Edukacja małego dziecka
Tom 1: Teoretyczne odniesienia, tendencje i problemy Tom 2: Wychowanie i kształcenie w praktyce Tom 3: Nowe konteksty, poglądy i doświadczenia Tom 4: Konteksty rozwojowe i wychowawcze Tom 5: Nauczyciel-wychowawca w przedszkolu i szkole Tom 6: Wybrane obszary aktywności Tom 7: Przemiany rodziny i jej funkcji Tom 8: Przedszkole – przemiany instytucji i jej funkcji Tom 9: Szkoła – przemiany instytucji i jej funkcji Tom 10: Wychowanie i kształcenie – kierunki i perspektywy zmian Tom 11: Nauczyciel i dziecko w dobie kryzysu edukacji Tom 12: Kierunki zmian w edukacji i stymulacji aktywności twórczej Tom 13: Konteksty oświatowe Tom 14: Konteksty społeczne i kulturowe Tom 15: Pedagogika zmiany w edukacji dziecka Teoria – badania – praktyka Tom 16: Pedagogika zmiany w edukacji dziecka Teoria – badania – praktyka w działaniach międzyedukacyjnych
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 2
25.03.2021 10:28:24
Tom 16 Pedagogika zmiany w edukacji dziecka Teoria – badania – praktyka w działaniach międzyedukacyjnych praca zbiorowa pod redakcją
Ewy Ogrodzkiej-Mazur Urszuli Szuścik Beaty Oelszlaeger-Kosturek
Kraków 2020 Publikacja powstała we współpracy z Instytutem Pedagogiki Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 3
25.03.2021 10:28:24
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2020 Recenzent: dr hab. Kinga Kuszak, prof. UAM Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner Projekt logo: Urszula Szuścik Projekt okładki: Magdalena Muszyńska i Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART
Publikacja sfinansowana przez Uniwersytet Śląski w Katowicach
ISBN 978-83-7587-468-6 ISBN 978-83-8095-951-4
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2020
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 4
25.03.2021 10:28:24
Spis treści
Wprowadzenie .....................................................................................................................................................
9
PRZESTRZENIE EDUKACYJNE DZIECKA DANUTA KOCUREK Dziedzictwo kulturowe jako przestrzeń edukacyjna dziecka przedszkolnego ............................ 15 LEOKADIA SZYMCZYK Edukacja europejska przedszkolaków w opinii rodziców .................................................................... 27 EWA ŻMIJEWSKA Wiedza nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej o międzykulturowości ............................................ 43 OLENA BOCHAROVA Edukacja początkowa w kontekście projektu „Nowa ukraińska szkoła” .......................................... 59 JUSTYNA PAWLAK Rodzic-edukator pod lupą. O rodzicach dzieci w edukacji domowej z perspektywy nauczycieli-egzaminatorów .............................................................................................. 73 TREŚCI I UMIEJĘTNOŚCI W EDUKACJI DZIECKA KS. MICHAŁ BORDA
Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce .................................................. 87 JADWIGA OLEKSY Gotowość nauczycieli do diagnozowania i zaspokajania specyficznych potrzeb dziecka zdolnego ................................................................................................................................................ 95 KATARZYNA SADOWSKA, MARTA KĘDZIA Niedyrektywne towarzyszenie w rozwoju jako szansa dla instytucjonalnej opieki nad małym dzieckiem ....................................................................................................................................... 109 MONIKA OSTROWSKA-CICHY Arteterapia i jej zastosowanie w placówkach wsparcia dziennego dla dzieci .............................. 127 ANIELA RÓŻAŃSKA Zwierzę jako podmiot w edukacji dziecka ................................................................................................. 137 ANNA ZADĘCKA-CEKIERA Umiejętności językowe uczniów klas III w zakresie form użytkowych ............................................ 147
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 5
25.03.2021 10:28:24
6 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 16. PEDAGOGIKA ZMIANY W EDUKACJI DZIECKA…
ANNA BOGUSZEWSKA Film w kontekście polecanej literatury dla uczniów klas początkowych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1949–1956) ................................................................................. 161 MIROSŁAW KISIEL „Kolorowe muzykowanie” stymulatorem aktywności muzycznej w edukacji dziecka .............. 175 Informacja o autorach ....................................................................................................................................... 191
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 6
25.03.2021 10:28:24
Contents
Introduction ..........................................................................................................................................................
