Aktywność i działanie jako forma edukacji do samorealizacji czy zniewolenia? by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Andrzej Olubiński

Aktywność i działanie jako forma edukacji do samorealizacji czy zniewolenia? W świetle założeń edukacji humanistycznej i krytyczno-emancypacyjnej

Kraków 2018

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 3

28.11.2018 13:58:38

Recenzenci: prof. dr hab. Barbara Kromolicka prof. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza: Zespół

Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner

Projekt okładki: Katarzyna Kerschner

Grafika wykorzystana na okładce: Mirosława Roznerska

Publikacja została dofinansowana przez Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

ISBN 978-83-8095-529-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2018

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 4

28.11.2018 13:58:38

Spis treści Wstęp .................................................................................................................... 11 Rozdział 1 Jaka aktywność i działanie? Jaki człowiek? Wokół elementarnych terminów i pojęć ............................................................ 21 1.1. Czym jest indywidualna aktywność człowieka? ................................... 21 1.2. Rozumienie działania społecznego ........................................................ 23 1.3. Edukacja ku emancypacji oraz samorealizacji ....................................... 25 1.4. O aktywności konformistyczno-zniewalającej ...................................... 32 1.5. Przemoc jako norma stosunków społeczno-wychowawczych .............. 35 Podsumowanie ................................................................................................ 41 Rozdział 2 Poglądy Ericha Fromma na temat humanistycznej koncepcji zdrowej aktywności człowieka ........................................................................... 45 2.1. Aktywność jako objaw zdrowia .............................................................. 45 2.2. O niektórych źródłach chorej oraz zdrowej aktywności ....................... 46 2.3. Produktywny charakter jako efekt zdrowej aktywności ...................... 48 2.4. O prozdrowotnej roli ruchu i aktywności fizycznej – konieczny wątek dopełnienia ................................................................. 49 Podsumowanie ................................................................................................ 53 Rozdział 3 O osobotwórczej roli aktywności i działań społecznych .................................. 55 3.1. Działanie wspólne jako źródło społecznej zmiany i rozwoju ............... 55 3.2. Aktywność jako efekt (samo)organizacji społeczeństwa ...................... 56 3.3. Edukacyjna funkcja aktywności lokalnej i samorządowej .................... 57 3.4. Aktywność w „świecie życia” oraz środowisku „małej ojczyzny” ......... 61 Podsumowanie ................................................................................................ 67

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 5

28.11.2018 13:58:38

Spis treści

Rozdział 4 Siły społeczne jako naturalny podmiot aktywności i działań twórczych ...... 69 4.1. O istocie i warunkach twórczej aktywności ........................................ 69 4.2. Aktywność twórcza a budzenie i rozwijanie sił ................................... 72 4.3. Rozwijanie twórczej aktywności sił jako zadanie dla edukacji społeczno-środowiskowej ................................................ 77 Podsumowanie .............................................................................................. 78 Rozdział 5 Konflikt jako czynnik aktywizacji oraz wskaźnik przeobrażeń społeczno-edukacyjnych ................................................................................... 81 5.1. Wstęp ...................................................................................................... 81 5.2. Konflikt – próba definicji oraz miejsce w naukach o wychowaniu ..... 83 5.3. Sytuacja konfliktowa jako zjawisko wychowawcze ............................. 85 5.4. Napięcia i konflikty jako składnik świadomości pedagogicznej ......... 86 5.5. O trzech rodzajach wychowania w sytuacji konfliktu interpersonalnego ................................................................................. 90 5.5.1. Wychowanie bezkolizyjne – marchewki (statyczno-zachowawcze) ............................................................ 90 5.5.2. Wychowanie konfliktowo-destrukcyjne – kija (przedmiotowo-autorytarne) ...................................................... 91 5.5.3. Wychowanie dialogowo-kreatywne (podmiotowo-emancypacyjne) ................................................... 91 5.6. Konflikt jako składnik edukacji demokratycznej w praktyce ............. 93 Podsumowanie .............................................................................................. 94 Rozdział 6 O zjawiskach społecznych jako źródłach chorej aktywności oraz szkodliwych działań .................................................................................. 97 6.1. O zagrożeniach i patologiach sprawowania władzy państwowej ............................................................................... 97 6.2. Autorytaryzm i totalitaryzm ................................................................ 98 6.3. Biurokratyzm ......................................................................................... 105 6.4. Indoktrynacja i manipulacja ................................................................. 106 6.5. Kontrola i nieufność .............................................................................. 108 6.6. Sakralizacja, dogmatyzm oraz nietolerancja odmienności ................ 109 6.7. Blokada i selekcja informacji ................................................................ 110 6.8. Opresja ekonomiczna ............................................................................ 111 6.9. Zagrożenie technologiami informatycznymi ...................................... 112 Podsumowanie .............................................................................................. 114

