontekstów patologii społecznych. Identyfikowany z problemami społecznymi naruszającymi powszechnie panujące normy i wzory społecznego postępowania, wprowadza bowiem dysharmonię i nieład w istniejące układy odniesień społecznych.

W wymiarze globalnym kontynuację powyższego, a zarazem potencjalny katalizator problemów społecznych stanowią nowe zjawiska, trendy czy procesy zasilające przemiany cywilizacyjne. Przykładem może być zjawisko offshoring’u wytwarzającego mgławicowe sieci relacji w kluczowych dziedzinach życia: gospodarce, ekonomii, władzy oraz zmieniające kształt, sposób „zasilania” oraz funkcjonowania współczesnych społeczeństw poprzez procesy przemieszczania dóbr, zasobów i kapitału3.

1

M. Heidegger, Drogi lasu, Wydawnictwo Aletheia, Warszawa 1997.

Na podstawie: A. Radziewicz-Winnicki, Pedagogika społeczna, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008.

3 J. Urry, Offshoring, PWN, Warszawa 2015, s. 9 i n.

2

8

WPROWADZENIE: PROBLEMY SPOŁECZNE A ZJAWISKO EKSKLUZJI  UJĘCIE INTERDYSCYPLINARNE

W próbie dotarcia do istoty problemów społecznych niezbędne jest odwołanie do wielości istniejących ujęć, opracowań definicyjnych i koncepcji teoretycznych odzwierciedlających biegunowe i asymptotyczne zarazem wskaźniki przemian w wymiarze makro- i mikrospołecznym. R. Maris definiuje problemy społeczne jako „ogólne wzory zachowania ludzkiego lub warunków społecznych, które są postrzegane jako zagrożenia dla społeczeństwa przez znaczącą liczbę ludności, przez silne grupy, bądź przez charyzmatyczne jednostki, które mogą być rozwiązane czy też którym można zaradzić”4.

Odnosząc się do socjologii problemów społecznych wskazywane są tu podstawowe orientacje teoretyczne: perspektywa wymiany, perspektywa strukturalna, perspektywa konfliktu, symbolicznego interakcjonizmu i naznaczenia, perspektywa funkcjonalna, perspektywa dewiacji oraz perspektywa socjobiologiczna. E. Rubington i M.S. Weinberg proponują z kolei rozpatrywać kwestie problemów społecznych z perspektywy patologii społecznych, dezorganizacji społecznej, konfliktu wartości, zachowań dewiacyjnych, naznaczania oraz perspektywy krytycznej5. Problem społeczny jest zjawiskiem, które angażuje emocjonalnie i intelektualnie szerszą zbiorowość, wywołuje społeczne przekonanie i gotowość do podejmowania działań zbiorowych mających na celu zwalczanie, a przynajmniej ograniczanie jego zasięgu i skutków. Namysł nad przyczynami i naturą zjawisk uznawanych za niepożądane, kłopotliwe czy szkodliwe, czyli problemami społecznymi, jest immanentną częścią rozważań o rzeczywistości społecznej6.

Wielość i różnorodność współczesnych problemów społecznych obejmujących między innymi ubóstwo, bezrobocie, bezdomność, uzależnienia, marginalizację, przemoc, przestępczość, terroryzm, choroby cywilizacyjne, tworząc coraz częściej partycypacyjne obrzeża egzystencji na poziomie praktyki społecznej, istotnie wpływa na dezorganizację systemu społecznego. Tendencje lokowania tychże problemów w temporalnej perspektywie przemian cywilizacyjnych odsyłają do cyklu życia człowieka, obejmując sygnalizowane w zamieszczonych narracjach obszary problemowe dotyczące między innymi zdrowia, uzależnień, migracji, pracy, perspektywy juwentologicznej i gerontologicznej. Zróżnicowane możliwości i formy wsparcia kooperują tu z wielowymiarowością kategorii wykluczenia, stanowiąc w konsekwencji mozaikowaty obraz współczesnych problemów społecznych.

Refleksyjność wiedzy społecznej o interdyscyplinarnym rodowodzie połączona z działaniami społecznymi7, rozwiązaniami systemowymi i inicjatywami oddolnymi, wpływa nie tylko na społeczną świadomość problemów globalnych i jednostkowych, ale także na szanse życiowe, aspiracje i statusy społeczne jednostek pozostające w za4

R. Maris, Social Problems, The Dorsey Press, Chicago1988.

K. Frysztacki, Socjologia problemów społecznych, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2009.

6 I. Kudlińska, Socjologia a praktyka rozwiązywania problemów społecznych – między naukowymi a nieformalnymi teoriami problemów społecznych, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica” 2014, nr 50 (137), s. 138.

7 E. Hałas, Rozumienie zmian społecznych, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001, s. 7.

5

WPROWADZENIE: PROBLEMY SPOŁECZNE A ZJAWISKO EKSKLUZJI  UJĘCIE INTERDYSCYPLINARNE

leżności od dostępu, podziału i dystrybucji dóbr, na co zwraca uwagę D. Conley8.

Wyraźnym symptomem rozziewu pomiędzy przypisanymi kulturowo aspiracjami a społecznie ustrukturyzowanymi możliwościami ich realizacji stają się zachowania abberacyjne, których pogłębianie się prowadzi, według R. K. Mertona, do utraty stabilizacji społecznej, zwiększając ryzyko społecznej anomii9.

Kulturowo i cywilizacyjnie ukształtowane sposoby radzenia sobie z problemami społecznymi, odwołując się nie tylko do rozwiązań systemowych i kompetencji jednostkowych, budowane na wartościach, normach społecznych, stereotypach czy odmianach przystosowań, kumulują się w grupach, zbiorach i zbiorowościach społecznych10. Problemy społeczne zyskują w ich obrębie negatywną reprezentację w postaci braku kompetencji społecznych11, umiejętności skonsumowania oferowanego wsparcia oraz wykorzystania proponowanych strategii pomocowych i interwencyjnych. W tym kontekście, odwołując się do problematyki zróżnicowania i nierówności terminów wykluczenia i wsparcia, K. Frysztacki zwraca uwagę na fundamentalny splot atrybutów – interwencyjnych i pomocowych w odpowiedzi na zagrożenia i kłopoty pojawiające się w ludzkim życiu12.

Próba syntetycznego ujęcia wybranych obszarów problemów społecznych towarzyszących zarówno jednostkowym, jak i zbiorowym wymiarom życia społecznego, odsyła ostatecznie do troski o dobro wspólne, kojarzonej z kategorią bonum honestum. Zarówno bowiem troska, jak i rozum praktyczny, wskazując na potrzebę badania i opisywania rzeczywistości społecznej, koncentrują się wokół odpowiedzialności za przyszłe pokolenia13. Kwestią zasadniczą jest wobec powyższego umiejętność diagnozowania i analizowania problemów społecznych z odniesieniem zarówno do teorii, jak i praktyki społecznej, wdrażanie strategii ich rozwiązywania oraz wyczulenie na dylematy związane z ich badaniem. Niniejsza publikacja stanowi próbę podjęcia sformułowanych powyżej zadań badawczych i koncepcyjnych.

Interdyscyplinarność problematyki wykluczenia i wsparcia, stanowiącej kluczowe kategorie tematyczne w niniejszym opracowaniu, odsyła zarazem do zadań, funkcji, problemów, a wreszcie idei pedagogiki społecznej, której pluralizm obejmujący ścieranie się różnych koncepcji stanowi zarazem o jej sile. W obliczu paralelnie ewoluujących szans i możliwości, obok licznych wymiarów nierówności społecznych, podwójnego 8 D. Conley, Povert and life chances: the conceptualization and study of the poor, w: C. Calhoun, Ch. Rojek, B. Turner (red.), The Sage Handbook of Sociology, Sage Publishing, London 2005, s. 327-345.

