Współczesna psychologia mediów
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 1
16.07.2013 13:31
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 2
16.07.2013 13:31
Współczesna psychologia mediów Nowe problemy i perspektywy badawcze
pod redakcją naukową
Agnieszki Ogonowskiej i Grzegorza Ptaszka
Kraków
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 3
16.07.2013 13:31
Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków Copyright by Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej, Kraków Copyright by Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica, Kraków
Recenzent: dr hab. Piotr Francuz, prof. KUL Redakcja naukowa: Grzegorz Ptaszek (AGH w Krakowie) Agnieszka Ogonowska (UP im. KEN w Krakowie) Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Korekta: Danuta Porębska Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Redakcja streszczeń w języku angielskim: Aleksander Skrzypek Projekt okładki: Irena Czusz
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji w Krakowie Wydanie książki dofinansowane przez Akademię Górniczo-Hutniczą im. Stanisława Staszica w Krakowie (dotacja podmiotowa na utrzymanie potencjału badawczego – nr ...)
ISBN ----
Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: () , , www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 4
16.07.2013 13:31
Spis treści Wstęp .................................................................................................................
Część I Psychologia mediów – filar edukacji medialnej Grzegorz Ptaszek Psychologia mediów – historia, obszar badań i perspektywy .................. Agnieszka Ogonowska Kompetencje medialne i informacyjne jako nowy typ kompetencji cywilizacyjnych człowieka. Ujęcia modelowe ...................... Anna Kołodziejczyk Media w życiu rodziny. Rodzaje mediacji korzystania z mediów ............. Mariusz Makowski Edukacja psychologiczna w serialu HBO Bez tajemnic. Przez rozrywkę do poznania ......................................................................
Część II Pułapki medialnej rzeczywistości i psychologia odbioru Krzysztof Mudy Fazy materializacji idei na przykładzie postaci Sherlocka Holmesa. Przyczynek do roli mediów w społecznym konstruowaniu rzeczywistości .............................................................................................. Lech Górniak Zaufanie na dobre i na złe? Czynniki wzmacniające i osłabiające zaufanie do mediów ....................................................................................
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 5
16.07.2013 13:31
Spis treci
Konrad Maj, Przemysław Matul Zobaczyć znaczy uwierzyć? Sugestia i dezinformacja w przekazie wideo ....................................................................................... Tatiana Popadiak-Kuligowska Wskaźnik skuteczności telewizyjnego przekazu reklamowego ............... Małgorzata Kupit Afektywne i osobowościowe czynniki w percepcji reklamy .....................
Część III Nowe media i technologie Małgorzata A. Styko-Kunkowska, Marta Najbert Wizerunek marki jako pracodawcy w reklamie internetowej: o roli atrybutów funkcjonalnych i symbolicznych .................................... Julia Zajc Własne dobro czy prawdziwa pomoc? Przykłady nowych form zachowań pomocnych za pośrednictwem internetu ...................................................................... Agata Pasikowska Dialog z wirtualnym i wyobrażonym rozmówcą jako forma wsparcia i poprawy zdrowia psychicznego ............................. Noty o autorach ................................................................................................