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 6

28.11.2018 13:58:38

Spis treści

Rozdział 7 O źródłach oraz degradacyjnej roli aktywności konsumpcyjno-materialistycznej ..................................................................... 119 7.1. Aktywność w świetle założeń ekonomii neoliberalnej ....................... 119 7.2. Aktywność a konsumpcyjny styl życia ................................................. 122 7.3. O osobowych stratach aktywności konsumpcyjno-materialistycznej .................................................................................. 125 Podsumowanie .............................................................................................. 126 Rozdział 8 Osoba ludzka i orientacja „być” jako warunek wartościowej aktywności i działań w świetle koncepcji Carla R. Rogersa i Ericha Fromma ................... 129 8.1. Wstęp ...................................................................................................... 129 8.2. O dobrej naturze ludzkiej ...................................................................... 131 8.3. O ukrytym ludzkim potencjale ............................................................. 132 8.4. O obszarach oraz elementarnych rodzajach prawdziwie ludzkich zachowań ............................................................ 133 8.5. O procesach oraz paradygmatach uczłowieczania człowieka ............. 135 8.5.1. Empatia jako niedoceniany sposób bycia ................................... 135 8.5.2. Terapeutyczna rola relacji oraz komunikacji ............................. 136 8.5.3. Wspólnota jako warunek optymalizacji rozwoju ....................... 137 8.6. O roli edukacji humanistycznej oraz budowania wspólnot ................ 138 8.7. Jak żyć, żeby być Człowiekiem ............................................................. 141 Podsumowanie .............................................................................................. 144 Rozdział 9 Rola szkoły w procesie przygotowania do aktywności reaktywnej i fasadowo-konformistycznej ............................................................................ 149 9.1. Szkoła jako narzędzie realizacji ideologicznych celów władzy ........... 149 9.2. „Sprawcy i/lub ofiary działań pozornych w edukacji szkolnej” .......... 153 9.3. O bylejakości kształcenia w Polsce (w świetle opinii i badań Zbigniewa Kwiecińskiego) .................................................................... 156 9.4. O konformistyczno-serwilistycznej roli nauczyciela i ucznia Wnioski z badań własnych .................................................................... 159 9.5. Bogusław Śliwerski o antydemokratycznych i przedmiotowo-adaptacyjnych procesach edukacji polskiego społeczeństwa ....................................................................... 169 9.6. Do jakiej aktywności i działań tresuje nas więc ostatecznie szkoła? Wracamy do Ericha Fromma ................................................................. 174 Podsumowanie .............................................................................................. 179

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 7

28.11.2018 13:58:38

Spis treści

Rozdział 10 O wsobno-fasadowej oraz korporacyjno-serwilistycznej funkcji uniwersytetów ................................................................................................... 183 10.1. Niektóre symptomy kryzysu kształcenia na uczelniach .................. 183 10.2. W kierunku uprzemysłowienia uczelni ............................................. 185 10.3. Uczelnia jako instytucja serwilistyczna i adaptacyjna ..................... 189 10.4. System parametryzacji aktywności naukowo-dydaktycznej na uczelni jako ukryty program edukacji fasadowej i sterowanej ..... 191 10.4.1. Parametryzacja jakich celów oraz jakich funkcji nauki? ...... 191 10.4.2. Punkty a wskaźnikowa trafność pomiaru aktywności naukowo-badawczej ................................................................ 193 10.4.3. Punkty za jaką aktywność oraz osiągnięcia w naukach społecznych? ......................................................... 195 10.5. Krytycznie o nowej ustawie o szkolnictwie wyższym (Konstytucji dla Nauki) ....................................................................... 201 Podsumowanie .............................................................................................. 203 Rozdział 11 Demokratyczne społeczeństwo jako warunek i szansa na edukację humanistyczną i samorealizację .................................................. 205 11.1. O aktywności sprzyjającej potrzebie wolności i tożsamości ............ 205 11.2. Demokracja jako warunek wartościowej aktywności ....................... 208 11.3. Rola edukacji humanistycznej w przygotowaniu do kreatywnej aktywności i działań społecznych ...................................................... 210 11.4. Edukacja w wersji Komisji Europejskiej ............................................. 212 11.5. O idei oraz praktyce działalności demokratycznej szkoły jako instytucji wspólnych działań ...................................................... 215 11.6. O szkołach „wolnego dzwonka” oraz Spark Academy jako placówkach wyzwalających ludzki potencjał (przykłady polskie) .............................................................................. 217 11.7. O edukacji jako aktywnym działaniu w środowisku i na rzecz środowiska (przykład duński) ........................................... 221 11.8. Uniwersytet jako autonomiczna wspólnota edukacyjna oraz instytucja badawczo-reformatorska .......................................... 225 11.8.1. Edukacyjne cele i funkcje szkoły wyższej jako problem badawczy ........................................................... 225 11.8.2. Uczelnia w funkcji aktywnego ulepszania rzeczywistości ..... 228 11.8.3. Krytyczno-interwencyjna rola badań naukowych ................ 230 Podsumowanie .............................................................................................. 235

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 8

28.11.2018 13:58:38

Spis treści

Rozdział 12 O aktywności „normalnych” charakterów ...................................................... 239 12.1. O chorobie jako zdrowiu .................................................................... 239 12.2. Osoba zamknięta lub bezwolna, konformista ................................. 241 12.3. Oportunista, serwilista ..................................................................... 244 12.4. Hipokryta, oszust, kłamca ................................................................ 248 12.5. Narcyz ................................................................................................. 252 12.6. Kabotyn, bufon, pajac ........................................................................ 254 12.7. Ignorant, dyletant, niedouk .............................................................. 256 12.8. Cham, arogant, prostak ..................................................................... 260 12.9. Hejter, nienawistnik, troll ................................................................. 264 12.10. Typ destruktywno-agresywny .......................................................... 268 12.11. Fanatyk, nacjonalista i szowinistyczny patriota ............................. 270 12.12. Ksenofob i rasista ............................................................................... 273 12.13. Typ autorytarny ................................................................................. 276 Podsumowanie .............................................................................................. 278 Rozdział 13 O potrzebie edukacji społeczno-obywatelskiej oraz krytyczno-interwencyjnej ........................................................................ 281 13.1. Wyzwalająco-aktywizująca moc pedagogiki społecznej .................. 281 13.2. O emancypacyjnej pedagogice obywatelskiego zaangażowania Słów kilka ........................................................................................... 284 13.3. Pedagogika krytyczna jako źródło aktywnego poszukiwania sprawiedliwości .................................................................................. 286 13.4. Od pedagogiki emancypacji do pedagogiki niezgody i oporu ......... 292 Podsumowanie ............................................................................................ 297 Zakończenie ....................................................................................................... 299 Bibliografia ......................................................................................................... 309

