Tom 1 Teoretyczne odniesienia, tendencje i problemy
Edukacja małego dziecka
Tom 1: Teoretyczne odniesienia, tendencje i problemy Tom 2: Wychowanie i kształcenie w praktyce Tom 3: Nowe konteksty, poglądy i doświadczenia
Tom 1 Teoretyczne odniesienia, tendencje i problemy praca zbiorowa pod redakcją
Ewy Ogrodzkiej-Mazur Urszuli Szuścik Anny Gajdzicy
Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego
Cieszyn – Kraków 2010
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010
Recenzenci: prof. zw. dr hab. Maria Jakowicka prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski
Projekt logo: Urszula Szuścik Projekt okładki: Magdalena Muszyńska i Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART Opracowanie edytorskie: kaziki.pl
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Śląski w Katowicach Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie Projekt badawczy: Dydaktyka szkolna i przedszkolna a jakość kształcenia. Diagnoza i kierunki rozwoju
ISBN 978-83-7587-468-6 ISBN 978-83-7587-465-5
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422–41–80, fax (12) 422–59–47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl
Wydanie I, Kraków 2010
Spis treści
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
KONTEKSTY TEORETYCZNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
TADEUSZ LEWOWICKI Edukacja małych dzieci – pomieszanie teorii pedagogicznej, polityki oświatowej i praktyki edukacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
EDYTA GRUSZCZYK-KOLCZYŃSKA Wychowanie przedszkolne i edukacja wczesnoszkolna: wprowadzone zmiany oraz ich konsekwencje. Raport eksperta Ministra Edukacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
JADWIGA OLEKSY Historyczne uwarunkowania aktualnych przemian w kształceniu zintegrowanym . . . . . . .
51
BRONISŁAWA DYMARA Współbycie interpersonalne dzieci i dorosłych jako fenomen i zadania edukacji. Bliżej pedagogiki współbycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
66
DZIECKO WOBEC ZMIENIAJĄCEGO SIĘ ŚWIATA KULTURY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
81
KATARZYNA OLBRYCHT Edukacja kulturalna dziecka – zapomniany obszar edukacji? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
83
URSZULA SZUŚCIK Wielowymiarowość podejścia do twórczości plastycznej dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
96
MAŁGORZATA MUSZYŃSKA O estetyzację doświadczeń etycznych i obyczajowych – perspektywy i możliwości . . . . .
105
ALINA GÓRNIOK-NAGLIK Metafory w edukacji estetycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
122
6 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 1. TEORETYCZNE ODNIESIENIA, TENDENCJE I PROBLEMY
WARTOŚCI W WYCHOWANIU I KSZTAŁCENIU MAŁEGO DZIECKA . . . . . . . . . . .
135
EWA OGRODZKA-MAZUR Miłość w językowym obrazie świata wartości preferowanych przez dzieci żyjące w środowiskach zróżnicowanych kulturowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
137
WIESŁAWA A. SACHER Źródła wartości wychowawczych w procesie kształcenia muzycznego dzieci . . . . . . . . . . . . .
155
URSZULA KLAJMON-LECH Wartości przekazywane w podręcznikach do edukacji zintegrowanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
165
ANNA JAKUBOWICZ-BRYX Rodzina jako wartość przedstawiana w podręcznikach edukacji wczesnoszkolnej . . . . . . .
176
NATALIA MARIA RUMAN Wartości w edukacji i katechizacji małego dziecka. Rozważania filozoficzno-teologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
191
SONIA CZUDEK-ŚLĘCZKA Wychowawcze dylematy przygotowania dzieci do pojmowania tematu śmierci . . . . . . . . .
219
NAUCZYCIEL A EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
239
BRONISLAVA KASÁČOVÁ Educating a teacher „researcher” for the research of teacher’s professional activities . . . . .