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 6
16.07.2013 13:31
Wstęp Zdaniem psycholog Pameli Rutledge z Media Psychology Research Center przestaliśmy żyć w epoce informacji, a zaczęliśmy żyć w epoce zaangażowania (engagement). Nie potrzebujemy już tylko dostępu do informacji i wiedzy, nowe media i technologie przestały nam służyć jedynie do komunikowania się z innymi, lecz stały się ważnym elementem naszego życiowego doświadczenia, którego istotą jest stworzenie silnej, emocjonalnej więzi człowieka z różnymi produktami kultury masowej, w tym przekazami medialnymi czy urządzeniami. Z przygotowywanego corocznie przez specjalistów z Millward Brown raportu na temat trendów w mediach i technologiach wynika, że nadchodzą poważne zmiany w ich wykorzystywaniu. Portale społecznościowe przestaną być już tylko platformą kontaktów społecznych, a staną się głównie podmiotem biznesowym, który będzie agresywnie przetwarzał informacje o użytkownikach. Nasze dane, które umieszczamy w serwisach społecznościowych, będą coraz częściej wykorzystywane przez firmy do określania strategii marketingowej służącej projektowaniu zachowań konsumenckich. Wzrośnie rola urządzeń przenośnych typu smartfon, które staną się „mobilnymi pilotami”, integrującymi nie tylko różne urządzenia, ale i elementy otaczającego nas świata. Również telewizja – dziś głównie postrzegana jako „pierwszy ekran”, który wymusza dodatkowe zachowania na innych ekranach – zmieni swoje oblicze i stanie się medium opowiadającym interaktywną historię równocześnie na kilku ekranach. Widzowie, którzy zechcą się bardziej zaangażować w konkretny program, otrzymają dostęp do dodatkowych treści zarówno w trakcie emisji programu lub serialu, jak i między nimi, będą one także dostosowane do konkretnych odbiorców. Konsekwencją opisanych powyżej sytuacji będą nowe zachowania i nawyki użytkowników, co pociągnie za sobą wiele zmian nie tylko w relacjach interpersonalnych czy społecznych, ale również poznawczych, emocjonalnych i być może w przyszłości w organizacji naszego mózgu, każde trwałe doświadczenie
1 http://www.pamelarutledge.com (dostęp: 5.03.2013). 2 Raport Przewidywania dla mediów tradycyjnych i cyfrowych na rok 2013 dostępny jest na stronie: http://www.millwardbrown.com/Locations/Poland/Default.aspx (dostęp: 5.03.2013).
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 7
16.07.2013 13:31
Wstp
wpływa bowiem na jego rozwój. To, w jakim kierunku będą te zmiany zmierzały i jaki będą miały charakter, trudno przewidzieć. W ten sposób otwiera się również przed badaczami z różnych dyscyplin ciekawy obszar interdyscyplinarnej współpracy, w której ważną rolę odgrywają psycholodzy i specjaliści od nowych technologii, wspólnie na przykład projektując w taki sposób środowisko technologiczno-medialne, by było jak najbardziej funkcjonalne, przyjazne i pozbawione jakichkolwiek ograniczeń. Tak się dzieje nie tylko na świecie, ale również w Polsce, czego przykładem jest chociażby międzynarodowy projekt „Cyfrowe emocje” (Cyberemotions), którego celem jest m.in. zbadanie, jaką rolę odgrywają zbiorowe emocje w powstawaniu, formowaniu i rozpadzie społeczności internetowych. Zdecydowaliśmy się zatytułować książkę Współczesna psychologia mediów. Nowe problemy i perspektywy badawcze, aby postawić wyraźną cezurę pomiędzy okresem, kiedy psycholodzy zajmowali się wyłącznie efektem bądź wpływem mediów i prowadzili badania nad klasycznymi mediami, takimi jak fi lm, radio i telewizja, a okresem, w którym niebagatelne znaczenie w naszym życiu coraz bardziej mają nowe media i technologie, wdzierające się ekspansywnie w przestrzeń prywatną, społeczną i publiczną. Proponujemy Czytelnikom refleksję nad rolą psychologii w kontekście kontaktu człowieka z mediami (głównie telewizją i internetem) oraz nowymi technologiami. W tomie znajdują się zarówno artykuły teoretyczne, wprowadzające w problematykę, jak i odnoszące się do zagadnień szczegółowych, analizujące określone zjawiska i problemy. Autorami tekstów są głównie psycholodzy, reprezentujący różne ośrodki naukowe z całej Polski. Publikacja składa się z trzech części. Pierwszą, zatytułowaną „Psychologia mediów – fi lar edukacji medialnej”, otwiera artykuł Grzegorza Ptaszka poświęcony refleksji nad istotą psychologii mediów. Autor obrazowo charakteryzuje przedmiot tej dyscypliny oraz opisuje jej dynamiczny rozwój w Stanach Zjednoczonych i krajach europejskich. Ptaszek – w ujęciu diachronicznym – ukazuje rozwój psychologicznych badań, kolejno nad fi lmem, radiem, telewizją, internetem i mediami mobilnymi. Osobne zagadnienie stanowi wpływ nowych technologii na społeczne, poznawcze, emocjonalne i kulturowe funkcjonowanie człowieka. Nowe media i technologie komunikacyjne, które są już stałym elementem naszej codziennej rzeczywistości, wymagają nowych kompetencji medialnych i informacyjnych. Są one postrzegane współcześnie, choćby w świetle europejskiej polityki oświatowej i edukacyjnej, jako strategiczny rodzaj kompetencji cywilizacyjnych. Zagadnienia te omawia Agnieszka Ogonowska w kolejnym artykule dotyczącym kluczowych modeli i koncepcji rozwoju tych kompetencji. 3 http://www.cyberemotions.eu/index.html (dostęp: 5.03.2013).