9 R.K. Merton, Teoria anomii społecznej, w: Socjologia wychowania. Wybór tekstów, Wydawnictwo „Stachurski”, Kielce 2000, s. 208.

10 B. Gramlewicz, M. Gramlewicz, Socjologia w zarysie, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 2007.

11 A.P. Goldstein, The Prepare Curriculum. Teaching Prosocial Competencies, Research Press, Illinois 1999.

12 K. Frysztacki, Socjologia problemów społecznych, op. cit., s. 10.

13 D. Birnbacher, Odpowiedzialność za przyszłe pokolenia, Wydawnictwo Oficyna Naukowa, Warszawa 1999.

9

10

WPROWADZENIE: PROBLEMY SPOŁECZNE A ZJAWISKO EKSKLUZJI  UJĘCIE INTERDYSCYPLINARNE

wykluczenia, postępującej stratyfikacji społecznej, syndromu 3B (bezrobocie, bieda, bezdomność) oraz selekcyjnych procesów społecznych, kwestie potencjalnego wykluczenia i coraz silniej zaznaczająca się potrzeba wsparcia stają się ważnym polem aplikacji pedagogicznych założeń teoretycznych do praktyki życia społecznego. W opozycyjnym module sukcesu i marginalizacji, pedagogów interesują tu szczególnie dwie drogi dystansujące biografie ludzkie, ich aspiracje i plany życiowe, hamujące awans i warunki egzystencji grup ludzkich, regionów lub krajów niezdolnych do samodzielnego rozwoju, a podlegające procesom selekcyjnym: droga i mechanizm wykluczania społecznego i indywidualnego oraz droga i mechanizm marginalizacji bio-socjo-kulturowej jednostek, grup czy regionów14.

Dynamiczna natura przeobrażeń cywilizacyjnych i kulturowych, generująca zarazem liczne szanse, perspektywy i możliwości rozwoju, skutkuje współcześnie wieloma nowymi formami i wymiarami wykluczenia, obejmującego poszczególne sfery funkcjonowania człowieka, wymagającego w konsekwencji pomocy i wsparcia. Niemożność sprostania wymaganiom stechnicyzowanej rzeczywistości, wzrastające tempo życia, niestabilna sytuacja na rynku pracy oraz brak kompetencji i możliwości adaptacyjnych do rozwiązania bieżących sytuacji problemowych, kooperuje z opisem życia w stanie permanentnego ryzyka, obejmującego poszczególne wymiary egzystencji. Podejmowana w niniejszej publikacji problematyka, wskazując na potrzebę rozpatrywania jej licznych desygnatów w ujęciu holistycznym, odsyła zarówno do wskaźników gospodarczych i ekonomicznych ujmowanych w wymiarze makro i mikrostrukturalnym, jak i aspektów cywilizacyjnych, kulturowych i historycznych. Nieodłącznym uzupełnieniem tak pojmowanej charakterystyki wymiarów egzystencji współczesnego człowieka będą również liczne tendencje i przeobrażenia o charakterze globalnym. Uwzględniając konteksty środowiskowe, systemowe oraz jednostkowe uwarunkowania towarzyszące analizom poszczególnych płaszczyzn życia społecznego, należy bowiem podkreślić dynamiczne zmiany w obrębie kolejnych segmentów życia człowieka, w tym również dotyczące kwestii wykluczenia i możliwości wsparcia15.

Kapitał społecznych odniesień w kontekście wielowymiarowego bycia i funkcjonowania osoby, lokowany w perspektywie różnorodnych ujęć teoretycznych, nieodmiennie implikuje szereg koherentnych rozwiązań. W ich obrębie praktyka społeczna kooperuje z teoretycznym spektrum analiz i propozycji z zakresu pedagogiki wraz z jej subdyscyplinami, zwłaszcza pedagogiką społeczną, a także socjologią oraz psychologią.

W pejzażu współczesnej rzeczywistości, w jakim przyszło egzystować jednostce, grupie i rodzinie, wygenerowane sytuacje problemowe, kryzysy towarzyszące 14 S. Kawula, Pedagogika społeczna i jej wyzwania na początku XXI w., w: E. Marynowicz-Hetka (red.), Pedagogika społeczna, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 47.

15 J.I. Sanchez, E. L. Levine, The analysis of work in the 20th and 21st centuries, w: N. Anderson, D. S. Ones, H. K. Sinangil, C.Viswesvaran (red.), Handbook of Industrial, Work and Organizational Psychology, Sage Publishing, London 2001, s. 71.

WPROWADZENIE: PROBLEMY SPOŁECZNE A ZJAWISKO EKSKLUZJI  UJĘCIE INTERDYSCYPLINARNE

poszczególnym etapom w biegu życia, niejednorodność w przebiegu biografii jednostkowych, dyslokacje tożsamościowe i dylematy egzystencjalne, stanowią silną przeciwwagę dla stabilnej wizji rozwoju i adaptacji do bieżących zadań życiowych. Wśród kluczowych cech wspomnianej ponowoczesnej rzeczywistości, którą Z. Bauman określa mianem płynnej16, istotne miejsce zajmuje bowiem zmienność. Owa zmienność, warunkująca powszechny brak poczucia bezpieczeństwa, a co za tym idzie również zaufania społecznego, odnosi się w zasadzie do wszystkich sfer życia współczesnego człowieka, w tym podstawowych instytucji porządku społecznego. Uwidacznia się ona w jaskrawy sposób w obszarze ludzkich więzi, które kruszeją i nabierają charakteru tymczasowości, trwając tak długo, jak długo obowiązuje klauzula „do odwołania”. Nie sposób także nie dostrzec jej znamion w sfragmentaryzowanych ludzkich biografiach, przypominających serię niczym nie powiązanych epizodów, których logikę i porządek wyznacza niepewność jutra. Niekontrolowana zmienność jest ponadto źródłem dylematów i kryzysów tożsamościowych, których tło stanowi niemożność polegania na szybko dezaktualizujących się (w ramach jednego pokolenia) wzorach życia, wartościach czy wiedzy.

W tak niestabilnej rzeczywistości społecznej, której jedynym stałym i pewnym elementem jest zmiana, trudno odnaleźć się jednostkom o zmniejszonych (z różnych względów) możliwościach adaptacyjnych. Wspomniana permanentna zmienność stawia bowiem przed współczesnym człowiekiem wymóg pozostawania elastycznym i zdolnym do błyskawicznej reakcji przystosowawczej wobec makro- i mikrospołecznych przeobrażeń, determinujących okoliczności sytuacyjne i jakość jego życia. Wiąże się pomiędzy innymi z koniecznością nabywania coraz to nowych kompetencji, umiejętności, wiedzy. Szereg jednostek, które nie są w stanie spełnić tych warunków i tym samym nadążyć za zmiennymi realiami, tworzy, ponownie używając określenia Z. Baumana, kategorię „ludzi zbędnych”, funkcjonujących na obrzeżach społeczeństwa, nierzadko poza rynkiem pracy, żyjących w enklawach biedy, zaniedbanych cywilizacyjnie dzielnicach wielkich miast czy zapóźnionych kulturowo obszarach wiejskich, bez dostępu do dóbr, usług, bez możliwości wstępu do „lepszego świata” eksterytorialnej, mobilnej elity17. W ten oto sposób niemożność sprostania wyzwaniom świata współczesnego wobec wzrastających wymagań kompetencyjnych, spycha wielu – jak wspomniano – na margines społecznych, zawodowych, kulturalnych i egzystencjalnych odniesień, podczas gdy dyktowane przekazem medialnym iluzoryczne wyobrażenia o prymacie sukcesu nad codziennym byciem pogłębiają doświadczenie nierówności i stratyfikacyjnej anomii społecznej.

Tym samym, dotkliwe konsekwencje wynikające z płynnej natury ponowoczesnego świata, wykraczają poza sferę prywatnej egzystencji jednostek. Generuje ona bowiem, 16 17

Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2006.

