Anna Paluch El¿bieta Drewniak-Wo³osz Lucyna Mikosza
AFA-SKALA Jak badaæ mowê dziecka afatycznego?
Kraków 2015
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2005
Redakcja: Wojciech Śliwerski
Korekta: Gracjan Kłapa Danuta Waląg
Projekt okładki i ilustracje: Ewa Tatiana Beniak
ISBN 978-83-7850-922-6
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422 41 80, 506 624 220, fax (12) 422 59 47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie V, Kraków 2015
Wstêp
Bod cem do opracowania AFA-Skali by³a potrzeba posiadania narzêdzia do badania mowy dziecka afatycznego, u¿ytecznego w codziennej praktyce logopedycznej. Pracuj¹c przez wiele lat w Zak³adzie Leczniczo-Wychowawczym dla Dzieci Afatycznych w Krakowie przy ul. Miko³ajskiej (obecnie Specjalny O rodek Szkolno-Wychowawczy Zgromadzenia Sióstr Felicjanek przy ul. Millana 15), pos³ugiwa³y my siê robocz¹ wersj¹ schematu do badania mowy dzieci. By³y my jednak wiadome, i¿ robocza wersja, nie spe³nia naszych oczekiwañ. Zestaw prób, przedstawiony w niniejszym opracowaniu, powsta³ w wyniku licznych obserwacji i poszukiwañ nawi¹zuje on do naszych do wiadczeñ wyniesionych z pracy z dzieæmi afatycznymi. Korzysta³y my te¿ z literatury przedmiotu dotycz¹cej zarówno metod badania mowy dzieci afatycznych, jak i doros³ych osób z afazj¹. Bardzo istotne by³y dla nas wyniki badañ i obserwacji opisanych przez dr Zofiê Kordyl, jedn¹ z osób przez wiele lat przyczyniaj¹cych siê do rozwoju o rodka dla dzieci z afazj¹. Uczestnicz¹c w seminarium prowadzonym przez prof. Mariê Zarêbinê, pracowa³y my nad studium mowy wybranego przypadku, konfrontuj¹c nasze do wiadczenia praktyczne z wiedz¹ jêzykoznawcz¹ na temat afazji. Funkcjonuj¹ce w gabinetach logopedycznych, ró¿norodne karty badania mowy dziecka nie spe³niaj¹ wymogów koniecznych do uzyskania obrazu mowy dziecka afatycznego. W naszej ksi¹¿ce chcemy zaproponowaæ logopedom
materia³ werbalny i graficzny, którego przydatno æ zosta³a potwierdzona w naszej codziennej praktyce. Jakie s¹ konkretne cele le¿¹ce u podstaw badania mowy dziecka afatycznego? Pytanie wydaje siê banalne, jednak warto na nie odpowiedzieæ, by mieæ jasno æ, jak powinno byæ skonstruowane badanie. Musimy pamiêtaæ o tym, ¿e stopieñ i rozleg³o æ zaburzeñ w nadawaniu i rozumieniu mowy mo¿e byæ zró¿nicowany od bardzo nasilonych do l¿ejszych postaci. Opracowany zestaw prób powinien nadawaæ siê do zastosowania w tak ró¿nych sytuacjach. Musi on s³u¿yæ dokumentowaniu stanu mowy dziecka: na pocz¹tku, w trakcie i na koñcu prowadzonej terapii. Powinien te¿ umo¿liwiaæ zgromadzenie materia³u, który da podstawy do wstêpnej, a w dalszym etapie do coraz pe³niejszej diagnozy zarówno pozytywnej (czym dziecko dysponuje), jak i negatywnej (stopieñ i rodzaj zaburzeñ). W taki sposób przeprowadzone badanie umo¿liwi zbudowanie roboczych planów dotycz¹cych terapii dziecka. Przedstawiony poni¿ej zestaw prób nazwa³y my Skal¹ do badania mowy dziecka z niedokszta³ceniem mowy o typie afazji, w skrócie AFA-Skal¹. Badanie nasze opiera siê na obserwacji zachowania dziecka w sytuacji celowo przez nas zorganizowanej. Za pomoc¹ materia³ów werbalnych i graficznych, staramy siê stworzyæ sytuacjê eksperymentaln¹, w miarê mo¿liwo ci naturaln¹, po to, by sprowokowaæ reakcje dziecka, zarejestrowaæ je i oceniæ. 5
W celu przybli¿enia u¿ytkownikowi skali podstawowych problemów zwi¹zanych z niedokszta³ceniem mowy o typie afazji naszkicujemy nastêpuj¹ce zagadnienia: 1. Problematyka ró¿nicowania niedokszta³cenia mowy o typie afazji w stosunku do innych zbli¿onych jednostek nozologicznych, zwi¹zanych z zaburzeniami rozwoju dziecka. Definicja niedokszta³cenia mowy o typie afazji. 2. Specyfika zaburzeñ mowy takich dzieci i ich ogólna charakterystyka psychologiczna. 3. Warunki prawid³owej diagnozy dzieci z zaburzeniami rozwoju mowy i sposoby
6
jej przeprowadzania. Podstawy konstruowania skali i jej ogólna charakterystyka. Nastêpnie bardziej szczegó³owo przedstawimy proponowany przez nas zestaw prób, omawiaj¹c charakter i przebieg badania w nastêpuj¹cej kolejno ci: 4. Przeznaczenie i budowa skali. 5. Materia³ badawczy ilustracje i stosowane instrukcje. 6. Forma zapisu uzyskanych danych i sposoby ich analizy (s³owniczek dotycz¹cy podstawowych zjawisk jêzykowych obserwowanych w mowie dzieci afatycznych).