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 8
16.07.2013 13:31
Wstp
Badaczka opisuje podejście skoncentrowane na odbiorcy, koncepcji interakcyjnej i modelu kompetencji wielorakich (krytycznym i poznawczym) oraz na ujęciu funkcjonalnym. Ogonowska wskazuje także na negatywne konsekwencje analfabetyzmu medialnego, w tym na różne formy społecznego wykluczenia oraz kryzys państwa obywatelskiego. Anna Kołodziejczyk rozpatruje natomiast problem funkcjonowania współczesnej rodziny w świecie nowych mediów w kontekście wieku jej członków, typu relacji rodzinnych oraz kształtowania właściwych sposobów korzystania z nich (mediacji). Kołodziejczyk zwraca uwagę na rodzinne wzorce użytkowania mediów, wskazując zarówno na ich formy aktywne (restrykcyjne i instruktywne) oraz bierne (wspólne oglądanie, monitorowanie oferty medialnej). Mariusz Makowski upatruje szansę edukacji psychologicznej w wykorzystaniu popularnych seriali telewizyjnych. Posiłkując się przykładem serialu Bez tajemnic, emitowanego na kanale HBO, badacz pokazuje jego rolę w kształtowaniu świadomości na temat psychoterapii wśród widzów. Makowski konstatuje, że uczenie przez media, także przy uwzględnieniu odpowiednio dobranych programów rozrywkowych czy seriali, może przyczynić się do wzrostu wiedzy na temat psychologii jako dziedziny badań, wiedzy naukowej oraz stosowanej. W części drugiej, zatytułowanej „Pułapki medialnej rzeczywistości i psychologia odbioru”, znajdują się teksty pięciu badaczy. Pierwszy z nich, Krzysztof Mudyń, opisuje rolę mediów w społecznym konstruowaniu rzeczywistości. Na przykładzie fikcyjnej postaci Sherlocka Holmesa autor śledzi poszczególne fazy obiektywizacji jej idei (od formy subiektywnej konceptualizacji do materializacji), aż do momentu, w którym postać ta staje się pełnoprawnym elementem społecznej rzeczywistości. Przykład ten prowadzi Mudynia do wniosku o randze wspólnie podzielanych fikcji oraz doświadczeń tworzonych przez media w procesie społecznego konstruowania obrazu świata oraz uzgadniania znaczeń i statusów jego poszczególnych fragmentów. Z problematyką tą koresponduje artykuł Lecha Górniaka, który podejmuje próbę ukazania podobieństw między zaufaniem interpersonalnym a zaufaniem do mediów jako „personifi kowanych obiektów wieloosobowych”. Górniak analizuje także negatywne konsekwencje deficytu zaufania względem mediów oraz wpływ tego stanu rzeczy na postawy społeczne odbiorców. Autorzy kolejnego artykułu, Konrad Maj i Przemysław Matul, analizują wpływ sugestii tekstowej oraz obrazowej w przekazie wideo. Na podstawie wyników eksperymentu z udziałem pracowników jednej w warszawskich korporacji, wykorzystując celowo spreparowane reportaże, zbadali siłę sugestii i wpływu dezinformacji na procesy interpretacji przekazu. Maj i Matul opisali czynniki determinujące podatność na manipulację. Niejako przedłużeniem tej problematyki jest artykuł Tatiany Popadiak-Kuligowskiej, która analizuje kwestię oddziaływania mediów, a w szczególności telewizyjnych reklam. Autorka
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 9
16.07.2013 13:31
Wstp
