Tożsamość teorii wychowania
Papiez_Tozsamosc.indb 1
22.02.2012 10:32
Papiez_Tozsamosc.indb 2
22.02.2012 10:32
Tożsamość teorii wychowania pod redakcją naukową
Jana Papieża
Kraków 2011
Papiez_Tozsamosc.indb 3
22.02.2012 10:32
© Copyright by Jan Papież, 2011 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011
Recenzent: prof. zw. dr hab. Stanisław Kawula ks. dr hab. Marian Nowak, prof. KUL
Redakcja wydawnicza: Małgorzata Miller
Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Gdański
ISBN 978-83-7587-643-7
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2011
Papiez_Tozsamosc.indb 4
22.02.2012 10:32
Spis treści
Wstęp ...................................................................................................................
7
Część pierwsza Pytania o teoretyczność „teorii wychowania” Bogusław Śliwerski O podstawowym pojęciu teorii wychowania ......................................................... 13 Mirosława Nowak-Dziemianowicz Narracja. Tożsamość. Wychowanie. Perspektywa przejścia i zmiany ....................... 35 Maria Czerepaniak-Walczak Teorie wychowania – perspektywa krytyczna ........................................................ 53 Lucyna Kopciewicz „Nasze wychowanie, wasza teoria?” – badanie męskiego języka teorii wychowania z punktu widzenia przemocy symbolicznej .............................. 65 Piotr Bauć Próba wzmocnienia teoretyczności „teorii wychowania” Rozważania z zakresu kultury symbolicznej .......................................................... 77 Mariusz Zawodniak Czy teoria wychowania przeżywała kryzys teorii? (pytania historyka literatury) ................................................................................. 89 Ewa Muszyńska Teoria a praktyka wychowania .............................................................................. 99 Jan Papież Pytanie o podstawy metodologiczne teorii wychowania ........................................ 111
Część druga Konteksty teorii wychowania Astrid Męczkowska-Christiansen Teoria wychowania a filozofia. Konteksty, „interteksty”, warunki możliwości .............................................................................................. 125 Andrzej Sowiński Egzemplifikacje związków teorii wychowania z etyką ........................................... 137
Papiez_Tozsamosc.indb 5
22.02.2012 10:32
6
Spis treści
Maria Reut „Opowiedzieć siebie”. Narracja i tożsamość – trudne drogi podmiotowości ......... 147 Andrzej Ryk Możliwości wykorzystania istotnościowego paradygmatu badawczego w pedagogice w perspektywie fenomenologii transcendentalnej E. Husserla ....... 161 Jadwiga Suchmiel Herbartowska nauka o wychowaniu – kategoria zapomniana? .............................. 169 Karolina Starego Pożytek z psychoanalizy dla pedagogiki – koncepcja Jacques’a Lacana w perspektywie teorii wychowania ........................................................................ 179 Mirosława Cylkowska-Nowak Socjalizacja i wychowanie – negacja czy nadawanie znaczeń ................................. 191 Tomasz Szkudlarek Ekonomia i etyka – przemieszczenia dyskursu edukacyjnego ............................... 205 Piotr Stańczyk Demokracja ekonomiczna i wychowanie ........................................................... 235