Z. Bauman, Życie na przemiał, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2004.

11

12

WPROWADZENIE: PROBLEMY SPOŁECZNE A ZJAWISKO EKSKLUZJI  UJĘCIE INTERDYSCYPLINARNE

używając rozróżnienia autorstwa Ch. W. Millsa, nie tylko mające osobisty charakter – troski, ale również publiczne problemy, których rozwiązanie leży daleko poza możliwościami zaradczymi pojedynczych jednostek18. Stała obecność tychże problemów w dobie XXI wieku nasuwa na myśl powstały już w wieku ubiegłym termin socjologiczny „underclass”. Jego pojawienie się, jak zauważyła B. Szacka, „było konsekwencją odkrycia, że w demokratycznych społeczeństwach ponowoczesnych, cieszących się dobrobytem, istnieje kategoria ludzi, którzy nie tylko nie korzystają z dobrodziejstw rozwoju gospodarczego, ale są praktycznie wykluczeni ze społeczeństwa”19.

Wykluczenie społeczne, w latach 90. minionego wieku funkcjonujące w literaturze nauk społecznych częściej pod hasłem marginalizacji20, obecnie zaś niejednokrotnie zastępowane terminem ekskluzji, jest pojęciem wielowymiarowym i niezwykle złożonym.

Spośród wielu cech definicyjnych, wykorzystywanych przez poszczególnych autorów do określania istoty wykluczenia, R. Szarfenberg wskazał na cztery kluczowe elementy: brak, niemożność czy niezdolność uczestnictwa w życiu społecznym; ograniczony, utrudniony dostęp do zasobów, dóbr, instytucji; nierealizowanie, bądź realizowanie jedynie w niewielkim stopniu praw społecznych oraz ubóstwo i deprywację potrzeb21.

Eksperci pracujący przy tworzeniu Narodowej Strategii Integracji Społecznej dla Polski zwrócili z kolei uwagę na ścisłe powiązanie wspomnianych elementów, zaznaczając, iż istnieją silne zależności między tak rozumianą ekskluzją społeczną a występowaniem ubóstwa22.

Problem ekskluzji dotyka różnych jednostek, grup czy zbiorowości, przekładając się na trudne sytuacje życiowe, które ujawniają się w poszczególnych fazach biografii – od dzieciństwa po starość. Boleśnie odczuwane przejawy ekskluzji (w wymiarze jednostkowym, ale i zbiorowym, w przypadku grup marginalizowanych, określanych też coraz częściej mianem defaworyzowanych), mogą uwidaczniać się przy tym, zgodnie ze spostrzeżeniami A. Giddensa, na płaszczyźnie ekonomicznej, politycznej oraz społecznej23. Ponadto, tak jak różne są oblicza wykluczenia, tak też odmienne są drogi prowadzące na społeczny margines czy też otchłań społecznej próżni24. Wykluczenie staje 18 Ch. W. Mills, Obietnica, w: P. Sztompka, M. Kucia (red.), Socjologia. Lektury, Wydawnictwo Znak, Kraków 2007.

19 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, s. 310.

20 T. Kowalak, Marginalność i marginalizacja społeczna, Wydawnictwo Elipsa, Warszawa 1998, s. 33.

21 R. Szarfenberg, Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady, Warszawa 2006, s. 19, http://www. ekonomiaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/Biblioteka/2006.4.pdf [dostęp: 4.05.2015].

22 Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, http://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/mps/ NSIS.pdf, [dostęp: 1.05.2015].

23 A. Giddens, Socjologia, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2005, s. 738.

24 Por. metafora wykluczenia społecznego jako procesu, w wyniku którego jednostki przemieszczają się w obrębie domu symbolizującego społeczeństwo jako zorganizowaną produkcyjnie grupę, zajmując coraz niższe piętra – obrazujące z kolei pozycje społeczne, aż wreszcie, lokując się na zewnątrz domu, a więc poza społeczeństwem, w społecznej próżni. Autorem tej niezwykle trafnej metafory jest R. Szarfenberg.

Zob. R. Szarfenberg, Marginalizacja…, op. cit.

WPROWADZENIE: PROBLEMY SPOŁECZNE A ZJAWISKO EKSKLUZJI  UJĘCIE INTERDYSCYPLINARNE

się przy tym, jak zauważa A. Kotlarska-Michalska, „skutkiem wielu jednocześnie czynników, które składają się na ciąg przyczynowo – skutkowy, dlatego trudno postawić wyraźną linię demarkacyjną pomiędzy czynnikami wywołującymi ten proces a czynnikami przyspieszającymi i przypieczętowującymi”25. Niezaprzeczalny jest jednak fakt, iż wśród licznych uwarunkowań współczesnej postaci wykluczenia społecznego znaczącą rolę odgrywa szybki rozwój techniki. Pod jego wpływem, jak konstatuje B. Szacka, nieustannie zmienia się rynek pracy i to właśnie ta zmienność jest „nowym mechanizmem wyrzucającym ludzi na margines społeczny”26.

Jak już wspomniano, ujawniające się nowe sfery czy obszary wykluczenia społecznego, dynamika tego zjawiska, a także jego konsekwencje przekładające się na narastające problemy społeczne, warunkują potrzebę podejmowania studiów nad zagadnieniem społecznej ekskluzji. Niniejsze opracowanie powstało właśnie z taką intencją. Książka ma na celu zapoznanie Czytelnika z aktualnymi obliczami wykluczenia na różnych etapach życia człowieka (szczególnie z uwzględnieniem jego zdrowotnego i egzystencjalnego wymiaru), a w dalszej kolejności z formami i wymiarami wsparcia w perspektywie jednostkowej i systemowej. Przestrzeń analiz skoncentrowana na takim doborze problematyki pozwoliła w zamyśle redaktorek tomu na syntetyczne, choć z pewnością nie całościowe ujęcie aktualnych problemów wykluczenia i możliwości wsparcia.

Tematyczne ujęcie analiz podejmowanych przez Autorów poszczególnych artykułów znalazło odzwierciedlenie w postaci dwóch głównych części opracowania.

Zagadnienia związane ze różnorodnymi formami i przyczynami wykluczenia w odniesieniu do kategorii zdrowia, choroby, a także kondycji egzystencjalnej zamieszczono w części pierwszej zatytułowanej „Wykluczenie społeczne w cyklu życia człowieka – konteksty zdrowotne i egzystencjalne”.

Wprowadzając w zasygnalizowaną problematykę, kwestie przyczyn i zróżnicowanych uwarunkowań towarzyszących wykluczeniu społecznemu ujęto w holistycznym kontekście oraz interdyscyplinarnym horyzoncie rozważań (Kazimierz Kotlarski, Indywidualne, społeczne i strukturalne przyczyny wykluczenia społecznego). Psychospołeczny kontekst wykluczenia grupy osób identyfikowanych jako obciążone chorobą coraz częściej określaną mianem cywilizacyjnej, stał się punktem wyjścia do przedstawienia zróżnicowanych komponentów życia jednostki w kontekście kondycji egzystencjalnej (Jolanta Spętana, Psychospołeczne skutki deficytów w obszarze kondycji egzystencjalnej na przykładzie wykluczenia osób z depresją), zaś został rozwinięty w postaci charakterystyki zróżnicowanych obszarów wykluczenia społecznego kolejnej grupy – osób z niepełnosprawnością wzroku (Kornelia Czerwińska, Obszary wykluczenia społecznego osób z niepełnosprawnością wzroku) oraz kontynuowany w analizach dotyczących wybranych 25 A. Kotlarska-Michalska, Przyczyny i skutki marginalizacji w Polsce, w: K. Marzec-Holka (red.), Marginalizacja w problematyce pedagogiki społecznej i praktyce pracy socjalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2005, s. 71.