opisuje atrybuty komunikatu reklamowego, które decydują o jego skuteczności (dotarcie do odbiorców i perswazyjność). Kolejny artykuł zamieszczony w książce kontynuuje tę problematykę, a jej autorka Małgorzata Kuśpit koncentruje się na analizie afektywnych i osobowościowych czynników i ich wpływu na percepcję reklamy, a zwłaszcza jej oddziaływanie na przebieg procesów poznawczych i emocjonalnych odbiorcy. Badaczka konstatuje, że zakres i siła oddziaływania tych przekazów zależy zarówno od cech samego komunikatu reklamowego, jak i cech osobowościowych odbiorcy, przy czym te ostatnie decydują także o wyborze określonych mediów reklamy. Część trzecia tomu to „Nowe media i technologie”. Do tej problematyki bezpośrednio nawiązuje artykuł Małgorzaty A. Styśko-Kunkowskiej oraz Marty Najbert. Autorki analizują bowiem zjawisko employer branding w reklamie internetowej, zwracając szczególną uwagę na rolę atrybutów funkcjonalnych i symbolicznych w ocenie internetowego ogłoszenia o pracę i wizerunku samego pracodawcy. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują m.in. na rolę atrybutów symbolicznych w wyróżnianiu się komunikatu reklamowego na temat oferowanego zatrudnienia. Badaczki stwierdzają także, że na ocenę atrakcyjności reklamy i jej moc perswazyjną oddziałują takie zmienne, jak płeć czy status posiadanego wcześniej zatrudnienia. Do środowiska sieci odnosi się także tekst Julii Zając. Badaczka przedstawia w nim specyfikę nowych form zachowań pomocnych w środowisku internetu i za jego pośrednictwem. Autorka poszukuje odpowiedzi na pytanie o motywację ludzi pomagających, proponuje klasyfi kacje form pomocy online oraz uzasadnia wykorzystanie pojęcia „nowe formy zachowań pomocnych za pośrednictwem internetu”. Do tych zagadnień bezpośrednio nawiązuje także artykuł Agaty Pasikowskiej, traktujący o wirtualnym i wyobrażonym rozmówcy, który daje wsparcie oraz umożliwia poprawę zdrowia psychicznego. Autorka stoi na stanowisku, że towarzyszące nam na co dzień technologie komunikacyjne (komputer, smartfon, tablet) są urządzeniami, które można wykorzystać jako środek do rozwoju osobistego oraz formy radzenia sobie ze stresem. Jest to możliwe m.in. dzięki awatarom, które dostarczają swoim użytkownikom wsparcia emocjonalnego i technicznego w codziennych sytuacjach. Mamy nadzieję, że książka, którą oddajemy w ręce Czytelników, pobudzi do dalszych refleksji, dyskursów i badań poświęconych psychologii mediów, a także pozwoli odkryć kolejne rejony tej fascynującej dyscypliny i przyczyni się do dyskusji na temat jej statusu w Polsce. Agnieszka Ogonowska Grzegorz Ptaszek Kraków, kwietnia r.
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 10
16.07.2013 13:31
Część I
Psychologia mediów – filar edukacji medialnej
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 11
16.07.2013 13:31
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 12
16.07.2013 13:31
Grzegorz Ptaszek AGH w Krakowie
Psychologia mediów – historia, obszar badań i perspektywy Streszczenie Psychologia mediów jest zupełnie nową, dynamicznie rozwijającą się od połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku dyscypliną naukową, głównie w Stanach Zjednoczonych. W Europie tylko w niektórych ośrodkach akademickich (np. w Wielkiej Brytanii i Niemczech) wykłada się psychologię mediów jako osobny przedmiot lub prowadzi taki kierunek studiów i badania naukowe w tym zakresie. W artykule przedstawiono historię badań nad mediami prowadzonych przez psychologów w ciągu stulecia, począwszy od badań nad fi lmem, przez badania nad radiem i telewizją, na badaniach związanych z internetem i urządzeniami mobilnymi skończywszy. Omówiono również obszar badań psychologii mediów, ze szczególnym uwzględnieniem nowych technologii i ich wpływu na funkcjonowanie człowieka w sferze poznawczo-emocjonalnej, rozwojowej oraz społeczno-kulturowej. Słowa kluczowe: psychologia mediów, mass media, wpływ mediów, nowe technologie, urządzenia przenośne.