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 9

28.11.2018 13:58:38

Wstęp Zasadniczym przedmiotem rozważań zawartych w niniejszej pracy jest próba znalezienia odpowiedzi na wiele pytań odnoszących się do psychospołecznych uwarunkowań oraz kierunku i treści ludzkiej aktywności oraz działań. Ponieważ całe życie człowieka można rozpatrywać właśnie w kategoriach nieustającej różnorakiej aktywności, przeto warto w tym kontekście bliżej przyjrzeć się zarówno kilku podstawowym źródłom tej aktywności, jak i konkretnym jej formom, treści oraz ewentualnym skutkom. De facto zatem w opracowaniu tym usiłuję zrozumieć charakter ludzkich postaw, zachowań, poglądów i działań w kontekście uwarunkowań głównie społeczno-kulturowych, psycho społecznych, edukacyjnych, ale również politycznych, których przemożną rolę dostrzegamy w Polsce, zwłaszcza w ostatnich kilku latach. Dlaczego zatem w jednym przypadku gros ludzi aktywnie i niekiedy z poświęceniem dąży do tego, aby optymalnie zaspokajać swoje potrzeby w taki sposób, dzięki czemu mogą maksymalizować swój wielostronny rozwój, swój psychointelektualny potencjał, swoje możliwości, zdolności oraz talenty; wpływać na bieg zdarzeń, humanizować warunki swojej egzystencji oraz środowiska, w którym żyją; wchodzić w pozytywne relacje społeczne, pomagać oraz działać na rzecz innych osób; słowem, pozytywnie spożytkowywać swój ludzki potencjał, swoją moralną naturę w kierunku samourzeczywistnienia i samorealizacji? Wszyscy jednak wiemy, że istnieje również ciemna strona ludzkiej natury, ludzkich zachowań i postaw. Wiele jednostek oraz grup działa bowiem jakby wbrew własnym osobowym interesom, wbrew własnemu rozwojowi, wbrew możliwościom aktualizacji swojej tożsamości, podmiotowości oraz swojego potencjału, co najczęściej skutkuje również problemami w relacjach społecznych, komunikacji z innymi ludźmi, wypełnianiu życiowych ról, dostosowaniu się do społeczno-kulturowych norm i obyczajów itp. Zapewne jest tak, że człowiek, który z tego czy innego powodu nie ma możliwości realizowania swojego osobowego potencjału, na ogół w jakimś stopniu popada w chorobę niedowartościowania, frustracji, złości, niespełnienia, pesymizmu, depresji itp. Na czym się wówczas koncentruje? Wydaje się, że – aby normalnie funkcjonować – po prostu zmuszony jest do jakiejś zastępczej formy kompensacji doznanych ubytków i osobowych

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 11

28.11.2018 13:58:38

Wstęp

strat; musi zachowywać się oraz – w zależności od miejsca egzystencji i pełnionych ról – działać tak, aby się jakoś dowartościować, jakoś wyładować stan frustracji, jakoś zaistnieć wśród innych, upozorować normalne życie itp. Oczywiście, taka sztuczna, nieautentyczna, pozorna czy udawana egzystencja jest doświadczeniem na ogół trudnym, często wiąże się z cierpieniem oraz poczuciem zagrożenia. Aby ten stan zablokowanej w rozwoju osobowości znieść, wielu ludzi ucieka w negatywną kompensację, zachowania i postawy, dzięki którym chociaż na chwilę odniosą wrażenie, że ktoś ich zauważy, doceni, zrozumie, wesprze czy wyrazi swój podziw. Niestety, charakter relacji społecznych takiej chorej osobowości przejawia się najczęściej w negatywnej formie: dominacji, agresji, wrogości, manipulacji, hipokryzji, narcyzmie, fanatyzmie itd.1 Ale określone mniej lub bardziej kulturowo pożądane zachowania i postawy ludzi to tylko jeden aspekt rozważań zawartych w niniejszej pracy. Drugi, chyba ważniejszy, ale i trudniejszy, to dociekania związane z próbą odpowiedzi na pytanie: Dlaczego ludzie zachowują się tak, a nie inaczej? Oczywiście, moim celem nie jest uwzględnienie ogromnej liczby możliwych wpływów różnorodnych uwarunkowań oraz czynników, zwłaszcza o charakterze biologicznym, antropologicznym, psychicznym czy ontogenetycznym. Próbuję jedynie nieco bliżej przyjrzeć się roli czynników społeczno-edukacyjnych oraz w jakimś stopniu uwarunkowaniom politycznym, albowiem trudno sobie wyobrazić szeroko pojętą edukację społeczną i zmianę rzeczywistości bez uwzględnienia w nich roli polityki oraz polityków. W istocie więc jednym z podstawowych motywów, który zainspirował mnie do napisania niniejszej pracy, były dokonujące się w ostatnich kilku latach w Polsce przemiany społeczno-polityczne, zwłaszcza pod wpływem reform dokonywanych w latach 2008–2015 przez koalicję PO i PSL, a w ostatnich trzech latach (2015–2018) przez polityków koalicji PiS, Polski Razem i Solidarnej Polski. Wydaje się bowiem, że w ostatnich 28 latach w Polsce dokonały się tak dynamiczne zmiany rzeczywistości zmuszające ludzi do różnorakiej aktywności i działań, że grzechem zaniechania byłoby ich nie dostrzec2.

1 Wiek zaburzonych czy chorych psychicznie osobowości jest rozwijany w wielu współczesnych opracowaniach z zakresu psychologii oraz psychiatrii. Zob. np.: T. Bilikiewicz, Psychiatria, Warszawa 2004; P. Boski, Kulturowe ramy zachowań społecznych. Podręcznik psychologii między kulturowej, Warszawa 2009; D. Doliński, T. Grzyb, Posłuszni. O uległości wobec autorytetu w 50 lat po eksperymencie Milgrama, Sopot 2017; R. Kurzban, Dlaczego wszyscy (inni) są hipo krytami. Ewolucja i umysł modułowy, Warszawa 2014; D.L. Rosenhan, M.S. Seligman (red.), Psychopatologia, t. 2, Warszawa 1994; P.G. Zimbardo, R.L. Johnson, V. McCann, Psychologia: kluczowe koncepcje, t. 2, Warszawa 2017. 2 https://pl.wikipedia.org/wiki/Rząd Beaty Szydło (dostęp 20.10.2018); https://pl.wikipedia. org/wiki/Rząd Mateusza Morawieckiego (dostęp 20.10.2018).