26 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii…, op. cit., s. 311.

13

14

WPROWADZENIE: PROBLEMY SPOŁECZNE A ZJAWISKO EKSKLUZJI  UJĘCIE INTERDYSCYPLINARNE

form wykluczenia rodziców dzieci obciążonych wadą letalną (Aneta Jarzębińska, Wybrane przejawy wykluczenia społecznego rodziców dzieci z wadą letalną – na przykładzie rodziców dzieci z Zespołem Edwardsa). W próbie zaakcentowania kategorii wykluczenia w cyklu życia człowieka opisano wybrane konteksty socjopedagogiczne w perspektywie juwentologicznej (Kamila Słupska, Młodzi rozczarowani. O niespełnionych marzeniach, troskach i bolączkach współczesnego młodego pokolenia (wybrane konteksty)) oraz zaakcentowano społeczne aspekty wykluczenia w perspektywie gerontologicznej (Astrid Tokaj, Danuta Krzysztofiak, O potrzebie bycia użytecznym i problemie bycia nieużytecznym.

Z perspektywy starości).

Tendencje lokowania problematyki związanej z kwestią wsparcia wobec zróżnicowanych form wykluczenia, w niejednorodnej, interdyscyplinarnej przestrzeni analiz, wymagające wielostronnych odniesień systemowych, znalazły odzwierciedlenie w drugiej części pracy zatytułowanej „Wsparcie społeczne wobec problemu wykluczenia – od diagnozy do rozwiązań”. Przegląd artykułów, w których centralną kategorię badawczą stanowi zagadnienie wsparcia, otwiera materiał dotyczący sytuacji osób uzależnionych od alkoholu w kontekście zróżnicowanej oferty wsparcia systemowego (Ewa Włodarczyk, Osoby uzależnione od alkoholu w polskim systemie (?) wsparcia społecznego). Idea wsparcia w ujęciu systemowym została podjęta w odniesieniu do specyficznej odmiany wsparcia zorganizowanej z wykorzystaniem kampanii społecznych (Renata Rasińska, Wiesław Siwiński, Kampanie społeczne jako przykład efektywnego wsparcia społecznego w walce z nikotynizmem). Wsparcie i pomoc, których adresaci tworzą nową, niejednorodną i coraz silniej akcentowaną w aktualnej sytuacji geopolitycznej zbiorowość, stało się centralnym punktem zainteresowań w artykule dotyczącym adaptacji społeczno-kulturowej imigrantów (Aneta Baranowska, Pomoc i wsparcie społeczne imigrantów w adaptacji do nowego środowiska społeczno- kulturowego). Kluczowe dla tej części publikacji kategorie badawcze – diagnoza i rozwiązania – znalazły odzwierciedlenie w postaci zagadnienia profesjonalnego wsparcia w zmaganiu z chorobą w sytuacji edukacyjnej (Iwona Konieczna, Wspieranie dziecka z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w sytuacji edukacyjnej) oraz w odniesieniu do możliwości wsparcia, resocjalizacji i readaptacji osób osadzonych i opuszczających instytucje totalne (Hanna Karaszewska, Przestępca – osoba wykluczona ze społeczeństwa? Sens wspierania osób opuszczających instytucje resocjalizacyjne). Kwestia wsparcia w postaci elastycznych form zatrudnienia w odniesieniu do jednego z kluczowych problemów społecznych, jakim jest zagadnienie pracy, zamyka tę część publikacji (Kamil Dyrtkowski, Flexible forms of employment towards the shadow labour economy in Poland.)

Wielostronny wymiar podejmowanej problematyki, akcentując obszary i przejawy wykluczenia w aspektach społecznych, edukacyjnych i zdrowotnych, wychodzi naprzeciw wyzwaniu ukazania przestrzeni wsparcia i możliwości rozwoju, nie koncentrując się jedynie na negatywnych wymiarach wybranych problemów społecznych.

WPROWADZENIE: PROBLEMY SPOŁECZNE A ZJAWISKO EKSKLUZJI  UJĘCIE INTERDYSCYPLINARNE

Towarzyszący problemom społecznym niebezpieczny – bo iluzoryczny – aspekt odrębności, sprzyjając różnorodnym wymiarom marginalizacji, inicjuje również powstawanie procesów adaptacji bazujących na zasobach jednostkowych i środowiskowych. Społeczne zadanie dotyczące wypracowania zróżnicowanych rozwiązań instytucjonalnych, systemowych, jak również mających postać inicjatyw oddolnych, zbiega się tu z nieustanną potrzebą ich aktualizacji i dostosowania do bieżących wyzwań rzeczywistości społecznej. W efekcie istnieje możliwość uruchamiania kompetencji i zasobów radzenia sobie w sytuacji trudnej, które zamiast syndromu wyuczonej bezradności, sprzyjają budowaniu kapitału uczestnictwa społecznego na bazie skutecznych rozwiązań systemowych, ofercie wsparcia i poradnictwa w formie instytucjonalnej, a także dobrych praktyk w obszarze działań pomocowych. Przejście od społeczeństwa produkcyjnego do społeczeństwa konsumpcyjnego pociągnęło bowiem za sobą wiele głębokich zmian, a najistotniejsze z nich dotyczą sposobu, w jaki ludzie przygotowują się i edukują do zaspokojenia wymagań swych społecznych tożsamości, to jest sposobu w jaki zostają „integrowani” w porządek społeczny i otrzymują w nim miejsce27. Do podstawowych zadań w wymiarze wsparcia wobec problemu wykluczenia, należałoby zatem wypracowanie zarówno teoretycznych, jak i praktycznych wytycznych, mających na celu niwelowanie negatywnych wymiarów (i źródeł) ekskluzji w poszczególnych obszarach egzystencji jednostki. Deficyt pozytywnych doświadczeń nie musi wówczas generować negatywnej wizji świata społecznego28 wraz z partycypacją kolejnych sfer wykluczenia, a kierować ku odbudowie kondycji egzystencjalnej i readaptacji psychospołecznej.

Niniejsza publikacja została przygotowana z myślą o reprezentantach szerokiego grona praktyków identyfikowanych z obszarem wsparcia i pomocy społecznej, refleksyjnie zorientowanych teoretykach, których zainteresowania badawcze koncentrują się wokół problematyki wykluczenia oraz wsparcia, a także studentach i absolwentach kierunków humanistyczno-społecznych. Redaktorki publikacji pragną złożyć podziękowania Autorom prezentowanych artykułów za twórczy wkład w przygotowane narracje, stanowiące próbę kontynuacji dialogu, wymiany myśli, twórczej refleksji oraz wielowymiarowych doświadczeń wokół aktualnych i zróżnicowanych pod kątem optyki prezentowanych analiz – kwestii wykluczenia i możliwości wsparcia, umiejscowionych w interdyscyplinarnej perspektywie badawczej.

Jolanta Spętana, Danuta Krzysztofiak

27

Z. Bauman, Praca, konsumpcjonizm…, op. cit., s. 55.

K. Skarżyńska, Zawiedzione zaufanie i deficyt pozytywnych doświadczeń a negatywna wizja świata społecznego, w: J. Czarnota-Bojarska, I. Zinserling (red.), W kręgu psychologii społecznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011, s. 239.

28

15

CZĘŚĆ PIERWSZA

Wykluczenie społeczne w cyklu życia człowieka – konteksty zdrowotne i egzystencjalne

Kazimierz Kotlarski Wielkopolska Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna w Środzie Wielkopolskiej

Indywidualne, społeczne i strukturalne przyczyny wykluczenia społecznego Abstract: This article presents the individual, social and structural causes of social exclusion. The individual factors include a person’s history, their personality and the life stresses that they experience. Social factors consist of the support from family and friends as well as support from the state. The structural factor is a high degree of unemployment. One factor on its own does not typically result in social exclusion but when all three factors exist together over an extended period of time, social exclusion may occur.