Rozdzia³ I
Niedokszta³cenie mowy o typie afazji czy... ? W polskiej literaturze logopedycznej spotykamy wiele propozycji opisów i klasyfikacji zaburzeñ mowy i jêzyka. Od lat trwaj¹ spory co do kryteriów klasyfikacji i stosowania odpowiedniej terminologii. W praktyce utrudnione jest porozumienie miêdzy logopedami, tym bardziej trudno jest logopedom porozumieæ siê z innymi specjalistami (lekarzami, psychologami), zaanga¿owanymi w proces diagnozowania i terapii zaburzeñ mowy. Szczególnie du¿o kontrowersji naros³o wokó³ problematyki afazji rozwojowej. Termin ten stosuje siê w odniesieniu do dzieci, u których wystêpuj¹ specyficzne zaburzenia w rozwoju mowy i jêzyka. S³usznie zwraca siê uwagê, ¿e okre lenie afazja budzi skojarzenia w kwestii przyczyn i objawów z afazj¹ doros³ych. W afazji rozwojowej najczê ciej nie mo¿na okre liæ przyczyny zaburzeñ, czasu zadzia³ania czynnika patogennego, rozleg³o ci i charakteru uszkodzenia (strukturalne czy funkcjonalne). W afazji rozwojowej nie dochodzi do utraty ju¿ wykszta³conych zdolno ci jêzykowych, natomiast obserwuje siê znaczne trudno ci w ich kszta³towaniu siê. Aby unikn¹æ nie cis³o ci, zamiast terminu afazja rozwojowa stosowano okre lenie alalia . Specjali ci z Wielkiej Brytanii i USA coraz czê ciej pos³uguj¹ siê okre leniem SLI (Specific Language Impairtment) tak¿e w odniesieniu do dzieci z afazj¹ rozwojow¹.