9
EDUCATIONAL SPACES OF THE CHILD DANUTA KOCUREK The cultural legacy as the educational space of the pre-school child ............................................. 15 LEOKADIA SZYMCZYK European education of kindergarten pupils in the opinion of parents .......................................... 27 EWA ŻMIJEWSKA Knowledge of the teacher of the early-school education about among various cultures ....... 43 OLENA BOCHAROVA Primary education in the context of the New Ukrainian School Project ......................................... 59 JUSTYNA PAWLAK Parent educator under scrutiny. About parents educating children at home from the perspective of the teachers examiner ....................................................................................... 73 OF CONTENTS AND THE ABILITY BUT THE EDUCATION OF THE CHILD KS. MICHAŁ BORDA
The core curriculum for catechesis of the Catholic Church in Poland ............................................. 87 JADWIGA OLEKSY Teachers’ readiness to diagnose and address specific needs of a gifted child .............................. 95 KATARZYNA SADOWSKA, MARTA KĘDZIA Accompanying not forcing itself on the child development as the chance above the institutional care of it .................................................................................................................... 109 MONIKA OSTROWSKA-CICHY The art therapy and its implementation in daily support centers for children ............................ 127 ANIELA RÓŻAŃSKA An animal as a subject in the education of a child .................................................................................. 137 ANNA ZADĘCKA-CEKIERA Language skills of third grade students in the field of utility formes ............................................... 147
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 7
25.03.2021 10:28:24
8 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 16. PEDAGOGIKA ZMIANY W EDUKACJI DZIECKA…
ANNA BOGUSZEWSKA Film of literature in the context recommended for pupils of initial classes in the Polish People’s Republic (1949–1956) ............................................................................................. 161 MIROSŁAW KISIEL „Colourful making music” with stimulus of the musical activity in the education of the child ............................................................................................................................................................. 175 Information about the authors ...................................................................................................................... 191
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 8
25.03.2021 10:28:25
Wprowadzenie
tomie 16 „Edukacji małego dziecka” kontekst zmian i propozycji obejmuje obszary kształcenia i wychowania dziecka z uwzględnieniem różnych doświadczeń pedagogicznych, teorii i treści, które integrują się z głównymi założeniami edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej oraz wyznaczają pola działań praktycznych i badawczych. Zamieszczone w nim opracowania zostały podzielone na dwie części. Na część pierwszą, pt. Przestrzenie edukacyjne dziecka, składają się teksty następujących autorów: ■ Danuty Kocurek, która w opracowaniu pt. Dziedzictwo kulturowe jako przestrzeń edukacyjna dziecka przedszkolnego przybliża wybrane aspekty procesu dydaktyczno-wychowawczego dzieci w wieku przedszkolnym z uwzględnieniem dziedzictwa kulturowego regionu, które jest również przestrzenią edukacyjną. Autorka omawia różne formy zajęć służące rozwijaniu kreatywności i poznawaniu małej ojczyzny przez dzieci; ■ Leokadii Szymczyk, która w artykule pt. Edukacja europejska przedszkolaków w opinii rodziców, na podstawie przeprowadzonych badań i analizy literatury przedmiotu, prezentuje ogólne założenia edukacji europejskiej. Podkreśla m.in., że dziecko powinno w pierwszej kolejności poznać swoje środowisko lokalne, swój kraj, a dopiero później kulturę innych państw. Zwraca uwagę, że edukacja europejska może być realizowana w sposób ciekawy dla dziecka i we współpracy przedszkola z rodzicami; ■ Ewy Żmijewskiej, która w opracowaniu Wiedza nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej o międzykulturowości prezentuje stan wiedzy o międzykulturowości losowo wybranych nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej. Badani wykonywali trzy zadania: pierwsze polegało na podaniu nieograniczonej liczby skojarzeń z określeniem „multikulturowość”, w drugim należało stworzyć własne definicje pojęć: „wielokulturowość”, „międzykulturowość”, „obcy”, „inny”, zaś w trzecim – ułożyć
W
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 9
25.03.2021 10:28:25
10 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 16. PEDAGOGIKA ZMIANY W EDUKACJI DZIECKA…