Wprowadzenie W roku International Center for Media & the Public Agenda (ICMPA) Uniwersytetu w Maryland w Stanach Zjednoczonych przeprowadziło wśród tamtejszych studentów dziennikarstwa badanie „Dzień bez mediów” (A day without media). Ochotnicy, którzy zdecydowali się wziąć w nim udział, mieli
1 Informacje na temat badania dostępne są na oficjalnej stronie projektu: http://withoutmedia. wordpress.com (dostęp: 12.12.2012).
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 13
16.07.2013 13:31
Grzegorz Ptaszek
za zadanie powstrzymać się od korzystania z wszelkiego typu mediów przez całą dobę w ciągu kilkudniowego okresu trwania projektu ( lutego– marca). Następnie po zakończeniu okresu „abstynencji” uczestnicy proszeni byli o podzielenie się na blogu własnymi odczuciami związanymi z tym doświadczeniem. Wspólnie napisali tys. słów, czyli tyle, ile liczy -stronicowa powieść. Jaki obraz człowieka korzystającego z mediów wyłania się z tych wypowiedzi? Wielu uczestników badania używało określenia „nałóg” (addiction), aby podkreślić, jak bardzo są przywiązani do mediów. Jeden z badanych napisał: Chociaż na początku dnia czułem się świetnie, pod wieczór zaobserwowałem zmianę nastroju. Zacząłem czuć się samotnie, odosobniony. Dzwoniono do mnie kilka razy, a ja nie mogłem odebrać.
Zdaniem autorów badania dla młodych ludzi brak dostępu do mediów oznacza izolację, niemożność kontaktu z rodziną i przyjaciółmi, z którymi komunikują się często właśnie za pośrednictwem nowych mediów. Nie oglądają telewizyjnych programów i serwisów informacyjnych, najważniejsze są bowiem dla nich informacje, jakie otrzymują za pośrednictwem znajomych na portalach społecznościowych. Mogą żyć bez telewizji i gazet, ale nie wyobrażają sobie życia bez smartfona, dzięki któremu są w kontakcie ze światem i ludźmi. Tendencja ta nie ma jedynie lokalnego charakteru, ale globalny, co potwierdziło drugie badanie „The world unplugged” (co w wolnym tłumaczeniu znaczy: „odcięty od świata”), przeprowadzone przez ten sam zespół naukowców z Uniwersytetu w Maryland. Współcześnie media i nowe technologie, głównie cyfrowe, zaspokajają różne potrzeby człowieka: dostępu do informacji, porozumiewania się z innymi, przynależności (dynamicznie rozwijające się media społecznościowe) itp. Wpływają nie tylko na to, jak postrzegamy siebie i innych, ale również wzbogacają i przekształcają proces kształtowania własnego „ja” oraz dostarczają doświadczeń, które w innym wypadku trudno byłoby przeżyć (Thompson, ). Nie bez powodu coraz częściej mówi się o „wykluczeniu cyfrowym” (analogicznie do ważnego zjawiska społecznego, jakim jest wykluczenie społeczne), wynikającym z braku dostępu do mediów cyfrowych i umiejętności posługiwania się nimi. 2 Wszystkie wypowiedzi uczestników badania pochodzą z oficjalnej strony projektu. Teksty obce w tym artykule podaję w tłumaczeniu własnym. 3 Ciekawy obraz użytkowania mediów przez młodzież w Polsce wyłania się z raportu „Młodzi a media. Nowe media a uczestnictwo w kulturze” opublikowanego w 2010 roku przez Centrum Badań nad Kulturą Popularną SWPS (raport dostępny na stronie: http://bi.gazeta.pl/ im/9/7651/m7651709.pdf, dostęp: 17.04.2013). 4 Informacje na temat tego projektu badawczego znajdują się na stronie: http://theworldunplugged.wordpress.com (dostęp: 12.12.2012). 5 Już samo porozumiewanie się z innymi zaspokaja potrzeby fizjologiczne, tożsamościowe, społeczne i praktyczne (zob. Adler, Rosenfeld, Proctor II 2007, s. 6–10).