W codziennej praktyce mamy do czynienia z dzieæmi, u których deficyt jêzykowy stanowi zasadniczy objaw nieprawid³owego rozwoju. Dzieci te nie s¹ upo ledzone, g³uche ani autystyczne. Dostêpne techniki neuroobrazowania (TK, EEG) nie daj¹ podstaw do jednoznacznego rozpoznania uszkodzeñ w budowie mózgu, choæ objawy kliniczne wskazuj¹ na dysfunkcjê mózgow¹. Wnikliwa obserwacja zjawisk jêzykowych, wystêpuj¹cych w mowie czynnej dziecka, ograniczeñ w percepcji mowy, a tak¿e tempa i dynamiki zmian w procesie terapii mimo wszystko prowadz¹ do skojarzeñ z afazj¹ doros³ych. Zofia Kordyl pisa³a: dzieci, które nie mówi¹, chocia¿ rozumiej¹ mowê, albo nie rozumiej¹ mowy, chocia¿ s³ysz¹, a przy tym nie s¹ upo ledzone umys³owo, to dzieci afatyczne (por. Kordyl, 1968). Podobnie jak Z. Kordyl, jeste my sk³onne nazywaæ te dzieci afatycznymi, a pewne charakterystyczne zaburzenia rozwoju mowy i jêzyka niedokszta³ceniem mowy o typie afazji. Termin ten, choæ ze wzglêdu na d³ugo æ niewygodny w u¿yciu, najpe³niej, naszym zdaniem, oddaje istotê specyficznych, g³êbokich zaburzeñ w rozwoju mowy. Wprowadzaj¹c okre lenie niedokszta³cenie mowy o typie afazji , Zofia Kordyl z jednej strony podkre la³a fakt trwaj¹cego, niezakoñczonego u dziecka procesu kszta³towania siê mowy (pomy lna prognoza), z drugiej strony, 7
na wyra ne podobieñstwa do afazji doros³ych, ale te¿ nie uto¿samia³a tych zaburzeñ. Wyodrêbni³a ona ekspresywn¹, recepcyjn¹ (percepcyjn¹) i mieszan¹ postaæ niedokszta³cenia mowy o typie afazji. Przyjmujemy ten podzia³, maj¹c wiadomo æ zarówno jego ogólno ci, jak i u¿yteczno ci we wstêpnej diagnozie. Zjawiska jêzykowe, wystêpuj¹ce w ró¿nych postaciach niedokszta³cenia, analizujemy i opisujemy w kategoriach jêzykoznawczych. Interesuj¹c¹ próbê interpretacji afazji z jêzykoznawczego punktu widzenia przedstawi³ R. Jakobson. Odwo³uj¹c siê do dwuosiowej organizacji systemu jêzykowego i zak³adaj¹c, ¿e w ka¿dym znaku jêzykowym zaburzeniu mog¹ ulec dwa rodzaje uk³adu: kombinacji i selekcji, wyodrêbni³ on dwa typy afazji afazjê kombinacji (styczno ci, przyleg³o ci) i afazjê selekcji (podobieñstwa, substytucji). Jakobson wykazywa³ tak¿e podobieñstwo miêdzy zaburzon¹ mow¹ doros³ych afatyków a mow¹ dziecka. Sformu³owa³ podstawowe prawa rozwoju jêzyka, które pozwalaj¹ spojrzeæ z innej perspektywy na problem diagnozowania i terapii zaburzeñ mowy u dzieci. Wiele cennych uwag, u³atwiaj¹cych jêzykoznawcz¹ analizê zaburzonej mowy dziecka, oraz interpretacjê pewnych faktów mo¿na znale æ w artyku³ach J. T. Kanii. Równie¿ propozycje M. Zarêbiny, dotycz¹ce sposobu badania, analizy i opisu systemu jêzykowego doros³ych afatyków, mog¹ z powodzeniem pos³u¿yæ temu celowi. Diagnoza logopedyczna dzieci ze specyficznymi zaburzeniami rozwoju mowy i jêzyka jest procesem z³o¿onym i czêsto d³ugotrwa³ym. Naszym zdaniem, w odniesieniu do dzieci afatycznych zawodz¹ testowe metody badania (niewiele jest ich w Polsce). Opowiadamy siê za procedur¹ badawcz¹ o charakterze eksperymentalno-klinicznym. Wymaga ona od badaj¹cego pomys³owo ci, elastyczno ci, zdolno ci wnikliwej obserwacji i ostro¿nego wyci¹gania wnio8