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 12

28.11.2018 13:58:38

Wstęp

Dostrzegając edukacyjną rolę polityki, w opracowaniu tym próbuję jakby paralelnie skojarzyć oraz krytycznie ocenić edukacyjną funkcję polskiego szkolnictwa jako czynnika, którego wpływ na kształtowanie osobowości oraz zachowań wydaje się oczywisty. Niestety, moja opinia o edukacyjnej funkcji obu tych ściśle powiązanych ze sobą obszarów rzeczywistości, w znacznym stopniu determinujących lub wręcz wpływających na rozwój ludzkiej osoby, jest na ogół bardzo krytyczna. Próbując bowiem analizować edukacyjną rolę polityki i oświaty, staram się, z jednej strony, demaskować mechanizmy urabiania, uprzedmiotawiania, ograniczania, blokowania oraz hamowania rozwoju osobowości uczniów i obywateli, a z drugiej zaś wskazać na psychospołeczne skutki, z powodu których szanse wielu grup społecznych na przybliżenie się do poziomu emancypacji czy samorealizacji są stosunkowo niewielkie. Nie oznacza to jednak, że za stan taki odpowiada tylko polityka czy edukacja, ponieważ winnych należałoby również szukać w innych uwarunkowaniach natury historycznej, kulturowej, biologiczno-antropologicznej itd. W niniejszej pracy stawiam jednak tezę, że edukacyjna rola bieżącej polityki – niezależnie od wpływu innych uwarunkowań – polega głównie na uruchomieniu, wywołaniu czy zaktywizowaniu wielu na ogół uśpionych i głębiej w osobowości schowanych sił, energii, cech, właściwości, poglądów oraz postaw, które właśnie „tu i teraz” pod wpływem określonych decyzji politycznych oraz wzorów zachowań polityków zostały ujawnione i odkryte, a może nawet ukształtowane. Tak czy inaczej, wydaje się, że wszystkie te różnorodne źródła zmian osobowości na czele z istotną rolą polityki – obok procesów prorozwojowych – coraz bardziej wydają się powiększać również odsetek jednostek chorych: o osobowości zdeformowanej, świadomości i postawach odbiegających od ogólnie przyjętych norm moralnych i społeczno-kulturowych, poglądach i zachowaniach coraz bardziej zagrażających nie tylko ich optymalnemu rozwojowi, ale wręcz istnieniu. Dowodem na tę tezę jest szereg ujawniających się postaw oportunistyczno-konformistycznych i serwilistycznych, chamsko-prostackich, wrogości i nienawiści, destrukcyjno-agresywnych czy szowinistyczno-ksenofobicznych itd., które staram się bliżej omówić w jednym z rozdziałów tego opracowania. Ale w tym kontekście dodatkowo przerażające wydaje się to, że wszystkie te tradycyjnie negatywne postawy, wszystkie te często wręcz antyludzkie oraz antyspołeczne zachowania w coraz większym stopniu są nie tylko tolerowane i nie tylko patrzy się na nie z obojętnością czy beznamiętnie, ale jak gdyby stają się wręcz nowymi kategoriami moralnymi, wzorami zachowań, normami zdrowej osobowości godnymi upowszechniania. Jeśli zatem ceną, jaką trzeba zapłacić za budowanie „lepszego społeczeństwa” i „dobrej zmiany”, jest proces społecznej dekonstrukcji oraz humanistycznego nihilizmu, to jest to cena zbyt wysoka, zbyt kosztowana oraz zbyt ryzykowna. Jak bowiem wynika z historycznych doświadczeń zmian społecznych,

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 13

28.11.2018 13:58:38

Wstęp

nikomu jeszcze nie udało się zbudować lepszego społeczeństwa na zasadzie zastosowania drastycznie negatywnych metod marginalizujących czy wręcz eliminujących z życia społecznego całe naznaczone kategorie i grupy społeczne, nazwane „gorszym sortem”. Podobnie wszak nikt nie wyedukuje moralnej jednostki przez stosowanie drastycznych kar. Stosowanie bowiem tego typu negatywnych metod socjalizacyjno-wychowawczych przede wszystkim ukształtuje, a potem utrwali złych ludzi, których postawy trudno będzie odwrócić w sytuacji, gdy osiągnie się już pożądaną zmianę. Jak dotąd jednak nie wymyślono lepszych mechanizmów psychospołecznej edukacji, zarówno w skali makro, jak i mikro, niż budowanie relacji demokratycznych i demokratycznego społeczeństwa. Przy czym za swoiście rozumiany wskaźnik kierunkowych zmian społeczno-ustrojowych przyjąłem stosunek władzy i obywateli do przebiegających w społeczeństwie konfliktów jako elementarnego czynnika zmian społecznych, ze szczególnym naciskiem na sposoby rozwiązywania tego typu sytuacji w różnej skali. Poziom demokracji mierzony stosunkiem do konfliktów wydaje się zatem tym większy, im – w uproszczeniu rzecz biorąc – bardziej jawny oraz dialogowo-negocjacyjny jest sposób rozwiązywania problemów, które są źródłem konfliktów. Z drugiej strony demokracji jest tym mniej, im bardziej konflikty (a więc problemy) są ukrywane oraz im bardziej próbuje się rozwiązywać problemy w sposób jednostronny i autorytarny. Dlatego jeden z rozdziałów tego opracowania poświęciłem omówieniu demokracji jako warunku i szansy na edukację humanistyczną oraz samorealizację. Staram się tutaj przypomnieć podstawowe mechanizmy, zasady, czynniki, cele oraz treści, dzięki którym ludzka aktywność oraz ludzki potencjał może zostać pozytywnie spożytkowany w kierunku twórczego i podmiotowego rozwoju osobowości oraz rzeczywistego ulepszania warunków ludzkiej egzystencji. Niewątpliwie również wprowadzenie oraz stosowanie się do zasad systemu demokratycznego państwa jest także głównym warunkiem możliwości budowania publicznego systemu demokratycznej oświaty, opartej na wolności, tolerancji, dialogu, wspólnotowości oraz współpracy. O idei takiej edukacji oraz takiego szkolnictwa piszą członkowie Komisji Europejskiej3, do której wszak już od kilkunastu lat należymy, choć de facto naszemu szkolnictwu publicznemu ciągle daleko do urzeczywistnienia demokratycznej szkoły. Jest tak, mimo że – jak o tym piszę – istnieją w tym zakresie pojedyncze pozytywne przykłady, głównie demokratycznych szkół społecznych oraz prywatnych, a przede wszystkim istnieje oraz ciągle się powiększa literatura na temat alternatywnego szkolnictwa oraz alternatywnej edukacji.