Key words: social exclusion, social integration, high unemployment, homelessness, the stress of life

Wprowadzenie Jak należy rozumieć wykluczenie społeczne? Zacznijmy od tego, że wykluczenie może dotyczyć tak wielu przejawów funkcjonowania człowieka, że trudno jest jednoznacznie podać wyczerpujący katalog płaszczyzn, które wpływają na niemożność uczestnictwa w życiu społecznym pojedynczego człowieka i całych grup społecznych.

Wykluczenie jednostki mogą powodować inni ludzie. Mogą być też wykluczane całe grupy społeczne. Również sam człowiek z powodu swego zachowania czy cech osobowości może się wykluczyć czy być wykluczonym z grupy społecznej. Wykluczenie społeczne uważane jest za sytuację, w której człowiek lub grupa społeczna nie ma możliwości wpływania na cokolwiek, co się dzieje wokół niej. Nie bierze ona udziału w życiu gospodarczym, społecznym, kulturalnym, nie mówiąc już o udziale w życiu politycznym, nawet na szczeblu lokalnym.

O wykluczeniu mogą decydować także procesy historyczne i społeczne, takie jak na przykład rewolucja. Podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej czy rewolucji bolszewickiej w Rosji, grupy społeczne, które dotychczas były uprzywilejowane, stały się wykluczone, a niektórzy członkowie grupy wykluczonych zaczęli należeć do grupy uprzywilejowanej i wykluczających tych, którzy należeli do ancien régime. Jak długo znamy historię

20

KAZIMIERZ KOTLARSKI

ludzkości, tak długo istnieli wykluczeni. Do najbardziej znanych wykluczonych w starożytności należeli niewolnicy i ludzie trędowaci. W Indiach byli to niedotykalni.

Obecnie powodem wypchnięcia poza nawias może być brak podstawowych kwalifikacji zawodowych, brak możliwości kształcenia się, dyskryminacja itp. Czynniki te w efekcie końcowym powodują niemożność pracy, brak dochodów i brak wpływu na decyzje dotyczące własnego życia.

W Polsce do wykluczenia dochodzi się zazwyczaj etapami. Pierwszym z nich jest bieda, bardzo często warunkowana bezrobociem. Biedę można mierzyć różnorodnie, np. w sposób monetarny ustalając minimum dochodów potrzebnych do względnie bezpiecznego życia. Można ją mierzyć także wielowymiarowo, ustalając minimalny poziom zaspokojenia potrzeb na różnych płaszczyznach. Bieda może mieć charakter przejściowy, ale może także posiadać charakter chroniczny, prowadząc do ubóstwa, czyli niemożności zaspokojenia najpilniejszych potrzeb dotyczących wyżywienia, ubioru, ochrony zdrowia, standardów mieszkaniowych itd.

Ideologia a wykluczenie społeczne O wykluczeniu społecznym może również decydować ideologia. W Europie, niezależnie od różnic społeczno-ekonomicznych, do wykluczenia społecznego przyczyniły się poglądy naukowców i filozofów, które znalazły silny społeczny rezonans. Chcę tutaj jako pierwszego wymienić Karola Darwina. Jego rozprawa O pochodzeniu gatunków1 czy rozprawa O pochodzeniu człowieka2 podaje, że o powstawaniu gatunków i podobnie człowieka decyduje proces ewolucji. Lepiej przystosowani do środowiska osobnicy, zarówno w świecie zwierzęcym jak i ludzkim, pozostają przy życiu, pozostali giną nie przekazując swych cech potomstwu. Poglądy Darwina dały podstawy do eugeniki, czyli ubranej w szaty nauki teorii o tym, że należy lepiej przystosowanych wspierać w ich ekspansji prokreacyjnej, a tych nieprzystosowanych ograniczać czy wręcz eliminować z procesu prokreacji.

Teoria ta dała także podstawy do teorii rasistowskiej i praktyki społecznej polegającej na eliminowaniu słabszych, np. mniej inteligentnych czy chorych psychicznie, z życia społecznego czy wręcz eliminowaniu ich fizycznie, jak to miało miejsce w Rzeszy Hitlera. Nasuwa się w tym miejscu smutna refleksja, że dzisiejsza eutanazja legalizowana z powodów humanitarnych i w imię wolności wyboru jakości życia w coraz większej liczbie państw zachodnich, jest tylko pięknie wyglądającym opakowaniem ideologicznym, mówiącym o wyborze wolności od cierpień, o poszanowaniu godności. Dzisiaj w państwach Beneluksu mówi się o podejmowaniu decyzji za osobę chorą przez innych. W sumie prowadzi to do eliminacji osób słabszych, starych czy chorych,

1 2

Ch. Darwin, The Origin of Species, Oxford University Press, Oxford 1996.

Ch. Darwin, O pochodzeniu człowieka, Wydawnictwo Jirafaroja, Warszawa 2008.

INDYWIDUALNE, SPOŁECZNE I STRUKTURALNE PRZYCZYNY WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO

niezależnie od wieku i stanu ich świadomości. Można powiedzieć brutalnie, że jest to nie tyle wykluczenie społeczne, ale wykluczenie ze świata żywych.

Subkultura ubóstwa i wykluczenie Problematyka wykluczenia może być związana z wytwarzającą się subkulturą ubóstwa. Na określonym obszarze powstaje wtedy podklasa (underclass), w ramach której określone wartości i sposoby na życie podlegają niejako dziedziczeniu społecznemu z pokolenia na pokolenie. Marginalizacja wpływa na to, że istnieją całe obszary, w obrębie których dominują wzorce przekazywania biedy, np. w Polsce obszary popegeerowskie, a w większych miastach rejony stanowiące swoiste „getta” wykluczenia.

Spośród różnorodnych przyczyn wykluczenia istotnym czynnikiem jest zatem czynnik strukturalny, posiadający kilka płaszczyzn. Jedną z nich jest stratyfikacja społeczna. Polega ona na zróżnicowaniu grup społecznych pod względem władzy, prestiżu, dochodu, wykształcenia i wieku. Społeczeństwo polskie niezwykle się rozwarstwiło po transformacji społeczno-gospodarczej w roku 1989. Na górze hierarchii społecznej pojawiła się klasa niezwykle bogatych i wpływowych ludzi, a na dole tej hierarchii pojawiła się klasa ludzi nie posiadających żadnych zasobów. Przy zaniku solidarności społecznej ta podklasa (underclass) zasila grupę ludzi wykluczonych3.

Ważną płaszczyzną wykluczenia jest stan zamożności społeczeństwa i państwa.

Państwa o wysokim dochodzie mogą dłużej wspierać ludzi bezrobotnych i zapewniać im względnie znośne warunki życia (przykładem jest Skandynawia). W Polsce trwale bezrobotny traci po pewnym okresie czasu wszelką pomoc ze strony państwa.

Kolejną przyczynę strukturalnego wykluczenia stanowi istotny problem społeczny jakim jest bezrobocie. Za optymalne bezrobocie ekonomiści uważają bezrobocie o współczynniku 4%. Przy takim jego poziomie każdy, kto może i chce pracować znajduje pracę. Bezrobocie na poziomie wyższym powiększa liczbę bezrobotnych przewlekle. W Unii Europejskiej bezrobocie utrzymuje się na poziomie 9,1%, ale wśród ludzi młodych dochodzi do 25%, a w Grecji nawet do 50%4. Często grono bezrobotnych zasilają ludzie z wykształceniem wyższym, co powoduje wykluczenie społeczne na wczesnych etapach wchodzenia w dorosłość. W Polsce, którą opuściło już ponad dwa miliony osób, również młodych i wykształconych, bezrobocie jest odpowiednio wyższe o kilka punktów procentowych w porównaniu z jego poziomem w UE.