241
IRENA ADAMEK Rozwijanie myślenia pytajnego u dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
258
SIMONETA BABIAKOVÁ Profesijné činnosti učiteľa primárneho vzdelávania ako východisko k autoevalvácii . . . . . .
269
MARIANA CABANOVÁ Profesia učiteľa primárneho vzdelávania a diagnostické kompetencie učiteľa . . . . . . . . . . . .
280
EWA KOCHANOWSKA Rozpoznawanie uczniów zdolnych w kształceniu zintegrowanym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
289
BEATA OELSZLAEGER Działania i czynności nauczyciela w relacjach z dziećmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
302
Informacja o autorach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
317
Contents
Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
THEORETICAL CONTEXTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
TADEUSZ LEWOWICKI Education of small children – a mixture of pedagogical theory, educational policy and teaching practice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
EDYTA GRUSZCZYK-KOLCZYŃSKA Pre- and early school education: implemented changes and their consequences – a report of the Minister of Education’s expert delegate . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
JADWIGA OLEKSY Historical determinants of current transformations in integrated education . . . . . . . . . . . . . .
51
BRONISŁAWA DYMARA Interpersonal coexistence of children and adults as a phenomenon and task of education. Getting closer to the pedagogy of coexistence . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
66
CHILD IN THE CHANGING WORLD OF CULTURE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
81
KATARZYNA OLBRYCHT Cultural education of the child – a forgotten educational area? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
83
URSZULA SZUŚCIK The multisided approach to the child’s artistic creation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
96
MAŁGORZATA MUSZYŃSKA In favour of estheticism of ethical and customary experiences – prospects and possibilities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
105
ALINA GÓRNIOK-NAGLIK Metaphors in aesthetic education . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
122
8 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 1. TEORETYCZNE ODNIESIENIA, TENDENCJE I PROBLEMY
VALUES IN THE EDUCATION OF THE SMALL CHILD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
135
EWA OGRODZKA-MAZUR Love in the linguistic image of the world of values preferred by children from culturally differentiated environments . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
137
WIESŁAWA A. SACHER Sources of educational values in musical training of children . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
155
URSZULA KLAJMON-LECH Values handed down in integrated education course books . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
165
ANNA JAKUBOWICZ-BRYX Family as a value presented in early school course books . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
176
NATALIA MARIA RUMAN Values in education and religious instruction of the small child. Philosophical and theological considerations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
191
SONIA CZUDEK-ŚLĘCZKA Educational dilemmas of preparing children for understanding death . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
219
THE TEACHER AND EDUCATING SMALL CHILDREN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
239
BRONISLAVA KASÁČOVÁ Educating a teacher "researcher" for the research of teacher’s professional activities . . . . .
241
IRENA ADAMEK Developing children’s question-based reasoning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
258
SIMONETA BABIAKOVÁ Professional activities of the primary education teacher as a starting point for self-evaluation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
269
MARIANA CABANOVÁ The work of primary education teacher and the teacher’s diagnostic competences . . . . . .
280
EWA KOCHANOWSKA Recognizing apt learners in integrated education . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
289
BEATA OELSZLAEGER Teachers articles and procedures in relations with children . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
302
Note about the authors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
317
Wprowadzenie
Rozwój kultur prefiguratywnych będzie zależeć od tego, czy uda się nawiązać dialog z młodym pokoleniem i czy pokolenie to, mające możliwość działania wedle swej woli, potrafi poprowadzić starszych w stronę nieznanej nam przyszłości. Jedynie opierając się na młodych, starsze pokolenie może uzyskać dostęp do nowej wiedzy doświadczalnej, bez której nie sposób układać żadnych sensownych planów. Tylko w bezpośrednim kontakcie z młodym pokoleniem, korzystającym ze swego źródła wiedzy na prawach wyłączności, uda nam się zbudować sensowną przyszłość1.