3 Zob. J. Delors, Edukacja. Jest w niej ukryty skarb, Warszawa 1998.

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 14

28.11.2018 13:58:38

Wstęp

Co jednak robić w sytuacji, gdy władza ewidentnie dąży do budowania państwa autorytarnego lub – jak twierdzi – „lepszej demokracji”, uruchamiając w tym celu olbrzymią machnę mechanizmów oraz metod propagandowo-manipulacyjnych? W ostatnim rozdziale staram się zwrócić uwagę na pewne strategie postępowania obywateli, patriotów, w tym polityków, nauczycieli i wychowawców, w sytuacji zagrożenia demokracji. Przede wszystkim odwołuję się tutaj do dawno już sformułowanej oraz sprawdzonej w praktyce koncepcji socjologów edukacji, pedagogów społecznych czy pedagogów emancypacyjno-krytycznych dotyczącej roli, jaką w rozwoju społecznym odgrywa społeczeństwo obywatelskie, w tym lokalna samorządność, lokalne ruchy i organizacje społeczne, lokalne siły społeczne. Mam przy tym nadzieję, że samorządowy instynkt oraz społeczna, naturalna, oddolna aktywność i zaangażowanie jednostek, grup i społeczności czy środowiskowa wspólnotowość działań nie zostały jeszcze przez totalitarną politykę państwa na tyle zneutralizowane lub zniszczone, aby w tego typu ruchach upatrywać szansy zarówno na odbudowanie zdewastowanych obszarów publicznej edukacji, jak i – a może głównie – na odwrócenie negatywnych trendów rozwoju. Wynika stąd także zadanie, z jednej strony, krytyki i demaskowania destrukcyjno-niszczącej roli upolitycznionej oraz scentralizowanej edukacji publicznej, z drugiej zaś upowszechniania pedagogiki emancypacji oraz – w sytuacji szczególnego zagrożenia – pedagogiki niezgody, oporu i pokojowych manifestacji w obronie demokratycznej edukacji oraz humanistycznych wartości. Ostatecznie zatem zamysł związany z merytorycznym układem struktury treści poszczególnych części tego opracowania ma charakter bardziej kołowy i koncentryczny niż liniowy. Na początku więc zapoznaję czytelnika z podstawowymi terminami podjętego problemu, a więc m.in.: czym jest aktywność, co to jest działanie, jak należy rozumieć edukację emancypacyjną oraz samorealizację, ale także postawę konformistyczną i zniewolenie. Następnie koncentruję uwagę na omówieniu aktywności w kontekście psychoedukacji humanistycznej, głównie na przykładzie koncepcji Ericha Fromma, którego twórczość, dorobek oraz poglądy odnoszące się do społeczno-kulturowych uwarunkowań zdrowej lub chorej osobowości stanowią jak gdyby szkielet całościowej merytorycznej konstrukcji pracy. Na tym rusztowaniu staram się następnie jakby zawieszać kolejne, bardziej szczegółowe treści innych autorów. Warto w tym miejscu również dodać, że gdy w latach 90. pisałem monografię o Frommie, dostęp do jego twórczości był z powodów politycznych utrudniony, ponieważ ostro krytykował zarówno społeczeństwa neoliberalnego kapitalizmu, jak i komunistyczne państwa autorytarne, będące źródłem blokad oraz wypaczeń rozwoju osobowości. I paradoksalnie, po prawie 30 latach okazało się, że zakazana oraz mocno krytykowana wówczas (za czasów PRL-u) w Polsce twórczość autora Ucieczki od wolności jak gdyby znowu