sków. W procesie diagnozowania konieczna jest otwarto æ na wspó³pracê z psychologiem, neurologiem, foniatr¹, pedagogiem, terapeutami pracuj¹cymi z dzieckiem. Chc¹c zaplanowaæ przebieg terapii, dobraæ odpowiednie metody i dokonaæ wyboru odpowiedniej dla dziecka placówki edukacyjnej, nale¿y zró¿nicowaæ specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i jêzyka okre lane mianem afatycznych od zaburzeñ wynikaj¹cych z upo ledzenia umys³owego lub bêd¹cych konsekwencj¹ niedos³uchu, zaburzeñ autystycznych, dyzartii, problemów emocjonalnych czy wynikaj¹cych ze zbyt ograniczonej stymulacji rodowiska. W praktyce nie jest to ³atwe zadanie, szczególnie w wypadku dzieci z tzw. pogranicza zaburzeñ. Kiedy wiêc mo¿emy podejrzewaæ niedokszta³cenie mowy o typie afazji? Przede wszystkim gdy mowa dziecka siê nie rozwija b¹d rozwija siê w ograniczonym zakresie, a wyniki badañ psychologicznych nie wskazuj¹ na upo ledzenie umys³owe w stopniu wiêkszym ni¿ lekkie. Zasadniczo niedokszta³cenie mowy o typie afazji rozpoznaje siê u dzieci z norm¹ intelektualn¹ (w zakresie funkcji niewerbalnych) b¹d z pogranicza upo ledzenia. Niekiedy mo¿e ono wspó³wystêpowaæ z upo ledzeniem umys³owym w stopniu lekkim. Jest oczywiste, ¿e zaburzenia struktury lub funkcji CUN mog¹ u ma³ego dziecka spowodowaæ zarówno zaburzenia rozwoju mowy i jêzyka, jak i upo ledzenie rozwoju umys³owego. We wstêpnej diagnozie czêsto trudno oceniæ, czy obni¿ona sprawno æ umys³owa jest pierwotna czy wtórna w stosunku do zaburzeñ mowy, chyba ¿e wyniki badañ psychologicznych jednoznacznie wskazuj¹ na upo ledzenie umys³owe w stopniu znacznym lub umiarkowanym. W takim przypadku nie mamy ju¿ do czynienia z izolowanym deficytem jêzykowym. Sytuacja siê zmienia, gdy dziecko funkcjonuje na poziomie pogranicza upo ledzenia lub na poziomie upo ledzenia w stopniu lekkim,
a brak postêpów w rozwoju mowy i jêzyka stanowi jego zasadniczy problem. Aby móc z pewnym prawdopodobieñstwem stwierdziæ, czy mamy do czynienia z upo ledzeniem umys³owym, któremu towarzyszy opó nienie w rozwoju mowy i ró¿norodne zaburzenia w procesie jej opanowywania, czy te¿ z niedokszta³ceniem mowy o typie afazji, wspó³wystêpuj¹cym z obni¿eniem sprawno ci intelektualnej potrzebna jest wnikliwa, kliniczna diagnoza psychologiczna i obserwacja postêpów w trakcie prowadzonej terapii. Niedokszta³cenie mowy o typie afazji rozpoznajemy u dziecka, które s³yszy, choæ mo¿e nie rozumieæ mowy. Jednak niezwykle trudne staje siê odró¿nienie niedokszta³cenia mowy o typie afazji percepcyjnej (sensorycznej) od niedos³uchu typu odbiorczego. Objawy niedos³uchu typu odbiorczego (niedos³uch limakowy, poza limakowy i centralny) dotycz¹ce komunikacji jêzykowej s¹ pod wieloma wzglêdami podobne do tych, które obserwujemy w niedokszta³ceniu mowy o typie afazji percepcyjnej. Z drugiej strony wspomnianemu rodzajowi niedokszta³cenia czêsto towarzyszy niedos³uch. W obu wypadkach obserwujemy szeroko pojête zaburzenia rozumienia i ekspresji werbalnej, os³abienie pamiêci s³uchowej, os³abienie uwagi, trudno ci w uczeniu siê zasad sekwencyjno ci. Ró¿nicuj¹cy jest zwykle stopieñ niedos³uchu. Próg s³yszenia w niedos³uchu typu odbiorczego jest znacznie obni¿ony. W niedokszta³ceniu mowy o typie afazji percepcyjnej s³uch fizjologiczny jest prawid³owy lub wystêpuje niewielki niedos³uch. Sytuacja dodatkowo komplikuje siê, gdy mamy do czynienia z ma³ym dzieckiem, u którego reakcje s³uchowe daj¹ wra¿enie g³uchoty b¹d s¹ zmienne, wyniki badañ audiometrycznych s¹ niejednoznaczne, a analiza zjawisk jêzykowych jeszcze niemo¿liwa (brak mowy). Dla postawienia ostatecznej diagnozy niezbêdne staje siê uzyskanie solidnej diagnozy foniatrycznej, a przede wszystkim wnikliwa obserwacja