zdania zawierające wszystkie podane pojęcia, jak: „kompetencje ekonomiczne”, „neuroplastyczność mózgu” oraz „odmienność kulturowa”. Uzyskane wyniki stanowiły podstawę do sformułowania wniosków dla praktyki pedagogicznej; ■ Oleny Bocharovej, która w artykule pt. Edukacja początkowa w kontekście projektu „Nowa ukraińska szkoła” omawia wdrożony w 2018 roku we wszystkich ukraińskich szkołach projekt „Nowa ukraińska szkoła”. Jest to jakościowo oryginalny program rozwoju szkoły średniej, ukierunkowany na transformację ustrojową systemu średniej szkoły, w tym wydłużenie nauki o rok (od 11 do 12 lat) oraz wprowadzenie nowych typów szkół: gimnazjów i liceów profilowanych, co stanowi ewenement w systemie edukacyjnym Ukrainy. Autorka przedstawia główne założenia koncepcji „Nowa ukraińska szkoła” oraz zadania, jakie stoją przed edukacją początkową, z uwzględnieniem potrzeb i interesów dzieci oraz ich rodziców; ■ Justyny Pawlak, która w artykule pt. Rodzic-edukator pod lupą. O rodzicach dzieci w edukacji domowej z perspektywy nauczycieli-egzaminatorów wskazuje na rosnącą potrzebę kształcenia alternatywnego, poszukiwania innych niż systemowe rozwiązań edukacyjnych, a także nasilającą się krytykę szkoły tradycyjnej i nauczycieli. Autorka na podstawie badań szuka odpowiedzi na pytania m.in. o to, kim są rodzice, którzy decydują się przyjąć rolę domowego edukatora, jakie kompetencje muszą posiadać oraz co sprawia, że rezygnują z posyłania swoich dzieci do szkoły tradycyjnej. Część druga, zatytułowana Treści i umiejętności w edukacji dziecka, obejmuje artykuły: ■ ks. Michała Bordy, który w tekście pt. Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce wskazuje, że papież Franciszek rozumie katechezę jako głoszenie Słowa Bożego i chce, aby na nim była skoncentrowana. W papieskie rozumienie katechetycznej misji we współczesnym świecie wpisuje się dokument pt. Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce, który został przyjęty podczas 379. Zebrania Plenarnego Konferencji Episkopatu Polski, 8 czerwca 2018 roku w Janowie Podlaskim. Autor przybliża czytelnikom ten bardzo ważny dokument katechetyczny Kościoła, tj. prezentuje przyczyny i okoliczności jego powstania, a także zasadnicze założenia i zadania katechezy na poszczególnych etapach edukacyjnych; ■ Jadwigi Oleksy, która w opracowaniu pt. Gotowość nauczycieli do diagnozowania i zaspokajania specyficznych potrzeb dziecka zdolnego, opierając się na wypowiedziach nauczycieli, analizuje problem diagnozowania i wspierania uczniów zdolnych na etapie edukacji wczesnoszkolnej;
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 10
25.03.2021 10:28:25
11 WPROWADZENIE
Katarzyny Sadowskiej i Marty Kędzi, które w artykule pt. Niedyrektywne towarzyszenie w rozwoju jako szansa dla instytucjonalnej opieki nad małym dzieckiem analizują tworzenie przestrzeni do rozwoju w edukacji wczesnodziecięcej, która ma kluczowe znaczenie w instytucjonalnej opiece nad małym dzieckiem. Autorki wyjaśniają sens i cele niedyrektywnego towarzyszenia w rozwoju małego dziecka, które oparte jest na budowaniu wzajemnego szacunku oraz otwartości w dostrzeganiu przez dorosłego jego samodzielności i autonomii; ■ Moniki Ostrowskiej-Cichy, która w tekście pt. Arteterapia i jej zastosowanie w placówkach wsparcia dziennego dla dzieci opisuje warsztaty i projekty z zakresu arteterapii zrealizowane w placówkach wsparcia dziennego z dziećmi ze środowisk wykluczonych; ■ Anieli Różańskiej, która w artykule pt. Zwierzę jako podmiot w edukacji dziecka podjęła problem podmiotowości i podmiotowego traktowania zwierząt i skutki takiego założenia w edukacji, wskazując jednocześnie na jego walory wychowawcze, ekologiczne i kulturotwórcze; ■ Anny Zadęckiej-Cekiery, która w opracowaniu pt. Umiejętności językowe uczniów klas III w zakresie form użytkowych porusza zagadnienie kształcenia sprawności językowej dzieci w edukacji wczesnoszkolnej poprzez rozwijanie umiejętności redagowania listu, zaproszeń i życzeń, co zilustrowała przykładami tekstów uczniowskich; ■ Anny Boguszewskiej, która w tekście pt. Film w kontekście polecanej literatury dla uczniów klas początkowych w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1949–1956) prezentuje analizę filmu, który w latach 1949–1956 kładł nacisk głównie na treści ideologiczne zawarte w lekturach szkolnych i odwoływał się do nich, nadając im wymiar wychowawczy; ■ Mirosława Kisiela, który w artykule pt. „Kolorowe muzykowanie” stymulatorem aktywności muzycznej w edukacji dziecka prezentuje stosowaną w edukacji muzycznej dziecka metodę „Chroma-Notes” oraz wyniki badań będących rezultatem obserwowanych zdarzeń ukazujących proces wprowadzania dzieci w nurt aktywnego muzykowania z użyciem „kolorowych instrumentów”. Wydanie tomu stało się możliwe dzięki niezmiennej przychylności i pomocy władz akademickich Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach oraz Oficyny Wydawniczej „Impuls”. Wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania publikacji, pragniemy wyrazić uznanie i podziękować.