Zachodzące w ostatnich latach transformacje społeczne wymagają określenia nowego podejścia do zagadnień związanych z rozumieniem miejsca i zachowania człowieka w obliczu gwałtownych zmian, sprzeczności i konfliktów życia społecznego2, a tym samym uwzględnienia w tych procesach dziecka jako ważnej kategorii społecznej. W wielu propozycjach teoretycznych zwraca się uwagę na wyeksponowanie roli kategorii kultury (procesu kulturowego) w podejmowanych wysiłkach nakierowanych na skonstruowanie 1 M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, przeł. J. Hołówka, Warszawa: PWN 2000, s. 129–130. 2 K. Szafraniec, Człowiek wobec zmian społecznych Warszawa: PWN 1990, s. 9. Kategoria zmiany społecznej jest szeroko omawiana w pracach z zakresu filozofii, socjologii oraz pedagogiki. Por. m. in. opracowania: Edukacja wobec zmiany społecznej, red. J. Brzeziński, L. Witkowski, Poznań – Toruń: Edytor 1994; Kulturowy wymiar przemian społecznych, red. A. Jawłowska, M. Kempny, E. Tarkowska, Warszawa: IFiS PAN 1993; Zmiana społeczna. Teorie i doświadczenia polskie, red. J. Kurczewska Warszawa: IFiS PAN 1999; T. Lewowicki, Przemiany oświaty. Szkice o ideach i praktyce edukacyjnej, Warszawa: Żak 1994; Zmiana czy stagnacja? Społeczeństwo polskie po czternastu latach transformacji, red. M. Marody,
10 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 1. TEORETYCZNE ODNIESIENIA, TENDENCJE I PROBLEMY
teorii społecznej zdolnej do wyjaśnienia rzeczywistości3 oraz edukacji jako perspektywy pozwalającej nabywać różnego rodzaju kompetencje, umożliwiające dziecku „odczytywanie” wielości znaczeń tej rzeczywistości i budowanie koncepcji własnej osoby w relacji z otaczającym światem. Teorie rozwoju akcentujące społeczno-kulturowy kontekst wychowania i nauczania podkreślają rolę i znaczenie podwójnej struktury społecznej, w której uczestniczy dziecko. Struktura ta składa się z relacji z rówieśnikami (świat dzieci) oraz „rzeczywistości obiektywnej” – zastanej, stworzonej i narzuconej przez dorosłych (świat dorosłych)4. Dychotomiczny charakter funkcjonowania dwóch światów społecznych w życiu dziecka staje się podstawowym wyznacznikiem kształtującej się współcześnie relacji: dziecko – świat kultury – edukacja. Zachodzące zmiany przyczyniają się również do pogłębiania dystansu aksjologicznego między pokoleniami wychowawców (rodziców i nauczycieli) a wartościami cenionymi i realizowanymi przez dzieci. Coraz częściej zauważa się przesunięcie socjalizacyjne – przejawiające się w silnym oddziaływaniu rówieśników, atrakcyjności alternatywnych ofert normatywnych i zarazem w relatywizmie w zakresie uznawanych zasad moralnych. Właśnie kontekstom teoretycznym, tendencjom i problemom edukacji małego dziecka poświęcone są opracowania zamieszczone w tym tomie. W poszczególnych rozdziałach znajdują się poglądy, propozycje oraz wyniki badań i studiów dotyczące różnych obszarów funkcjonowania dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym we współczesnej rzeczywistości społeczno-kulturowej. Prezentowany tom składa się z czterech części. W pierwszej – noszącej tytuł Konteksty teoretyczne – Czytelnicy mogą znaleźć autorskie propozycje dotyczące edukacji małego dziecka. Zwraca się w nich uwagę między innymi na relacje między zaleceniami płynącymi z teorii czy – szerzej – wiedzy pedagogicznej, poczynaniami w zakresie polityki oświatowej Warszawa: Scholar 2004; A. Radziewicz-Winnicki, Społeczeństwo w trakcie zmiany. Rozważania z zakresu pedagogiki społecznej i socjologii transformacji, Gdańsk: GWP 2004; J. Sztumski, Pokolenie wygranych? Dzieci i młodzież w procesie transformacji społeczno-gospodarczej i politycznej Polski, Katowice: Wydawnictwo UŚ 2001; M. Ziółkowski, Przemiany interesów i wartości społeczeństwa polskiego. Teorie, tendencje, interpretacje, Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora 2000. 3 M. Kempny, O potrzebie analizy kulturowej w czasach przełomu, w: Kulturowy wymiar przemian społecznych, dz. cyt, s. 297. 4 Por. m. in. opracowania: P. L. Berger, T. Luckmann, Społeczne tworzenie rzeczywistości, J. Niżnik, Warszawa: PIW 1983; E. H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, przeł. P. Hajmej, Poznań: Rebis 2000; B. Łaciak, Świat społeczny dziecka, Warszawa: Żak 1998.