3 R. Smolski, M. Smolski, E.H. Stadtmüller, Słownik Encyklopedyczny. Edukacja Obywatelska, Wydawnictwo Europa, Warszawa 1999.

4 http://www.dw.com/pl/zatrważające-bezrobocie-wśród-młodych-europejczyków-bruksela-oferuje-programy-aktywizacji-zawodowej/a-18641589 [dostęp: 25.05.2016].

21

22

KAZIMIERZ KOTLARSKI

Problem bezdomności Do wykluczenia społecznego może prowadzić przewlekłe ubóstwo powiązane z bezdomnością, zwłaszcza jeśli jest to bezdomność długotrwała. Bezdomność określa się jako sytuację, w której osoba nie ma własnego mieszkania i nie może sobie zapewnić takiego miejsca, które miałoby standardy spełniające minimum warunków potrzebnych do życia, i które to miejsce może uznać za swoje. Bezdomność jest rozumiana również jako trwała sytuacja człowieka, który, mówiąc kolokwialnie, nie ma własnego dachu nad głową, nie ma własnego mieszkania.

Osoby bezdomne nie posiadając mieszkania zgodnego ze standardami krajów takich jak w Europie, starają się zajmować przestrzeń publiczną, np. dworce kolejowe czy autobusowe, niemieszkalne altany lub tzw. pustostany mieszkaniowe. Osoby te są zazwyczaj pozbawione wszelkich środków do życia, nieprzystosowane społecznie, często po przeżyciach takich jak: pobyt w szpitalu psychiatrycznym związany z zaburzeniami psychicznymi, po którym to pobycie rodzina nie chce przyjąć ponownie takiej osoby do domu. Do tej kategorii osób należą także osoby po pobycie, szczególnie długo trwającym, w zakładzie karnym, które nie mają dokąd wrócić, a na wolności nie potrafią już samodzielnie żyć.

Bezdomność jest równoznaczna z niezaspokojeniem podstawowych potrzeb fizjologicznych i biologicznych człowieka. Zgodnie z piramidą potrzeb Maslowa niezaspokojenie potrzeb niższego rzędu powoduje niemożność zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu. Bezdomność wpływa destrukcyjnie na psychikę człowieka, powodując w niej niekorzystne i często nieodwracalne zmiany, wpływ na stan jego zdrowia, na regenerację sił.

Do przyczyn bezdomności mogą należeć między innymi: brak miejsc w szpitalach psychiatrycznych, w domach pomocy społecznej, a także zaniechanie sprawowania opieki po opuszczeniu instytucjonalnych form opieki po ukończeniu przez wychowanka osiemnastego roku życia. Można mówić o społecznych przyczynach bezdomności, takich jak eksmisja z powodu narastającego w czasie niepłacenia czynszu, a także przyczynach wynikających z patologii, takich jak alkoholizm, narkomania lub nosicielstwo wirusa HIV. Osoba wykluczona z powodu swego zaniedbanego wyglądu i aparycji jest natychmiast rozpoznawalna w grupie innych osób, zaś typową reakcją innych jest jej odrzucenie, odsuwanie się od niej, omijanie jej, co pogłębia jej izolację. Jak wspomina jeden z bezdomnych, dominującym uczuciem jest wówczas uczucie odrzucenia, upokorzenia i świadomość, że się jest nikomu niepotrzebnym5.

Przyczyną bezdomności może być także świadomy wybór (tzw. bezdomność z wyboru) wynikający z poczucia niezrozumienia, osamotnienia czy zaburzeń psychicznych.

5

M. Foryś, „Gazeta Uliczna” 2009, nr 3 (21), s. 29-31.

INDYWIDUALNE, SPOŁECZNE I STRUKTURALNE PRZYCZYNY WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO

Może to być także sposób na życie polegający na odrzuceniu standardów i wartości uznawanych społecznie.

Ewolucja niepowodzenia w pracy prowadząca w kierunku wykluczenia W Wielkiej Brytanii na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku wielu managerów średniego stopnia obu płci straciło pracę na skutek recesji i komputeryzacji gospodarki. Badania bezrobotnych managerów, którzy przez dłuższy czas nie mogli zdobyć pracy zgodnie ze swymi kwalifikacjami, wykazały zmiany w ich obrazie własnej osoby.

Przede wszystkim obniżyła się ich wiara w samego siebie i we własną skuteczność, a także poczucie własnej wartości. Okazało się ponadto, że negatywne zmiany miały szerszy zasięg wśród kobiet niż wśród mężczyzn6.

W połowie lat dziewięćdziesiątych badania wykonane w USA nad zależnością między młodymi ludźmi pracującymi w swej specjalizacji, częściowo bezrobotnymi i całkowicie bezrobotnymi a depresją, wykazały również pewne istotne zależności. Młodzi pracujący w swej specjalizacji wykazywali najniższy poziom depresji, zaś największy – bezrobotni, którzy niezatrudnieni byli przez okres dwu lat lub więcej. Bezrobocie prowadzi bowiem do zmian w samopoczuciu ,zmieniając je na gorsze odpowiednio do długości czasu, w jakim ludzie w nim pozostają7.

Inne, bardziej szczegółowe badania pokazały, że w środowisku pracy mogą aktywizować się różne schematy ja, które powstały wcześniej. Dla przykładu przełożony mający niesumiennych pracowników staje się bardziej impulsywny i dyrektywny oraz kontrolujący, ale gdy jego pracownicy są odpowiedzialni, jest on bardziej odprężony, opanowany i przyjacielski8.

Duże znaczenie w osiąganiu sukcesów zawodowych ma osobowość. Podkreśla to między innymi Pietrasiński9 oraz Witkowski10. Sytuacja bezrobocia powoduje istotne zmiany w samej osobowości. Młodzi ludzie pod wpływem braku pracy zaczynają pod względem pewnych cech osobowości różnić się od swoich pracujących rówieśników

6 S.L. Fieden, M.J. Davidson, Stress and gender in unemployed female and male managers, “Applied Psychology” 2001, nr 50 (2), s. 305-334.

7 J. Paruse, D. Dooley, Favourable employment status change and psychological depression: a two-year follow-up analysis of the national longitudinal survey of youth, “Applied Psychology“ 2001, nr 50 (2), s. 282-304.

8 H. Markus, S. Cross, The interpersonal self, w: L.A. Pervin (red.), Handbook of Personality. Theory and Research, The Guilford Press, New York/London 2001, s. 576-608.

9 Z. Pietrasiński, Znakomici szefowie i podwładni. O zmiennych czynnikach powodzenia, First Business College, Warszawa 1994.

10 T. Witkowski, Problematyka przedsiębiorczości w badaniach psychologicznych, w: Perspektywy rozwoju psychologii w Uniwersytecie Wrocławskim, „Prace Psychologiczne” 1995.

23

Ewa Włodarczyk Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Zakończenie: O wsparciu społecznym i jego znaczeniu Jak zauważa M. Piorunek, żyjemy w czasach, w których „wobec wielości wyzwań, problemów odwiecznych, powtarzalnych i powszechnych, ale przede wszystkim nowych, nieznanych, pojawiających się niejako poza jednostkową i społeczną wyobraźnią, nieprzewidywalnych, do których rozwiązania nie można się przygotować, a wyćwiczone scenariusze stosowane w standardowych sytuacjach określonego typu zawodzą, pojawia się zapotrzebowanie na pomoc”1, zwłaszcza, gdy „podmiotowe i środowiskowe zasoby jednostek, które mogą zostać wykorzystane w zmaganiu się z trudnościami, sytuacjami krytycznymi, kryzysowymi coraz częściej nie są adekwatne do specyficznych wymagań społeczeństwa permanentnego ryzyka, coraz częściej konieczne jest poszukiwanie zewnętrznego wsparcia”2. Zasygnalizowane w niniejszej publikacji zagadnienia należą do wspomnianych tu kategorii sytuacji wiążących się z problemami nieustannie towarzyszącymi ludziom czy powracającymi jako nierozwiązane, w znanej postaci lub przybierającymi nowe oblicza, dodatkowo ich obciążającymi i doświadczającymi poprzez swój charakter wydarzeń stresowych i/lub krytycznych.