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 15

28.11.2018 13:58:38

Wstęp

staje się aktualna, choć na szczęście do zdecydowanie większości jego książek przetłumaczonych na język polski jest swobodny dostęp4. W rozdziale 3 osobno omawiam zagadnienie aktywności oraz działań społeczno-wspólnotowych w środowisku małej ojczyzny, podpierając się tutaj m.in. poglądami Amitai Etzoniego, a następnie opracowaniami współczesnych klasyków polskiej pedagogiki społecznej oraz edukacji krytyczno-emancypacyjnej. W rozdziale 4 podejmuję problem sił społecznych jako naturalnych podmiotów i wartości usytuowanych w jednostkach, grupach, społecznościach, organizacjach, stowarzyszeniach itd., stanowiących potencjalne źródło aktywności i działań twórczych, najczęściej jednak – także z powodów ideologiczno-politycznych – niestety niewykorzystywanych, niedostrzeganych oraz nieuruchamianych. Rozdziały 5 i 6 poświęcam omówieniu różnorodnych zjawisk społecznych jako źródłom zmian społecznych oraz czynnikom ludzkiej aktywności i działań. Piszę o konfliktach jako wskaźnikach przeobrażeń społeczno-edukacyjnych, na podstawie przebiegu których można analizować oraz oceniać kierunek dokonujących się przemian, w tym zachowania oraz postawy jednostek i grup, a zarazem próbuję wskazać na określone rodzaje zjawisk społecznych jako potencjalne źródła aktywności chorej oraz działań szkodliwych, np. patologie sprawowanie władzy, indoktrynacja i manipulacja, blokada i selekcja informacji, zagrożenia technologiami informatycznymi. Jak gdyby przedłużeniem tych rozważań jest rozdział 7, który dotyczy degradacyjnej roli aktywności konsumpcyjno-materialistycznej oraz życia na „mieć”, (u)kształtowanego przez ideologię oraz praktykę ekonomii neoliberalnej, w tym neoliberalnej i korporacyjnej edukacji, wraz z ich osobowo-społecznymi stratami. Zaraz jednak w rozdziale 8 próbuję również zwrócić uwagę, że możliwe jest także funkcjonowanie rzeczywistości prawdziwie ludzkiej, humanistycznej 4 Warto w tym miejscu jednak dodać, że Ucieczka od wolności, podobnie zresztą jak niemal cała twórczość E. Fromma, była i nadal jest przedmiotem licznej krytyki, zarówno w kontekście polityczno-ideologicznym, jak i czysto naukowym. Nie oznacza to jednak, że istota i sens koncepcji tworzonych w latach 60., odnoszących się zwłaszcza do poglądów na temat humanistycznych źródeł ludzkich zachowań, ma li tylko wartość czysto historyczną, albowiem – jak pokazuje praktyka – mogą być one aktualne, a zwłaszcza inspirujące w odniesieniu do tych społeczeństw, których przeobrażenia przybrały charakter procesów mniej lub bardziej zagrażających możliwości rozwoju ludzkiego potencjału. Zob. krytyczne uwagi na temat poglądów Fromma np.: M. Chałbiński, Antropologia i utopia. Jednostka a społeczeństwo w poglądach Eri cha Fromma, Warszawa 1992; R. Palacz, Klasycy filozofii, Warszawa 1992; C.S. Hall, G. Lindzey, Teorie osobowości, Warszawa 1990; L. Siniugina, Agresja czy miłość. Prezentacja poglądów Eri cha Fromma, Warszawa 1981; P. Saciuk, Amerykańska psychoanaliza kulturowa, Wrocław 1986; A. Frączek, O Ericha Fromma koncepcji ludzkiej destruktywności [w:] Osobowość a społeczne zachowanie się ludzi, red. J. Reykowski, Warszawa 1980; B. Śliwerski, Współczesne teorie i nurty wychowania, Kraków 1998.

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 16

28.11.2018 13:58:38

Wstęp

orientacji na „być”; możliwa jest aktywność twórcza oraz dobra; możliwa jest działalność w kierunku wartościowego spożytkowania ludzkiego potencjału, jeśli tylko stworzymy ludziom odpowiednie warunki życia oraz uruchomimy odpowiednie procesy i mechanizmy społeczno-edukacyjne. W przeciwnym razie edukacja (także szkolna) w głównej mierze przygotowywać będzie głównie do aktywności i działań reaktywnych, fasadowo-konformistycznych, jak to ma miejsce w systemach autorytarnych lub demokracji pozornej. O problemach funcjonowania takiej pozornej edukacji szkolnej, ale również byle jakiej, serwilistycznej, adaptacyjnej oraz scentralizowanej, wraz z wynikającymi stąd stratami psycho-społecznymi, piszę w rozdziale 9, powołując się na konkretne przykłady oraz wyniki wybranych badań. Rozdział 10 O wsobno-fasadowej oraz korporacyjno-serwilistycznej funkcji uniwersytetów stanowi jak gdyby przedłużenie krytycznych uwag zawartych w rozdziale 9, choć oczywiście zwracam w nim uwagę na specyfikę procesów edukacyjnych na tym poziomie kształcenia, głównie w kontekście szkodliwej roli, jaką dla aktywności naukowo-dydaktycznej odgrywa funkcjonujący od kilku lat system parametryzacji (pomiaru) tego typu osiągnięć nauczycieli akademickich. W rozdziale 11 staram się przypomnieć o elementarnym warunku oraz szansie na humanistyczną oraz alternatywną edukację, ale również możliwość wartościowej aktywności ukierunkowanej na samorealizację na podstawie rozwijania demokracji i demokratycznych mechanizmów we wszystkich obszrach ludzkiego życia, poczynając oczywiście od funkcjonowania demokratycznego państwa. W jakim bowiem ostatecznie kierunku dryfować będzie edukacja antydemokratyczna: sterowana, scentralizowana, manipulowana czy, ostatecznie, autorytarna? Na pytanie to staram się udzielić odpowiedzi w rozdziale 12 O ak tywności „normalnych” charakterów. Próbuję tutaj zdefiniować oraz ogólnie omówić kilkanaście rodzajów de facto chorych, szkodliwych, zaburzonych lub wręcz patologicznych postaw oraz zachowań jako efektów negatywnie przebiegających procesów społeczno-edukacyjnych, kształtujących takie rodzaje coraz bardziej już widocznych postaw, jak: konformizm, oportunizm, serwilizm, kabotynizm, dyletanctwo, chamstwo, fanatyzm, rasizm, destrukcja, traktowanych wszak coraz częściej jako nowe rodzaje normy czy zdrowia. Prezentując tego typu zachowania zagrażające rozwojowi jednostek i społeczeństwa, pragnę w ten sposób zwrócić uwagę zarówno na coraz bardziej powszechne procesy dehumanizacji życia społecznego zniewalające jednostki oraz grupy społeczne, jak i – a może przede wszystkim – na potrzebę koniecznego powrotu do podstawowych wartości oraz „ludzkiego” społeczeństwa, dopóki jeszcze nie jest za późno. Czy jest jakaś szansa, aby te te degradacyjne zjawiska i procesy społeczno-edukcyjne jakoś jeszcze zatrzymać, a może odwrócić? Zakończeniem całości opracowania jest rozdział 13, zatytułowany O potrzebie edukacji społeczno-oby