11 WPROWADZENIE
a praktyką edukacyjną w zakresie kształcenia i wychowania małych dzieci w naszym kraju. Właśnie te relacje współcześnie w znacznej mierze wyznaczają zadowolenie i/lub niezadowolenie z edukacji oraz oddziałują na społeczne oczekiwania wobec poczynań władz oświatowych, nauczycieli oraz grup społecznych decydujących o kondycji edukacji dzieci5. Mają temu służyć również działania Ministerstwa Edukacji Narodowej, które powołało zespół ekspertów do opracowywania nowych podstaw programowych wychowania przedszkolnego i edukacji wczesnoszkolnej6. Autorzy podejmują także istotne kwestie wielopłaszczyznowości integracji oraz swoistego fenomenu pedagogiki współbycia w edukacji małego dziecka. Kolejna część – Dziecko wobec zmieniającego się świata kultury – zawiera zarówno teoretyczną, jak i praktyczną egzemplifikację zagadnień związanych z edukacją kulturalną i artystyczną dziecka. Nakreślone perspektywy i możliwości uwzględniają problemy dotyczące z jednej strony słabości, błędów i ich przyczyn w obszarze praktyki polskiej edukacji kulturalnej dziecka, a z drugiej – wskazują na pozytywne doświadczenia i prognozy. Uzupełnienie tych kwestii stanowią rozważania na temat estetyzacji doświadczeń etycznych i obyczajowych dzieci. Trzecia część – Wartości w wychowaniu i kształceniu małego dziecka – obejmuje opracowania traktujące o przygotowaniu dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym do nazywania, urzeczywistniania i realizacji różnych wartości, w tym pojmowania wartości miłości, rodziny, wiary w Boga i śmierci. Czytelnicy znajdą również odpowiedź na pytania, czy autorzy wybranych podręczników do kształcenia zintegrowanego wskazują w nich na istnienie wartości oraz czy formułowane polecenia i zadania mobilizują ucznia do zwrócenia uwagi na świat wartości, możliwość ich wybierania, a także oceny i ich hierarchizowania. Wychowywanie do wartości jest ważnym celem i zadaniem współczesnej pedagogiki i będzie zapewne długo pozostawać w zasięgu zainteresowania rodziny, przedszkola i szkoły z powodu swego aksjologicznego i praktycznego (edukacyjnego) charakteru. Tom zamyka część zatytułowana Nauczyciel a edukacja małego dziecka, w której Czytelnicy mogą znaleźć autorskie odczytania uwarunkowań przygotowania do pracy i gotowości zawodowej nauczyciela. Praca z dzieckiem 5 Por. rozdział T. Lewowickiego, Edukacja małych dzieci – pomieszanie teorii pedagogicznej, polityki oświatowej i praktyki edukacyjnej, zamieszczony w niniejszym tomie. 6 Szerzej wprowadzone zmiany i ich konsekwencje przedstawia E. Gruszczyk-Kolczyńska w rozdziale: Wychowanie przedszkolne i edukacja wczesnoszkolna – wprowadzone zmiany oraz ich konsekwencje. Raport eksperta Ministra Edukacji, zawartym w niniejszej publikacji.