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 14
16.07.2013 13:31
Psychologia mediów – historia, obszar bada i perspektywy
Ze względu na rolę, jaką media odgrywały i odgrywają w społeczeństwie, stanowiły (i wciąż stanowią) obszar badań naukowców reprezentujących różne dyscypliny. W niniejszym artykule przedstawię wkład psychologów w badania nad mediami. Można śmiało powiedzieć, że psychologia – jako nauka, która ukonstytuowała się pod koniec XIX w. – od zawsze interesowała się mediami, a psycholodzy (głównie społeczni) chętnie czynili obiektem swoich badań różne media (fi lm, radio, telewizję, nowe media). Mieli oni duży wkład – wraz z badaczami z innych dyscyplin, np. socjologami, antropologami, językoznawcami – w budowanie w Ameryce Północnej podwalin nauki o komunikacji (communication science) (McDonald, ). Z czasem jednak psycholodzy zaczęli dostrzegać potrzebę stworzenia nowej dyscypliny badawczej, którą określono mianem psychologii mediów.
Perspektywa psychologiczna badań nad mediami (ujęcie historyczne) Początek XX wieku. Badania nad filmem niemym Jedną z pierwszych prac psychologicznych na temat mediów, a dokładnie niemego filmu, była praca Karla Marbego pt. Theorie der kinematografiphischen Projektionen, w której przedstawiono m.in. sposób ulepszenia projektorów filmowych (Winterhoff-Spurk, , s. ). Pracę tę wydano w roku, czyli piętnaście lat po publicznej projekcji filmów Augusta i Luisa Lumière oraz braci Skladanowskych. Sześć lat później Hugo Münsterberg (), urodzony w Gdańsku psycholog społeczny, uczeń Wilhelma Wundta i profesor Uniwersytetu Harvarda, opublikował studium The photoplay: A psychological study. W publikacji tej podkreślał zalety kinematografu i filmu niemego, analizując przede wszystkim sposób, w jaki ruchome obrazy (photoplays) wpływają na umysł widza, i odnosząc obraz filmowy do występu teatralnego pod wieloma względami od niego różny. Jaka jest więc różnica pomiędzy widzeniem ruchu w fi lmie i na prawdziwej scenie? Na scenie, gdzie aktorzy rzeczywiście się poruszają, oko naprawdę rejestruje ciąg zdarzeń. Każda pozycja przechodzi w następną bez jakichkolwiek zakłóceń. Widz odbiera wszystko z zewnątrz i cały ruch, który widzi, w rzeczywistości dzieje się na zewnątrz, a zatem w jego oku. Ale jeśli ogląda on świat fi lmowy, ruch, który widzi, wydaje się prawdziwy, ale jest tworzony przez jego własny umysł (Münsterberg, ).
6 http://www.gutenberg.org/files/15383/15383-h/15383-h.htmchapter3.
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 15
16.07.2013 13:31
Grzegorz Ptaszek
Jak słusznie zauważa Daniel G. McDonalds: Wpływ ten odnosi się do poglądu, że media umożliwiają interakcję raczej z symbolami lub znakami niż z obiektami czy ludźmi, którzy te znaki reprezentują (McDonalds, , s. ).
W kolejnych latach zaczęto badać skutki oglądania przez dzieci i młodzież fi lmów. W latach – The Motion Picture Research Council na zlecenie Fundacji Payne’a (The Payne Fund) przeprowadziło serię dwunastu badań, w których analizowano: treść i tematykę filmów ( obrazów), zapamiętywanie informacji, wpływ na postawy wobec różnych grup rasowych i etnicznych, zdolność do wzbudzania emocji, wpływ na sen i moralność widza, relacje pomiędzy ekspozycją filmu a pewnymi rodzajami zachowań (DeFleur, DeFleur, ). Wyniki badań ukazywały się sukcesywnie w ciągu kilku lat (–), łącznie opublikowano je w dziewięciu tomach pod wspólnym tytułem Motion pictures and youth („Film i młodzież”). Było to pierwsze w historii badań nad skutkami mediów masowych tak obszerne opracowanie tego zagadnienia i jeden z „kamieni milowych” w rozwoju badań nad komunikowaniem masowym (Lowery, DeFleur, ). Chociaż badania The Payne Found Studies były szeroko krytykowane, zwłaszcza za nierzetelną metodologię i brak możliwości oceny wyników w kategoriach przyczyna – skutek (zob. Jowett, Jarvie, Fuller, ), należy docenić skalę przedsięwzięcia oraz wnioski, jakie wówczas sformułowano na długo przed teorią społecznego uczenia się Alberta Bandury. Zaobserwowano bowiem, że fi lm może z jednej strony pełnić funkcję edukacyjną (kształtować pozytywne postawy), ale z drugiej – promować postawy i wartości moralne sprzeczne z tymi, jakie przekazują instytucje wychowawcze. Jak pisał jeden z członków zespołu badawczego, Herbert Blumer, Filmy mogą kwestionować to, co dla instytucji wychowawczych jest oczywiste. Schematy postępowania, jakie prezentują, mogą z jednej strony być czymś, z czym dziecko do tej pory nie miało do czynienia, ale z drugiej strony być w sprzeczności z wartościami i normami, jakie dom, szkoła czy Kościół próbują dziecku zaszczepić. To, co przedstawiane jest w formie rozrywkowej, może być [przez dzieci i młodzież – G.P.] traktowane w kategoriach usankcjonowanego zachowania i wchodzić w konfl ikt z przyswojonymi już wartościami (Blumer, , s. ).