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 17

28.11.2018 13:58:38

Wstęp

watelskiej oraz krytyczno-interwencyjnej, w którym zarówno nawiązuję do aktywizująco-wyzwalającej naturalne siły oraz możliwości jednostek i społeczności, koncepcji zawartych w pedagogice społecznej, emancypacyjnej pedagogice społecznego zaangażowania oraz krytycznej pedagogice demaskującej przykłady społecznej niesprawiedliwości, jak i odwołuję się do pedagogiki niezgody i oporu jako zaangażowanej aktywności oraz działań ukierunkowanych na radykalną, choć pokojową walkę o demokrację i humanistyczne wartości. Niniejsze opracowanie jest swoistą próbą syntezy rozrzuconych w wielu podręcznikach oraz monografiach problemów szeroko rozumianej aktywności jako formy edukacji, która w zależności od uwarunkowań społeczno-politycznych może prowadzić bądź to w kierunku wyzwolenia, demokracji i emancypacji, podmiotowości i tożsamości, samourzeczywistnienia i samorealizacji, bądź zniewolenia i autorytaryzmu, konformizmu i serwilizmu, fanatyzmu, szowinizmu i rasizmu. Niestety, w opracowaniu tym bardziej uzasadniam pogląd o realnie zniewalającej roli szeroko pojętej edukacji niż jej roli humanistyczno-emancypacyjnej, która ma charakter głównie ideologiczno-teleologiczny. Oczywiście mam świadomość, że – jak każda próba syntezy – tak i niniejsze opracowanie, mające w intencji autora charakter publikacji popularnonaukowej lub wręcz publicystycznej, w wielu miejscach tylko sygnalizuje pewne istotne problemy, a niekiedy wręcz mocno je spłyca. Choć z drugiej strony jakąś zaletą takiego ujęcia może być zarówno próba eksploracyjnego ujęcia podejmowanego zagadnienia, jak i – a może głównie – zamysł uwzględnienia wielu różnorodnych wątków, kontekstów oraz uwarunkowań z kilku subdyscyplin, aby w ten sposób uzmysłowić złożoność oraz kontekstowość podjętego tematu. W tym kontekście bardziej zasadne wydaje się niekiedy eseistyczne ujęcie podjętych zagadnień, opatrzonych jednak przypisami odsyłającymi czytelnika do literatury naukowej, niż nadmierne rozbudowywanie naukowej narracji. Mam nadzieję, że praca ta zainteresuje młodzież (studencką), która znajdzie w niej podstawowe definicje z zakresu mniej znanych i omawianych na zajęciach kwestii z obszaru pedagogii zniewolenia, których znajomość może okazać się pomocna w drodze poszukiwania własnej tożsamości czy orientacji polityczno-światopoglądowej. Być może sięgną po nią również nauczyciele, wychowawcy oraz opiekunowie, którzy dzięki kilku zawartym w niej wątkom mogą sobie uświadomić, kim są jako grupa zawodowa, jaką wyznaczono im (ukrytą) rolę w systemie szeroko rozumianej edukacji, jakie są jej źródła, z powodu których zachowania i postawy – zarówno ich samych, jak i znajdujących się pod ich opieką dzieci i młodzieży – są takie, a nie inne, oraz jak postępować, aby kreować korzystniejsze warunki dla wartościowych zachowań. Wreszcie, opracowanie to może również zainteresować rodziców oraz inne osoby i grupy społeczno-zawodowe pragnące bardziej ukierunkować swoją życiową aktywność oraz społeczne zaangażowanie lub/i dla których lektura ta będzie mogła stanowić dodatkowy element pogłębiający ich edukacyjną refleksję.

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 18

28.11.2018 13:58:38

Wstęp

Podziękowania Praca ta nie zostałaby opublikowana, gdyby nie życzliwość, pomoc oraz wsparcie kilku znaczących dla mnie osób oraz instytucji. Przede wszystkim wdzięczny jestem mojej żonie Małgosi za wzbogacenie kilku istotnych wątków książki w wyniku prowadzonych z Nią wielogodzinnych dyskusji, a nierzadko sporów, zwłaszcza odnoszących się do roli, jaką w procesach edukacji odgrywa polityka, szczególnie strategie oraz metody praktycznego wprowadzania jej w życie. Merytoryczny wkład w ulepszenie wielu fragmentów pracy niewątpliwie wnieśli jej Recenzenci: prof. Barbara Kromolicka oraz prof. Bogusław Śliwerski. Zwłaszcza krytyczne uwagi profesora Śliwerskiego, głównie merytoryczne, ale także formalne, zmusiły mnie do ponownego przemyślenia, zweryfikowania i skorygowania wielu sformułowań oraz tez, dzięki czemu opracowanie to zyskało dodatkową wartość. Chciałem także wyrazić wdzięczność władzom Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, w tym władzom dziekańskim Wydziału Nauk Społecznych UWM, za sfinansowanie oraz wyrażenie zgody na wydanie tej książki w wydawnictwie pozauniwersyteckim. Mam szczególny dług wdzięczności wobec Kolegi Dziekana Cezarego Kurkowskiego, zarówno za zachętę związaną z wydaniem tej pracy, jak i za pomoc logistyczną związaną z nawiązaniem współpracy z Oficyną Wydawniczą „Impuls”. Andrzej Olubiński Olsztyn, 15 września 2018