12 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 1. TEORETYCZNE ODNIESIENIA, TENDENCJE I PROBLEMY
– jako forma specyficznej aktywności – kształtuje zarówno ucznia, jak i dorosłego. Jej istotą stają się współcześnie „nowe kompetencje” i „nowy profesjonalizm”, wyrażające się w postawie i działaniu nauczyciela (refleksyjnym podejściu i badaniu własnej praktyki). Autorzy poszczególnych rozdziałów zwracają również uwagę na brak nowatorskich rozwiązań i twórczej inicjatywy nauczycieli oraz umiejętności rzetelnego diagnozowania uczniów. Dostrzeżone zaniedbania i negatywne doświadczenia wyznaczają tym samym ważne oczekiwania i zadania w pracy nauczyciela. Wydanie tej książki stało się możliwe dzięki przychylności i pomocy władz akademickich Uniwersytetu Śląskiego – Dyrekcji Instytutu Nauk o Edukacji Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie. Redaktorzy tomu składają szczególne podziękowania prof. zw. dr hab. Marii Jakowickiej oraz prof. zw. dr. hab. Bogusławowi Śliwerskiemu za podjęcie trudu recenzowania zbioru. Cenne uwagi i sugestie przekazane wszystkim autorom opracowania pozwoliły nie tylko nadać mu dojrzałą postać, lecz zwrócić szczególną uwagę na współczesne problemy edukacji małego dziecka. Pragniemy wyrazić uznanie i podziękować wszystkim, którzy przyczynili się do powstania niniejszej książki. Anna Gajdzica, Ewa Ogrodzka-Mazur
Bibliografia Berger P. L., Luckmann T., Społeczne tworzenie rzeczywistości, przeł. J. Niżnik, Warszawa: PIW 1983. Edukacja wobec zmiany społecznej, red. J. Brzeziński, L. Witkowski, Poznań – Toruń: Edytor 1994. Erikson E. H., Dzieciństwo i społeczeństwo, przeł. P. Hajmej, Poznań: Rebis 2000. Kempny M., O potrzebie analizy kulturowej w czasach przełomu, w: Kulturowy wymiar przemian społecznych, red. A. Jawłowska, M. Kempny, E. Tarkowska, Warszawa: IFiS PAN 1993. Kulturowy wymiar przemian społecznych, red. A. Jawłowska, M. Kempny, E. Tarkowska, Warszawa: IFiS PAN 1993. Lewowicki T., Przemiany oświaty. Szkice o ideach i praktyce edukacyjnej, Warszawa: Żak 1994. Łaciak B., Świat społeczny dziecka, Warszawa: Żak 1998. Mead M., Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, przeł. J. Hołówka, Warszawa: PWN 2000. Radziewicz-Winnicki A., Społeczeństwo w trakcie zmiany. Rozważania z zakresu pedagogiki społecznej i socjologii transformacji, Gdańsk: GWP 2004.
13 WPROWADZENIE
Szafraniec K., Człowiek wobec zmian społecznych, Warszawa: PWN 1990. Sztumski J., Pokolenie wygranych? Dzieci i młodzież w procesie transformacji społeczno-gospodarczej i politycznej Polski, Katowice: Wydawnictwo UŚ 2001. Ziółkowski M., Przemiany interesów i wartości społeczeństwa polskiego. Teorie, tendencje, interpretacje, Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora 2000. Zmiana czy stagnacja? Społeczeństwo polskie po czternastu latach transformacji, red. M. Marody, Warszawa: Scholar 2004. Zmiana społeczna. Teorie i doświadczenia polskie, red. J. Kurczewska, Warszawa: IFiS PAN 1999.