7 Spostrzeżenia Münsterberga były zatem zbieżne z koncepcją semiotyczną znaku Charlesa Sandersa Peirce’a, który również wykładał na Uniwersytecie Harvarda i z którego ideami Münsterberg raczej musiał się zetknąć. Zwłaszcza że Peirce przyjaźnił się z Wiliamem Jamesem, dzięki któremu Münsterberg otrzymał posadę profesora Harvardu. Niestety, na temat relacji Peirce’a i Münsterberga nie ma żadnych bezpośrednich dowodów.
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 16
16.07.2013 13:31
Psychologia mediów – historia, obszar bada i perspektywy
Wpływ wyników badań na przemysł fi lmowy był na tyle znaczący, że na początku lat trzydziestych minionego stulecia American Motion Pictures Association wprowadził kodeks produkcyjny, będący swego rodzaju cenzurą.
Lata dwudzieste i trzydzieste XX wieku. Badania nad odbiorem programów radiowych Pod koniec lat dwudziestych ubiegłego wieku ogromną popularność w Stanach Zjednoczonych zyskiwało kolejne medium masowe – radio. Na początku roku zarejestrowano ponad milionów radioodbiorników (Recent Social Trends, , s. ), a do roku każdego wieczora przed odbiornikami zasiadało około miliona słuchaczy (McDonald, , s. ). W roku powołany przez prezydenta Herberta Hoovera zespół badawczy do spraw nowych zjawisk społecznych w Stanach Zjednoczonych (The President’s Research Committee on Social Trends) sporządził raport, w którym w części poświęconej wpływowi wynalazków na życie społeczne znalazła się lista skutków słuchania radia (ale również korzystania z radiotelegrafu i telefonu) (Ogburn, Gilfilian, , s. –). Dwa lata później psycholog Gordon Allport oraz jego uczeń Hadley Cantril w wydanej wspólnie książce The psychology of radio doprecyzowali listę skutków, zwłaszcza funkcję, jaką radio może pełnić w demokratycznych społeczeństwach i standaryzacji życia społecznego. Autorzy doszli do wniosku, że Radio prawdopodobnie jest naszym głównym bastionem społecznej solidarności. Chroni nas przed szkodliwym wpływem i wzmacnia więzi społeczne. Dostarcza przez kilka godzin emocji sympatii lub oburzenia, łagodzi różnego rodzaju lęki, jest instytucją, która rozwiązuje problemy społeczne Amerykanów. Nie ma zatem wątpliwości, że zaletami radia są zmniejszanie skutków i możliwość zapobiegania rozłamom (Allport, Cantril, , s. ).