Część trzecia O praktykach wychowania Andrzej Pawłucki Kulturalizm w teorii wychowania fizycznego ........................................................ 249 Danuta Żebrowska Wychowanie patriotyczne w Polsce w okresie demokratycznych przemian .......... 273 Katarzyna Stankiewicz Jestem „inny”, tzn. jaki? Wychowanie patriotyczne w teorii i praktyce edukacji międzykulturowej ................................................................... 287 Grażyna Szabelska Delegalizacja kar cielesnych wobec dziecka jako konsekwencja rozwoju myśli społecznej i pedagogicznej ........................................................................... 299 Beata Karpińska-Musiał O strukturalnej i symbolicznej przemocy wobec dziecka w szkole głosem rodzica-nauczyciela ................................................................................... 309 *** Jan Żebrowski Zakład Teorii Wychowania Uniwersytetu Gdańskiego w okresie pięćdziesięciolecia swojego istnienia ...................................................... 325 *** Noty o autorach ....................................................................................................................... 347
Papiez_Tozsamosc.indb 6
22.02.2012 10:32
Wstęp
Jednym z celów zbiorowej publikacji jest wykazanie, że współczesna teoria wychowania – mimo interdyscyplinarnego charakteru – zachowuje swoją tożsamość. Tożsamość teorii wychowania pomimo różnorodności ujęć tematów, problemów oraz sposobów definiowania i rozumienia podstawowych pojęć jest gwarantowana przez powszechne stosowanie metody racjonalno-empirycznej. Analiza zebranych w tej publikacji różnorodnych tekstów naukowych z teorii wychowania (pytania o teoretyczność „teorii wychowania”; konteksty teorii wychowania; praktyki wychowania) pokazuje jej wewnętrzną jedność i spójność (tożsamość). Praca składa się z trzech części. Pierwsza część pt. Pytania o teoretyczność „teorii wychowania” zawiera artykuły: Bogusława Śliwerskiego, Mirosławy Nowak-Dziemianowicz, Marii Czerepaniak-Walczak, Lucyny Kopciewicz, Piotra Baucia, Mariusza Zawodniaka, Ewy Muszyńskiej i Jana Papieża. Autorzy ci wskazują na otwartość myślenia krytycznego o wychowaniu. Ukazują wielość poglądów odnoszących się do teoretyczności (objaśniają istotę wychowania) i praktyczności (diagnozują i wyjaśniają codzienne praktyki wychowawcze, konstruują strategie wychowawcze) teorii wychowania. Zastanawiają się nad jej tożsamością, pytając jednocześnie o to, co jest jej specyfiką jako subdyscypliny pedagogiki. Podejmują próby odkrywania na nowo, czym jest teoria wychowania w obecnej rzeczywistości społeczno-polityczno-kulturowej, a przede wszystkim edukacyjnej, pokazując jej pluralizm w różnych wymiarach. Dyskutują o kondycji teorii wychowania dziś, rozbieżności (konfliktem) między teorią a praktyką wychowania. Wskazują, które obszary rzeczywistości wychowawczej nie znajdują miejsca w teorii, są pomijane i odwrotnie. Jako rodzice, nauczyciele akademiccy, reprezentanci także innych dyscyplin naukowych z dystansem stawiają zasadnicze pytanie: czy rzeczywiście nastąpił kryzys teoretyczności teorii wychowania? Sądzę, że o chronicznym kryzysie można było mówić w okresie PRL, w którym wpływy ideologii marksistowskiej były wszechobecne, a walory ideologiczne dominowały nad walorami poznawczymi w teorii i praktyce edukacyjnej. Od czasu transformacji ustrojowej oddano należne miejsce teorii, często narażając się na
Papiez_Tozsamosc.indb 7
22.02.2012 10:32
8
Wstęp