dziecka w ró¿nych sytuacjach naturalnych i eksperymentalnych. Z³o¿ony obraz zaburzeñ w niedokszta³ceniu mowy o typie afazji percepcyjnej czêsto trudno odró¿niæ od pewnych postaci autyzmu. Dziecko afatyczne w ró¿nym stopniu nie rozumie przekazu werbalnego i ma specyficzne problemy w porozumiewaniu siê z otoczeniem za pomoc¹ mowy. W tej sytuacji mog¹ (choæ nie musz¹) siê pojawiaæ zaburzenia sfery spo³eczno-emocjonalnej: niepewno æ, poczucie zagubienia, obni¿ona tolerancja na zmiany, tendencja do izolacji, wycofywanie siê z kontaktów spo³ecznych. Czêsto mo¿na obserwowaæ silne reakcje frustracyjne: negatywizm, wybuchy z³o ci, zachowania agresywne. Dziecko z takim zespo³em objawów mo¿e byæ podejrzewane o autyzm. W autyzmie wystêpuje tak¿e wiele symptomów nieprawid³owo ci w przebiegu interakcji spo³ecznych, ograniczone, powtarzaj¹ce siê, stereotypowe zachowania, zainteresowania i formy aktywno ci, oraz zaburzenia rozumienia i ekspresji werbalnej. Okazuje siê jednak, ¿e szansa na porozumienie siê z dzieckiem afatycznym, nawet ze znacznymi problemami w recepcji mowy i ograniczon¹ ekspresj¹ werbaln¹, jest znacznie wiêksza ni¿ z dzieckiem autystycznym. Dzieci afatyczne du¿o ³atwiej wchodz¹ w interakcje spo³eczne. Inicjuj¹ i podtrzymuj¹ kontakt werbalny. Potrafi¹ wykorzystaæ gestykulacjê i metakomunikatywne aspekty jêzyka (prozodia, akcent, intonacja) w procesie porozumiewania siê z otoczeniem. Komunikaty, bez wzglêdu na formê, s¹ adekwatne do sytuacji. Raczej nie wystêpuje echolalia, jêzyk metaforyczny, stereotypowe pytania i wypowiedzi. Jest mo¿liwy dialog. Podsumowuj¹c, w niedokszta³ceniu mowy o typie afazji percepcyjnej dominuj¹ zaburzenia w komunikacji jêzykowej (rozumienie i ekspresja), którym mog¹ towarzyszyæ zaburzenia sfery emocjonalnej. 9
W autyzmie zasadnicze s¹ zaburzenia sfery spo³eczno-emocjonalnej i poznawczej, z którymi wspó³wystêpuj¹ zaburzenia komunikacji jêzykowej. Mowa dzieci afatycznych zwykle rozwija siê ze znacznym opó nieniem. Termin opó nienie rozwoju mowy przez polskich autorów jest ró¿nie rozumiany i ujmowany. Jastrzêbowska podaje, ¿e w zale¿no ci od teoretycznego podej cia i przyjêtych kryteriów oceny ORM jest traktowane jako stan zaburzeñ , symptom zak³óceñ , symptom zaburzeñ , zespó³ objawów . Zdecydowanie przeciwstawia siê ona traktowaniu ORM jako jednostki diagnostycznej. Niemniej gdy u ma³ego dziecka obserwujemy brak rozwoju mowy o trudnej do ustalenia patogenezie i nie mo¿emy przewidzieæ konsekwencji tego faktu dla dalszego jego rozwoju, okre lenie opó nienie rozwoju mowy staje siê bardzo przydatne. Jest to rodzaj wstêp-
10
nej, nieprecyzyjnej diagnozy, która po pierwsze powinna sk³aniaæ do bezzw³ocznego rozpoczêcia terapii, a po wtóre do u ci lenia diagnozy. Podejmuj¹c siê diagnozy i terapii ma³ego dziecka z opó nionym, znacznie zaburzonym rozwojem mowy, trzeba braæ pod uwagê ró¿ne ewentualno ci. Dziecko mo¿e byæ upo ledzone, g³uche, autystyczne, mo¿e te¿ byæ dysartyczne, mutystyczne b¹d bardzo zaniedbane. Je¿eli w trakcie terapii, bêd¹cej jednocze nie procesem diagnozy, uda siê wykluczyæ wspomniane podejrzenia i je¿eli, mimo terapii, mowa nie rozwinie siê przed 5. rokiem ¿ycia b¹d rozwinie siê w ograniczonym zakresie, a zjawiska jêzykowe rejestrowane w mowie dziecka bêd¹ przypomina³y zaburzenia w mowie doros³ych afatyków mo¿na postawiæ diagnozê niedokszta³cenia mowy o typie afazji.