Współpraca H. Cantrila z G. Allportem rozwijała się również w ramach kierowanego przez Paula Lazarsfelda projektu badawczego Princeton Radio Project, powołanego w roku i fi nansowanego przez Fundację Rockefellera, którego celem było badanie wpływu mass mediów na społeczeństwo. Jednym z pierwszych badań przeprowadzonych przez ten zespół była analiza czynników (w tym zachowań radiosłuchaczy), które wywołały powszechną panikę jesienią roku w Nowym Jorku i okolicach w związku z nadaniem przez stację CBS audycji na żywo, będącej adaptacją powieści Herberta G. Wellsa Wojna światów. Słuchowisko, przygotowane przez Orsona Wellesa i grupę The Mercury Theatre on the Air, utrzymane było w stylistyce reportażu. Składały się na nie wywiady z różnymi osobami (np. uczonymi z krajów, w których zaobserwowano na niebie dziwne zjawiska, policjantami, farmerem – świadkiem
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 17
16.07.2013 13:31
Grzegorz Ptaszek
lądowania Marsjan itd.), relacje reporterskie z ważnych miejsc (np. obserwatorium w Princeton, farmy w Grovers Mill) oraz wypowiedzi polityków (np. sekretarza stanu do spaw wewnętrznych). Na taki a nie inny odbiór słuchowiska miały wpływ efekty dźwiękowe, muzyka, a także cisza. Razem to wszystko mogło wywoływać u widzów napięcie (Cantril, , s. –). Jak podaje H. Cantril, powołując się na statystyki, audycji słuchało około milionów ludzi, z czego , miliona potraktowało to jako wiadomość i tym samym uwierzyło w atak Marsjan na Stany Zjednoczone, natomiast , miliona było autentycznie przerażonych (Cantril, , s. –). Zespół badaczy z Princeton pod kierownictwem H. Cantrila przeprowadził kilkuetapowe badanie, na które składały się m.in. indywidualne wywiady z osobami, które przeżyły wstrząs spowodowany treścią audycji ( osób), analiza treści gazet opisujących zjawisko paniki ( tys. wycinków prasowych) oraz sondaż listowny wykonany wśród uczniów szkoły średniej, którzy mogli być świadkami nietypowych zachowań wśród znajomych i rodzin w związku z rozprzestrzeniającą się paniką. W roku H. Cantril wraz z Hertą Herzog oraz Hazelem Gaudetem opublikowali wyniki badań w książce The invasion from Mars. A study in the psychology of panic, opisując dokładnie czynniki zewnętrzne i wewnętrzne (osobowościowe), które zadecydowały o tym, że wyreżyserowana audycja radiowa została odebrana jak prawdziwa informacja o ataku Marsjan. Nie bez znaczenia okazały się dwie cechy osobowości: zdolność krytycznego myślenia (critical ability) oraz podatność na wpływy (susceptibility) (Cantril, , s. –, –). W zakończeniu książki H. Cantril pisał: Nasze badanie na zwykłych ludziach pokazało, że umiejętność koncentrowania się na sobie w obliczu krytycznych sytuacji może się nasilać, jeśli jesteśmy gotowi do dociekania i interpretacji tego, co słyszymy. Ale jeśli przejawiamy zdrowy sceptycyzm, musimy posiadać wystarczającą i odpowiednią wiedzę, żeby dokonywać oceny różnych interpretacji. Jeśli robimy ro inteligentnie, wiedza ta musi być osadzona w sprawdzonym doświadczeniu (Cantril, , s. ).
W roku ukazało się jeszcze jedno istotne psychologiczne studium naukowe na temat radia: Professor quizz: A gratification study H. Herzog z Princeton Project Radio. Książkę tę uważano za pierwsze naukowe opracowanie koncentrujące się na potrzebach ludzi słuchających radiowych quiz show (autorka była zafascynowana psychoanalityczną teorią Freuda). W kolejnych latach H. Herzog opublikowała jeszcze dwie prace, w których skupiała się na odbiorcach i powodach słuchania przez nich programów radiowych (Herzog, , ). 8 Herta Herzog studiowała psychologię w Wiedniu w Instytucie Psychologii założonym przez Karla L. Bühlera i jego małżonkę. W związku z tym, że przygotowywała rozprawę doktorską na temat radia, jej promotorem został Paul Lazarsfeld, który tam wówczas wykładał. Jej rozprawa była pierwszą pracą eksperymentalną na temat mediów przeprowadzoną w Austrii. W 1935 roku H. Herzog wyjechała do Stanów Zjednoczonych, aby poślubić Lazarsfelda.
Ogonowska, Ptaszek_Wspolczesna psychologia.indb 18
16.07.2013 13:31