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 19

28.11.2018 13:58:38

Bibliografia

319

Thoreau H.D., Obywatelskie nieposłuszeństwo, tłum. M. Barski, Poznań 2006, Wyd. Vis-a-Vis Etiuda. Tooby J., Cosmides L., Does beauty build adapted minds? Toward an evolutionary theory of aesthetics, fiction and the arts, “Substance” 30, 2001. Trawińska M., Maciejewska M. (red.), Uniwersytet i emancypacja. Wiedza jako działanie polityczne – działanie polityczne jako wiedza, Wrocław 2012, Interdyscyplinarna Grupa Gender Studies. Twardowski A., Trudności w porozumiewaniu się z dorosłymi jako źródło zagrożenia dla roz woju poznawczego dziecka [w:] Dziecko a zagrożenia współczesnego świata, red. S. Guz, Lublin 2008, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Urbaniak-Zając D., Piekarski J. (red.), Jakościowe orientacje w badaniach pedagogicznych: Studia i materiały, Łódź 2001, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego. Vaneigem R., Rewolucja życia codziennego, tłum. M. Kwaterko, Gdańsk 2004, Słowo/ Obraz Terytoria. Wawryniuk S., Siły społeczne wychowania w osiedlach mieszkaniowych, Poznań 1980, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza. Wilk E., Jak wyhamować chamstwo, „Polityka” 7, 2018. Witczak M.S., Sposoby definiowania totalitaryzmu. Podobieństwa i różnice [w:] Totalita ryzm. Wybrane problemy teorii i praktyki, red. T. Wallas, Poznań 2003, Wyd. Naukowe Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Władza, sens, działanie. Studia wokół ideologii i edukacji, red. P. Rudnicki, M. Starnawski, M. Nowak-Dziemianowicz, Wrocław 2012, Wyd. Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej. Władza. Pokusy i zagrożenia, red. A.Y. Lee-Chai, J.A. Bargh, tłum. A. Kacmajor, A. Sulak, M. Bianga, Gdańsk 2009, Gdańskie Wyd. Psychologiczne. Wood J., Edukacja na rzecz efektywnego obywatelstwa [w:] Edukacja obywatelska w działa niu, red. P. Sadura, A. Kordasiewicz, Warszawa 2013, Wyd. Naukowe Scholar. Wychowanie. Pojęcia, procesy, konteksty, t. 4–5, red. M. Dudzikowa, M. Czerepaniak-Walczak, Gdańsk 2010, Gdańskie Wyd. Psychologiczne. Zaangażowanie? Opór? Gra? Szkic do portretu nauczyciela w latach PRL-u, red. R. Grzybowski, Toruń 2013, Wyd. Adam Marszałek. Zawistowska A., Horyzontalne nierówności edukacyjne we współczesnej Polsce, Warszawa 2012, Wyd. Naukowe Scholar. Znaniecki F., Społeczne role uczonych, Warszawa 1984, Państwowe Wyd. Naukowe.

Źródła internetowe http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/nacjonalizm;3945094.html (dostęp 20.10.2018). http://lewyserpowy.blox.pl/2011/04/szkoly-fabryki-glopcow.html (dostęp 20.10.2018). http://naszeblogi.pl/44076-oportunizm-i-konformizm (dostęp 20.10.2018). http://sciaga.pl (dostęp 20.10.2018). http://sciaga.pl/tekst/128259-pedagogika-krytyczna (dostęp 20.10.2018). http://sciaga.pl/tekst/42602-43-pedagogika_emancypacyjna_wyzwolenia (dostęp 20.10.2018).

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 319

28.11.2018 13:58:51

320

Bibliografia

http://spark.edu.pl/nasze-podejscie/ (dostęp 6.11.2018). http://spark.edu.pl/nasze-techniki-nauczania/ (dostęp 6.11.2018). http://spark.edu.pl/odwrocone-nauczanie/ (dostęp 6.11.2018). http://spark.edu.pl/o-nas/ (dostęp 6.11.2018). http://szczecin.wyborcza.pl/szczecin/7,150424,21832557,szkola-wolna-od-przymusu-bez-lekcji-sprawdzianow-dzwonkow.html (dostęp 6.111.2018). http://wizerunekkobiety.pl/emocje-psychologia-kobieca-porady/oso... (dostęp 20.10.2018). http://www.prawica.net/7301 (dostęp 20.10.2018). http://www.publixo.com/text/0/t/22229/title/fanatyzm (dostęp 20.10.2018). http://wzzw.wordpress.com/2014/02/06/oportunizm-i-konformiz… (dostęp 20.10.2018). https://kobietapo30.pl/nienawisc-seci-czyli-nam-hejt/ (dostęp 20.10.2018). https://kobietapo30.pl/nienawisc-sieci-czyli-nam-hejt (dostęp 20.10.2018). https://obserwatorpolityczny.pl/?p=28136 (dostęp 20.10.2018). https://pl.wikipedia.org/wiki/Samorealizacja (dostęp 20.10.2018). https://pl.wikipedia.org/wiki/Zewnątrzsterowność (dostęp 20.10.2018). https://polskieradio24.pl/42/259/Artykul/1945194 (dostęp 6.11.2018). https://sciaga.pl/tekst/46365-47-samorealizacja (dostęp 20.10.2018). https://tuptup23.blog.onet.pl/2007/01/04/fundamentalizm-fanatyzm-e... (dostęp 20.10.2018). https://uczniak.com/-obraz-zniewolenia-czlowieka-i-proby-ratowania-jego-godnosciw-systemie-totalitarnym (dostęp 6.11.2018). https://wizerunekkobiety.pl/charakter-uczucia/osobowosc-cechy/co-to-jest-hipokryzja-negatywne-cechy-charakteru/ (dostęp 6.11.2018). https://www.bryk.pl.wypracowania/biologia/człowiek/18887-aktyw... (dostęp 20.10.2018). https://www.bryk.pl/wypracowania/pozostale/pedagogika/23822-sam... (dostęp 20.10.2018). https://www.bryk.pl/wypracowania/pozostale/pedagogika/23944-pe... (dostęp 20.10.2018). https://www.deon.pl/wiadomosci/komentarze-opinie/art,426,doda-cz... (dostęp 20.10.2018). https://www.eduteka.pl/doc/koncepcje-wewnatrz-i-zewnatrz-sterownosti (dostęp 20.10.2018). https://www.forumzdrowia.pl/artykul/samorealizacja-wedlug-wspol... (dostęp 20.10.2018) https://www.money.pl/gospodarka/wiadomosci/artykul/edukacja-wydatki-panstwa, 78,0,2361678.html (dostęp 6.11.2018). https://www.tygodnikprzeglad.pl/skazani-na-klamstwo/ (dostęp 20.10.2018). https://www.wprost.pl/tylko-u-nas/10030263/Patriota-czy-nacjonalis... (dostęp 20.10.2018). https://wydawnictwo.mfiles.pl/ (dostęp 6.11.2018). https://wypracowanie24.pl/wos/1569/ksenofobia-definicja-charaktery... (dostęp 20.10.2018). www.edukacja.edux.pl/p-2376-pedagogika-humanistyczna-szansa-dla-wychowania. php (dostęp 6.11.2018).

Olubinski_Aktywnosc i dzialanie.indb 320

28.11.2018 13:58:51