Bibliografia
Ga³kowski T., Kaiser-Grodecka I., Smoleñska J., Psychologia dziecka g³uchego, PWN, Warszawa 1988. Herzyk A., Afazja i mutyzm dzieciêcy. Wybrane zagadnienia diagnozy i terapii, Lublin 1992a. Herzyk A., Taksonomia afazji. Kryteria klasyfikacji i rodzaje zespo³u zaburzeñ, Logopedia 2000, t. 28. Herzyk A., Zwi¹zek mózg zachowanie w ujêciu neuropsychologii klinicznej, red. D. K¹dzielawa, Lublin 1992b. Jaklewicz H., Autyzm wczesnodzieciêcy. Diagnoza, przebieg, leczenie, Gdañsk 1993. Jakobson R., W poszukiwaniu istoty jêzyka, t. I, Warszawa 1989. Jastrzêbowska G., Istota i klasyfikacja opó nieñ w rozwoju mowy przegl¹d stanowisk, Logopedia 2000, t. 28. Jastrzêbowska G., Ga³kowski T., Logopedia pytania i odpowiedzi, Opole 1999. Klasyfikacja zaburzeñ psychicznych i zaburzeñ zachowania w ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne, Kraków Warszawa 1998. Kania J. T., Szkice logopedyczne, Lublin 2001. Konstantareas M. M., Blasckstock E. B., Webster Ch. D., Autyzm, t³um. K. Hipp, Warszawa 1992. Kordyl Z., Psychologiczne problemy afazji dzieciêcej, Warszawa 1968. Kordyl Z., Mowa dzieci afatycznych, Logopedia 1996, t. 816. Maruszewski M., Afazja. Zagadnienia teorii i terapii, Warszawa 1996. Minczakiewicz E., Zaburzenia mowy u upo ledzonych umys³owo [w:] Diagnoza i terapia zaburzeñ mowy, red. T. Ga³kowski, Z. Tarkowski, T. Zaleski, Lublin 1993. Nartowska H., Opó nienia i dysharmonie rozwoju dziecka, Warszawa 1980. Parol U., Dziecko z niedokszta³ceniem mowy. Diagnoza i terapia, Warszawa 1985. Pisula E., Autyzm u dzieci diagnoza, klasyfikacja, etiologia, Warszawa 1985. Foniatria kliniczna, red. A. Pruszewicz, Warszawa 1992. Przetacznikowa M., Makie³³o-Jar¿a G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dzieciêcego, Warszawa 1992. Sawa B., Dzieci z zaburzeniami mowy, Warszawa 1990. Smoczyñska M., Wczesna interwencja u dzieci z opó nionym rozwojem mowy, materia³y z konferencji: Teoretyczne podstawy metod usprawniania mowy, Warszawa 1969. Spionek H., Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa 1969. Stecko E., Zaburzenia mowy u dzieci (rozdzia³ V), Warszawa 1996. Styczek I., Logopedia, Warszawa 1980. Szuman S., O rozwoju jêzyka i my lenia dziecka, Warszawa 1996. Szumska J., Metody badania afazji, Warszawa 1980. 93
Zaburzenia mowy u dzieci, red. J. Szumska, Warszawa 1982. Walsh K., Neuropsychologia kliniczna, t³um. B. Mroziak, Warszawa 1998. Zarêbina M., Kszta³towanie siê systemu jêzykowego dziecka, Wroc³aw 1965. Zarêbina M., Rozbicie systemu jêzykowego w afazji (na materiale polskim), t³um. B. Mroziak, Wroc³aw 1973. Zelech W., Zaburzenia czytania i pisania u dzieci afatycznych, g³uchych i dyslektycznych, Kraków 1997.
94
Spis tre ci
Wstêp .......................................................................................................................................................... 15 Rozdzia³ I Niedokszta³cenie mowy o typie afazji czy... ?.............................................................. 17 Rozdzia³ II Specyfika zaburzeñ mowy i ogólna charakterystyka psychologiczna dzieci afatycznych ............................................................................................................................... 11 Rozdzia³ III Warunki prawid³owej diagnozy dzieci z zaburzeniami rozwoju mowy i sposoby jej przeprowadzania .......................................................................................................... 17 Budowa AFA-Skali................................................................................................................................... 21 AFA-Skala materia³ do badania ......................................................................................................... 25 AFA-Skala Karta zapisu mowy dziecka ............................................................................................ 75 AFA-Skala Protokó³ badania mowy .................................................................................................. 89 S³owniczek ................................................................................................................................................ 91 Bibliografia ................................................................................................................................................ 93
95