Pedagogiczna wrażliwość nie pozwala pozostać obojętnym na te problemy i – w sytuacji, gdy doświadczane nim jednostki nie są już w stanie uruchomić w sobie rezerwuarów możliwości działania lub gdy ich możliwości zaradcze wyczerpały się – prowokuje reakcje społeczne w postaci udzielanego wsparcia społecznego.

W literaturze przedmiotu odnaleźć można podział wsparcia społecznego na funkcjonalne i strukturalne.

W ujęciu funkcjonalnym3 akcent położony jest na interakcje społeczne, które zostają podjęte przez jednego lub obu uczestników w sytuacji problemowej, trudnej, stresowej lub krytycznej, w toku której dochodzi do przekazywania (interakcja jednostronna) lub wymiany (interakcja dwustronna) emocji, informacji instrumentów działania i/lub dóbr materialnych. W tym dynamicznym układzie interakcji wyróżnić można 1 M. Piorunek, O pomocy, wsparciu społecznym i poradnictwie – prolegomena do teoretycznych rozważań i praktycznych odniesień, w: M. Piorunek (red.), Pomoc – wsparcie społeczne – poradnictwo. Od teorii do praktyki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 7-8.

2 Ibidem, s. 8.

3 Opis tego ujęcia w oparciu o: H. Sęk, O wieloznacznych funkcjach wsparcia społecznego, w: L. Cierpiałkowska, H. Sęk (red.), Psychologia kliniczna i psychologia zdrowia, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2001, s. 16-17.

192

EWA WŁODARCZYK

osobę wspierającą, poszukującą, odbierającą lub otrzymująca wsparcie, przy czym kierunek ‘dawca-biorca’ może być stały lub zmienny. Warunkiem skuteczności tej wymiany społecznej jest adekwatność rodzaju i wielkości udzielanego wsparcia do potrzeb odbiorcy, zaś za efektywną uznać można taką, w której osiągnięte zostały cele interakcji wspierającej, jakimi są: ogólne podtrzymanie, zmniejszenie stresu, opanowanie kryzysu przez towarzyszenie, tworzenie poczucia przynależności, bezpieczeństwa i nadziei oraz zbliżenie do rozwiązania problemu i przezwyciężenia trudności.

Zależnie od treści wymiany społecznej w toku interakcji wspierającej, wyodrębnia się różne rodzaje wsparcia. I tak wsparcie społeczne może przyjąć jedną z wymienionych poniżej postaci lub łączyć kilka rodzajów wsparcia4: • wsparcie emocjonalne, związane z przekazywaniem emocji podtrzymujących, uspokajających, odzwierciedlających troskę, z dawaniem werbalnych i niewerbalnych komunikatów o pozytywnych uczuciach wobec osoby, okazywaniem jej akceptacji, przychylności, empatii i solidarności, a także wzmacnianiem jej poczucia bezpieczeństwa i zaspokajaniem potrzeby afiliacji, dla wyzwolenia poczucia nadziei, dla rozładowania napięcia i podtrzymania nastroju, • wsparcie wartościujące, zogniskowane wokół dawania komunikatów służących wzmacnianiu poczucia własnej wartości, dostarczające również zapewnień o ważności partnerów relacji, wzajemnym szacunku oraz poczuciu znaczenia i godności, • wsparcie instrumentalne, związane z wymianą instrumentów jakimi są sposoby postępowania, zdobywania informacji i dóbr materialnych, • wsparcie rzeczowe, związane z konkretną pomocą materialną, rzeczową i finansową, • wsparcie informacyjne, nazywane niekiedy poznawczym, związane z wymianą takich informacji, które sprzyjają lepszemu zrozumieniu swojej sytuacji i problemu, z reinterpretacją zdarzeń w kierunku ich zrozumienia, z edukowaniem, rozwiewaniem wątpliwości, z dawaniem osobie informacji, rad pomocnych w rozwiązywaniu jej problemów, z dzieleniem się własnym doświadczeniem przez osoby przeżywające podobne trudności, • wsparcie duchowe (psychiczno – rozwojowe), zwłaszcza w sytuacjach bez wyjścia, gdy osoba pogrążona jest w stanie apatii i rezygnacji.

4 Patrz zwłaszcza: H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne, w: H. Sęk i R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 19; S. Kawula, Czynniki i sieć wsparcia społecznego w życiu człowieka, w: S. Kawula (red.), Pedagogika społeczna. Dokonania – aktualność – perspektywy, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, s. 127-128; Z. Dołęga, Wsparcie społeczne a poczucie samotności w okresie dorastania, w: R. Kwiecińska, M.J. Szymański (red.), Młodzież a dorośli. Napięcia między socjalizacją a wychowaniem, Akademia Pedagogiczna im. KEN w Krakowie, Kraków 2001, s. 549-550.

ZAKOŃCZENIE: O WSPARCIU SPOŁECZNYM I JEGO ZNACZENIU

Każdy z wyróżnionych tu rodzajów wsparcia (osobno lub łącznie) może stanowić swoiste „koło ratunkowe” dla osób i grup osób, których charakterystyczne cechy sytuacji życiowej zostały zasygnalizowane w niniejszej publikacji, a które znalazły się w jakimś okresie swojego życia w sytuacjach przekraczających ich możliwości samoradzenia. Nieco jednak czym innym jest wsparcie spostrzegane – wynikające z wiedzy i przekonań człowieka o tym gdzie, od kogo i na ile dostępna jest możliwość uzyskania przez niego pomocy w sytuacji trudnej, a czym innym wsparcie otrzymywane – oceniane obiektywnie lub relacjonowane subiektywnie jako faktycznie otrzymywany rodzaj, jego jakość, ilość, trafność i adekwatność do potrzeb5. Naszym – tj. pedagogów – zadaniem jest, aby dążyć do osiągania jak najwyższych parametrów lokalnych sieci wsparcia, tj. ich wielkości, gęstości, spójności i dostępności6, gdyż od nich zależą efekty pomocy.

Nabiera to szczególnego znaczenia zwłaszcza wtedy, gdy jednostki pozbawione są zasobów wsparcia społecznego (czyli obiektywnie istniejących sieci wsparcia ujmowanych jako źródła wsparcia7), szczególnie naturalnych sieci wsparcia bądź gdy zasoby te są ubogie – wówczas zwiększa się pole działania dla instytucjonalnych, profesjonalnych źródeł wsparcia.

Wsparcie społeczne w drugim ujęciu – strukturalnym – definiowane jest natomiast jako „obiektywnie istniejące i dostępne sieci społeczne, które wyróżniają się od innych sieci tym, że poprzez fakt istnienia więzi, kontaktów społecznych, przynależności, pełnią funkcje pomocną wobec osób znajdujących się w trudnej sytuacji. Tak więc sieci – zwane też przez Caplana (1974) systemami oparcia – pełnią potencjalnie i rzeczywiście funkcje pomocne, czyli działają na rzecz dobra swoich członków lub osób, dla których siec ta jest dostępna. Jak więc widać, nawet wówczas, gdy definiujemy wsparcie społeczne w sposób strukturalny, stwierdzamy, że jego istota tkwi w funkcji, jaką sieć (naturalna grupa odniesienia, formalna grupa, instytucja) pełni wobec osób, które są w niej osadzone”8.

Jakie są to zatem funkcje, które sieć wsparcia może z powodzeniem pełnić, podtrzymując jednostki w ich trudnych sytuacjach życiowych?