■
Ewa Ogrodzka-Mazur Urszula Szuścik Beata Oelszlaeger-Kosturek
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 11
25.03.2021 10:28:25
PRZESTRZENIE EDUKACYJNE DZIECKA
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 13
25.03.2021 10:28:25
Danuta Kocurek
Dziedzictwo kulturowe jako przestrzeń edukacyjna dziecka przedszkolnego
Wprowadzenie Współczesna działalność placówek przedszkolnych i szkolnych jest odpowiedzią na zmieniającą się rzeczywistość społeczną, kulturową, ekonomiczną i polityczną. Nowe rozumienie kategorii edukacyjnych i wychowawczych, mających związek z globalizacją i cyberprzestrzenią, może być impulsem do wykorzystania dziedzictwa kulturowego i promowania tożsamości małej ojczyzny. Pojawia się pytanie: czy w realiach XXI wieku, związanych z permanentnymi zmianami otaczającej nas rzeczywistości, należy wykorzystać dziedzictwo kulturowe regionu jako przestrzeń edukacyjną dziecka przedszkolnego? Próba odpowiedzi na to pytanie wymaga wyjaśnienia dwóch podstawowych kategorii pojęciowych, jakimi są: „dziedzictwo kulturowe” i „przestrzeń edukacyjna”.
Dziedzictwo kulturowe – podstawowe ujęcia definicyjne W literaturze naukowej funkcjonuje wiele definicji dziedzictwa kulturowego, które ulegają ciągłym przeobrażeniom i zależą od określających je podmiotów1. Jerzy Nikitorowicz podaje, że
[...] dziedzictwo kulturowe jest to część kultury, którą w spadku otrzymują kolejne pokolenia i która zdała egzamin trwałości. W odróżnieniu od dziedzictwa biologicznego obejmuje to wszystko, co związane jest
1 Społeczno-gospodarcze oddziaływanie dziedzictwa kulturowego. Raport z badań społecznych, zespół autorski: A. Kozioł, M. Trelka, P. Florjanowicz, Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa 2013, s. 13.
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 15
25.03.2021 10:28:25
16 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 16. PEDAGOGIKA ZMIANY W EDUKACJI DZIECKA…
z dobrami kultury, zachowaniami ludzkimi oraz przedmiotami stanowiącymi rezultaty tych zachowań2. W rozumieniu ratyfikowanej w 1972 roku Konwencji UNESCO w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego dziedzictwo to zabytki, zespoły i miejsca zabytkowe wyróżniające się uniwersalną, wyjątkową wartością z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki3. W miarę upływu czasu w ramach definiowania pojęcia dziedzictwa podkreślane były kolejne elementy: zrównoważony rozwój, dziedzictwo wiejskie, dziedzictwo miast historycznych, autentyczność, krajobraz historyczny. Dziedzictwo kulturowe charakteryzuje się sposobem gromadzenia i przechowywania wielorakich wartości: społecznych religijnych, estetycznych, intelektualnych, moralnych. Te wartości są bliskie zarówno osobie dorosłej, jak i dziecku, które nie tylko otwiera się na nie, lecz także przyswaja je, dzięki czemu stają się one podstawą edukacji4.