krytykę nauczycieli praktyków za lekceważenie i nieznajomość funkcjonowania instytucji opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych. To spowodowało (niepotrzebny) wyraźny podział między teoretykami a praktykami wychowania. Jedną z funkcji teorii wychowania jest bowiem rozumienie (wyjaśnianie) praktyki, wzajemne przenikanie się. Dodatkowym, ale ważnym problemem stają się w teorii wychowania kwestie metodologiczne, zachowanie równowagi między podejściem jakościowym i ilościowym do badań empirycznych. Obecnie zaczyna dominować podejście jakościowe nad ilościowym. Coraz rzadziej uwzględnia się metodę środka, próbując wyjaśniać pewne procesy edukacyjne. Triangulacja metodologiczna nakazuje stosowanie kilku odmiennych, często konkurujących ze sobą metod badawczych. Druga część książki pt. Konteksty teorii wychowania zawiera teksty autorstwa: Astrid Męczkowskiej-Christiansen, Andrzeja Sowińskiego, Marii Reut, Andrzeja Ryka, Jadwigi Suchmiel, Karoliny Starego, Mirosławy Cylkowskiej-Nowak, Tomasza Szkudlarka oraz Piotra Stańczyka. Poznawanie kontekstów teorii wychowania jest ważne nie tylko dla teoretyków, ale także dla praktyków wychowania. Ukazują one szerokie zawiązki teorii wychowania m.in. z: filozofią, psychologią, socjologią, ekonomią. Wyjaśniają uwarunkowania procesu wychowania, wskazując na jego dynamiczność i ewolucyjność. Autorzy prezentowanych tekstów ukazują, każdy w innym wymiarze, różne punkty widzenia na wychowanie, myślenia o wychowaniu, wzbogacając przede wszystkim wiedzę i wyznaczając kierunki działania praktycznego i jego uwarunkowania. Egzemplifikacją tych rozważań są odniesienia teorii wychowania do fenomenologii transcedentalnej E. Husserla, filozofii, psychologii i pedagogiki J.F. Herbarta, psychoanalizy J. Lacana. Teksty te na nowo odkrywają i wyjaśniają sposoby rozumienia teorii wychowania i jej praktyki edukacyjnej. Są to przestrzenie, w dużym stopniu, nowych dyskursów w teorii wychowania (pedagogice). W trzeciej części książki: O praktykach wychowania, autorzy: Andrzej Pawłucki, Danuta Żebrowska, Katarzyna Stankiewicz, Grażyna Szabelska i Beata Karpińska-Musiał, poruszają zagadnienia praktyki wychowawczej, przełożenia teorii wychowania na różne obszary aktywności oświatowej. W tych tekstach znalazły się odniesienia do takich dziedzin teorii wychowania, jak: teoria wychowania fizycznego, teoria wychowania patriotycznego. Praktyki w teraźniejszych przestrzeniach teorii wychowania to także problemy związane z przemocą, m.in.: strukturalną, symboliczną i fizyczną, w różnych relacjach i miejscach. Uważam, że nieodzowne w powstaniu wielu prac naukowych, magisterskich, doktorskich, habilitacyjnych (w tym także tej publikacji) było utworzenie i wieloletnia działalność Zakładu Teorii Wychowania Uniwersytetu Gdańskiego. Chodzi tu o wykształcenie wielu cenionych pedagogów praktyków i naukowców oraz stworzenie sprzyjającego klimatu dla pracy twórczej. Należy przede wszystkim wspomnieć pierwszego Kierownika Zakładu Pedagogiki, a w późniejszym czasie Teorii Wychowania Uniwersytetu Gdańskiego – prof. Romanę Miller i jej wielki
Papiez_Tozsamosc.indb 8
22.02.2012 10:32
9
Wstęp
wkład w środowisko gdańskie i nie tylko. Tekst Jana Żebrowskiego przedstawia właśnie historię, perspektywy i obszary działalności naukowej i organizacyjnej Zakładu Teorii Wychowania Uniwersytetu Gdańskiego. Przygotowanie niniejszej książki nie byłoby możliwe bez czynnego udziału Autorów zamieszczonych tutaj tekstów, którzy reprezentują różne środowiska naukowe. Jestem im bardzo wdzięczny. Z prawdziwą przyjemnością składam podziękowania profesorowi Stanisławowi Kawuli i ks. profesorowi Marianowi Nowakowi za trud, jaki włożyli w przeczytanie tej pracy i napisanie recenzji. Dziękuję także moim współpracownikom i kolegom z Zakładu Teorii Wychowania Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Gdańskiego za inspirację oraz życzliwą i konstruktywną współpracę. Jan Papież Sopot, 24.05.2011 r.
Papiez_Tozsamosc.indb 9
22.02.2012 10:32
Papiez_Tozsamosc.indb 10
22.02.2012 10:32