Gdy istotą wsparcia są podmiotowe interakcje niezbędne do uruchamiania własnej aktywności partnerów interakcji w kierunku utrzymywania zdrowia i rozwoju9, wówczas korzyści są tu wielorakie: zaufanie do zdolności rozwiązania problemów życiowych, samoorientacja i samokontrola, umiejętności porozumiewania się i nawiązywania więzi z ludźmi (kompetencje społeczne i umiejętności interpersonalne), umiejętności rozpoznawania, rozumienia i ewaluacji dynamicznych związków jednostki 5

H. Sęk, O wieloznacznych funkcjach wsparcia społecznego…, op. cit., s. 14-15.

Takie parametry są przedmiotem badań nad znaczeniem wsparcia strukturalnego – patrz. H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne – sposoby definiowania…, op. cit., s. 15.

7 Ibidem, s. 16.

8 Ibidem, s. 14-15.

9 Z. Dołęga, Wsparcie społeczne a poczucie…, op. cit., s. 548.

6

193

194

EWA WŁODARCZYK

z otoczeniem, umiejętność wzbogacania zasobów „ja” pozwalających na autonomiczne, a jednocześnie współzależne funkcjonowanie z otoczeniem oraz zdolność do słuchania własnego ciała, jego potrzeb i ograniczeń10.

Także i E. Greenglass wskazuje na dobrodziejstwo wsparcia społecznego – w postaci danych świadczących o pozytywnym wpływie wsparcia społecznego na zdrowie fizyczne i psychiczne oraz potwierdzających, że stopień zakorzenienia w relacjach i sieciach zapewniających wsparcie społeczne jest silnym predyktorem zdrowia i zachorowalności11. Działanie wsparcia społecznego wyjaśniano między innymi tzw. efektem głównym, zwanym też bezpośrednim lub inaczej mechanizmem prostym, występującym pod dwiema postaciami: efektu bezpośredniego wpływu na stresory i wydarzenia oraz efektu bezpośredniego wpływu na poziom zdrowia oraz trzecią hipotezą wskazującą na działanie buforowe wsparcia społecznego12. W podejściu akcentującym prozdrowotną funkcję wsparcia podkreślano, że zapewnia ono człowiekowi realizację jego potrzeb afiliacji, przynależności, a komfort doświadczany dzięki relacjom wsparcia sprawia, że jednostka ma znacznie silniejsze poczucie dobrostanu13. Drugi typ bezpośredniego efektu działania wsparcia społecznego polega natomiast na tym, że ludzie otoczeni wspierającym środowiskiem i mający oparcie w innych osobach są w znacznie mniejszym stopniu narażeni na stresowe wydarzenia (zabezpiecza ich to przed pojawieniem się stresorów) bądź modyfikuje spostrzeganie przez nich (obniżanie) poziomu stresu14.

Trzecia zaś hipoteza wyjaśniająca działanie wsparcia społecznego, wiązana z pośrednim efektem działania mechanizmów buforowych, głosi, że „w sytuacji silnego stresu istniejące, spostrzegane i otrzymywane wsparcie społeczne działa jak bufor wobec zagrożenia patologią, gdyż obniża występujące napięcie stresowe i umożliwia przezwyciężenie trudności, włącza się w złożony mechanizm stresu i radzenia sobie osłabiając jego negatywne skutki”15. Istotne są tu więc nie tylko cele działań związane z interwencją, pomocą i wsparciem w sytuacji trudnej już zaistniałej, lecz również funkcja wsparcia społecznego, którą nazwać można prewencyjną.

10 Ch.T. Adam, A descriptive definition of primary prevention, “The Journal of Primary Prevention” 1981, nr 2, s. 67-79, za: Z. Dołęga, Wsparcie społeczne…, op. cit.

11 E. Greenglass, Różnice wynikające z ról płciowych, wsparcie społeczne i radzenie sobie ze stresem, w: H. Sęk, R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne… op. cit., s. 146.

12 H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne…, op. cit., s. 24. Z badań wynika jednak, że związek pomiędzy wsparciem społecznym a zdrowiem jest moderowany lub mediowany przez szereg zmiennych, jak również to, że wsparcie nie zawsze działa jednoznacznie korzystnie. Za: H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne…, op. cit., s. 25, 13.

13 Ibidem, s. 24.

14 Ibidem, s. 25-26.

15 Ibidem, s. 26.

ZAKOŃCZENIE: O WSPARCIU SPOŁECZNYM I JEGO ZNACZENIU

Złożoność problematyki wsparcia społecznego potęguje fakt, iż wsparcie społeczne warunkowane jest wieloma czynnikami16. Pierwszą ich grupę stanowią zmienne nazwane przez H. Sęk zmiennymi kontekstu, a wśród nich: sieć społeczna, grupy odniesienia i obiektywnie istniejące właściwości tych sieci. Kolejne to zmienne procesualne, w tym: cechy treściowe wsparcia, procesy emocjonalnej wymiany, procesy informacyjne, procesy instrumentalne, procesy waloryzujące (ewaluatywne), procesy odbioru wsparcia, subiektywna ocena wsparcia oraz efekty poszukiwania i unikania wsparcia. Znaczenie mają także zmienne osobowościowe, zwłaszcza: kompetencje życiowe, kompetencje społeczne, poczucie zlokalizowania kontroli, potrzeba autonomii vs. zależności, potrzeba prospołeczności vs. egocentryczności oraz specyfika struktur poznawczych. Ostatnią wyróżnioną grupę stanowią zmienne kontaktów społecznych, szczególnie poziom zaufania interpersonalnego i wielorakie interakcje wsparcia. Te wskazane przez H. Sęk (jak sama zaznacza – wybrane) czynniki współwyznaczają procesy wsparcia społecznego, ich przebieg i skuteczność.

Wsparcie „może działać jako zasób, wzbudzona potrzeba wynikająca z oceny wydarzenia lub jako element strategii radzenia sobie, moderator lub mediator w dynamice radzenia sobie ze stresem życiowym”17. Lektura tekstów zamieszczonych w niniejszej publikacji nasuwa refleksję, że w sygnalizowanych sytuacjach życiowych znaczenie ma zarówno sieć pomocy przybierająca tak postać wsparcia społecznego naturalnego (nieformalnego), jak i instytucjonalnego, ale także optymalny zakres i wielkość udzielanego wsparcia18, adekwatne do rzetelnie zdiagnozowanych potrzeb jednostkowych.

W trosce o całe społeczeństwo polskie, ale nade wszystko w trosce o pojedynczego człowieka warto podejmować wysiłek zatroszczenia się o osoby wyłączane i wyłączone społecznie, które rezygnują z możliwości realizacji własnych potencjalnych szans życiowych lub są ich pozbawione19 i które są zagrożone znaczną dozą ryzyka egzystencjalnego20, poszukując coraz bardziej efektywnych sposobów inkludowania ich w życie społeczne.

16 Ich wyróżnienie i opis za: H. Sęk, „Wsparcie społeczne” jako pojęcie naukowe, „Przegląd Psychologiczny” 1986, nr 3, s. 794.

17 H. Sęk, Rola wsparcia społecznego w sytuacjach stresu życiowego. O dopasowaniu wsparcia do wydarzeń stresowych, w: H. Sęk, R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne…, op. cit., s. 53.

18 Zbyt wiele wsparcia działa bowiem deprymująco i obciążająco (za: H. Sęk, R. Cieślak, Wsparcie społeczne…, op. cit., s. 26), a może skutkować również wycofaniem, biernością, niepodejmowaniem odpowiedzialności, uzależnieniem od innych (osób i/lub instytucji).

19 J. Modrzewski, Wsparcie społeczne jako czynnik wzorujący współczesne scenariusze biograficzne, w: M. Piorunek (red.), Pomoc – wsparcie społeczne – poradnictwo. Od teorii do praktyki, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2010, s. 29.

20 Ibidem, s. 39.

195