Przestrzeń edukacyjna w świetle literatury Rozważania na temat współczesnej przestrzeni edukacyjnej należałoby rozpocząć od zdefiniowania tego wyrażenia, bo może być ono różnorodnie rozumiane. Stanisław Juszczyk określa przestrzeń jako
[...] obszar, w którym we wzajemnych oddziaływaniach jednostka przyswaja trwałe elementy wiedzy, sposoby działania, myślenia, kształtuje swoje postawy i poglądy5. W Słowniku języka polskiego zamieszczone są cztery definicje pojęcia „przestrzeń”. Pierwsza z nich mówi, że jest to „trójwymiarowa rozciągłość, nieokreślona i nieograniczona, w której zachodzą wszystkie zjawiska fizyczne”6. W kontekście edukacji ten rodzaj przestrzeni pozwala na 2 J. Nikitorowicz, Kreowanie tożsamości dziecka. Wyzwania edukacji międzykulturowej, Gdańsk: GWP 2005, s. 26. 3 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjęta w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej XVII sesji: Społeczno- gospodarcze oddziaływanie dziedzictwa kulturowego, pochodzi z Dz.U.76.32.190; https://www.unesco. pl/fileadmin/user_upload/pdf/Konwencja_o_ochronie_swiatowego_dziedzictwa.pdf (pobrano 13.09.2020). 4 L. Pawelec, Edukacja regionalna w przedszkolu i młodszych klasach szkoły podstawowej, Kielce: Wyd. Akademii Świętokrzyskiej 2006, s. 25. 5 S. Juszczyk, J. Janczyk, D. Morańska, M. Musioł, Dydaktyka informatyki i technologii informacyjnej, Toruń: Wyd. Adam Marszałek 2004, s. 16; J. Nowak, Szkoła – nowe przestrzenie edukacyjne, w: Pedagogika wczesnoszkolna wobec zmieniających się kontekstów społecznych, red. M. Magda-Adamowicz, I. Kopaczyńska, t. 1, Toruń: Wyd. Adam Marszałek 2014, s. 81. 6 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa: PWN 1988, s. 1009.
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 16
25.03.2021 10:28:25
Informacja o autorach ■
■
■ ■
■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■ ■
■
Olena Bocharova, dr hab., prof. UP, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Instytut Pedagogiki Przedszkolnej i Szkolnej Anna Boguszewska, dr hab., prof. UMCS, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Instytut Pedagogiki, Wydział Pedagogiki i Psychologii ks. Michał Borda, dr, Instytut Teologiczny Księży Misjonarzy w Krakowie Marta Kędzia, dr, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Studiów Edukacyjnych, Pracownia Edukacyjnych Badań nad Językiem i Komunikacją Dziecka Mirosław Kisiel, dr hab., prof. UŚ, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Nauk Społecznych, Instytut Pedagogiki Danuta Kocurek, dr, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji, Instytut Pedagogiki Beata Oelszlaeger-Kosturek, dr hab., prof. UŚ, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji, Instytut Pedagogiki Ewa Ogrodzka-Mazur, prof. dr hab., Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji, Instytut Pedagogiki Jadwiga Oleksy, dr, Instytut Pedagogiki, Małopolska Uczelnia Państwowa im. Rotmistrza Witolda Pileckiego w Oświęcimiu Monika Ostrowska-Cichy, mgr, Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Czeladzi Justyna Pawlak, mgr, Szkoła Doktorska, Uniwersytet Śląski w Katowicach Aniela Różańska, dr hab., prof. UŚ, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji, Instytut Pedagogiki Katarzyna Sadowska, dr hab., Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Studiów Edukacyjnych, Pracownia Edukacyjnych Badań nad Językiem i Komunikacją Dziecka Urszula Szuścik, dr hab., Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji, Instytut Pedagogiki
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 191
25.03.2021 10:28:34
192 EDUKACJA MAŁEGO DZIECKA. TOM 16. PEDAGOGIKA ZMIANY W EDUKACJI DZIECKA…
Leokadia Szymczyk, dr, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Wydział Teologiczny ■ Anna Zadęcka-Cekiera, dr, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Instytut Pedagogiki Przedszkolnej i Szkolnej ■ Ewa Żmijewska, dr, Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Instytut Pedagogiki Przedszkolnej i Szkolnej ■
Ogrodzka_Edukacja malego dziecka_tom 16.indb 192
25.03.2021 10:28:34