Zastygłe spojrzenie
Patzlaff.indd 1
2008-06-23 14:52:41
Patzlaff.indd 2
2008-06-23 14:52:41
Rainer Patzlaff
Zastygłe spojrzenie Fizjologiczne skutki patrzenia na ekran a rozwój dziecka
Z języka niemieckiego przełożyła
Barbara Kowalewska
Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2008
Patzlaff.indd 3
2008-06-23 14:52:41
Tytuł oryginału: Der gefrorene Blick. Physiologische Wirkungen des Fernsehens und die Entwicklung des Kindes © Copyright by Verlag Freies Geistesleben, Stuttgart 2000 Verlag Freies Geistesleben Landhausstrasse 82, 70190 Stuttgart www.geistesleben.com 1. wydanie Verlag Freies Geistesleben 2000 3. wydanie: Verlag Freies Geistesleben 2004 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008 Redaktor naukowy serii: Bogusław Śliwerski Przedmowa: Bogusław Śliwerski Korekta: Beata Bednarz Aleksandra Bylica Danuta Porębska Projekt okładki i logo: Anna M. Damasiewicz
Wydanie publikacji wsparła finansowo fundacja Software AG ISBN 978-83-7308-786-6 ISBN 978-83-7308-613-5
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (0-12) 422-41-80, fax (0-12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I na podstawie wydania I, Verlag Freies Geistesleben, Stuttgart 2000 Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008
Patzlaff.indd 4
2008-06-23 14:52:41
Spis treści
Wprowadzenie do polskiego wydania Fizjologiczne skutki oglądania telewizji a rozwój dziecka ....................................... 9 Słowo od tłumacza ................................................................................................................. 15 Słowo wstępne Edwina Hübnera ..................................................................................... 19 Słowo wstępne od autora ..................................................................................................... 23 1. Patrzeć a oglądać telewizję ............................................................................................. 27 Aktywne oko ....................................................................................................................... 27 Nieświadome ruchy oczu wynikiem aktywności ludzkiego Ja ........................ 29 Obrazy telewizyjne nie są zwykłymi obrazami ...................................................... 32 Siatkówka pod ostrzałem ................................................................................................ 34 Zastygłe spojrzenie ............................................................................................................ 35 Stan alfa .................................................................................................................................. 38 Mniejsze zużycie kalorii niż podczas „nicnierobienia” ........................................ 40 Oko marionetką kamery ................................................................................................. 41 Iluzja aktywności własnej ............................................................................................... 42 Brakujące pół sekundy ...................................................................................................... 43 Ekran jako producent narkotyku ................................................................................ 44 Kamera steruje opinią pod progiem świadomości ................................................ 45
5
Patzlaff.indd 5
2008-06-23 14:52:41
Telewizja znakomitym środkiem manipulacji politycznej ................................ 48 Zakonserwowane uczucia .............................................................................................. 49 2. Kultura telewizyjna – mit i rzeczywistość .............................................................. 51 Elektroniczny ołtarzyk domowy .................................................................................. 51 W oparach iluzji ................................................................................................................. 52 Telewizyjne uzależnienie ................................................................................................ 59 Czy widzów uratuje telewizja interaktywna? ........................................................ 61 Trening konsumpcji w pokoju dziecięcym .............................................................. 62
„Grasująca ” otyłość ............................................................................................................ 63 Gdy dzieci stają się mordercami .................................................................................. 65 3. A jak my, dorośli korzystamy z telewizji? ................................................................ 71 Całkowita rezygnacja? ..................................................................................................... 71 Wznieść tamę przeciw zalewającemu nas morzu bierności ............................. 72 Wzmożona uwaga zamiast półsnu ............................................................................. 73 Stworzyć przeciwwagę! ................................................................................................... 74 4. Dzieci i telewizja ................................................................................................................. 77 Dzieci nie są dorosłymi w miniaturze ....................................................................... 77 „Okna” w rozwoju dziecka ............................................................................................. 79 Procesy uczenia się u dzieci a telewizja ..................................................................... 80 Rozwój mózgu do dziesiątego roku życia ................................................................. 81 Telewizor jako maszyna do wyłączania dzieci? ..................................................... 82 Dzieci patrzą zupełnie inaczej ....................................................................................... 84 Nie zostawiać dzieci sam na sam z telewizorem! .................................................. 85 Rozważyć priorytety ........................................................................................................ 87 Ograniczać czas oglądania i stymulować aktywność własną dziecka! .......... 88 Stymulować obrazy wewnętrzne! ............................................................................... 89
6
Patzlaff.indd 6
2008-06-23 14:52:41
Czy rezygnacja z telewizji jest możliwa w praktyce i czy taka decyzja ma sens? ........................................................................................... 90 Wejście w wiek dojrzewania ....................................................................................... 91 5. Dzieciństwo staje się nieme. Utrata mowy i troska o mowę w epoce mediów ............................................................................................................... 95 Analfabeci funkcjonalni: nowe, powszechnie występujące zjawisko .......... 95 Groźba przepaści między poziomami wiedzy ...................................................... 97 Mowa zanika ..................................................................................................................... 98 Zaburzenia rozwoju mowy w wieku przedszkolnym ....................................... 99 Zagrożony jest cały dalszy rozwój dziecka ............................................................ 100 Dzienna dawka mowy: dwanaście minut .............................................................. 102 Telewizja szkodzi rozwojowi mowy ........................................................................ 103 Fatalne następstwa błędnego modelu myślenia ................................................... 104 Mowa to nie taksówka .................................................................................................. 106 Mowa jest sztuką ruchu ................................................................................................ 108 Słuchacz tańczy, słuchając głosek mowy ................................................................ 112 Dźwięki mowy przenikają całego człowieka ......................................................... 113 „Wrastanie” dziecka w mowę a kształtowanie się mózgu ............................... 114 Głośnikowi brakuje najważniejszego ....................................................................... 115 Żywiołem dziecka muzyczność mowy ................................................................... 115 Obrazowość mowy jako siła kształtująca duszę .................................................. 117 Aby nowy „pod-ton” zadźwięczał w słowach ...................................................... 118 Na początku jest Słowo ................................................................................................. 120 Bibliografia ............................................................................................................................... 121
Patzlaff.indd 7
2008-06-23 14:52:41
Patzlaff.indd 8
2008-06-23 14:52:42
Wprowadzenie do polskiego wydania Fizjologiczne skutki oglądania telewizji a rozwój dziecka
Toksyczne działanie odbiornika telewizyjnego na dziecko jako widza znajduje w tej niewielkiej przecież rozprawie mocne uzasadnienie naukowe. Autor skupia się bowiem na tych wynikach badań, które – choć są rozproszone w czasie i przestrzeni – prowadzą do zaskakujących odkryć. Tak staje się w wyniku kumulacji wiedzy naukowej, jej wydobycia na jaw w rezultacie żmudnych dociekań badawczych. W ich świetle okazuje się, że emitowany przez telewizję program ingeruje w fizjologię ciała osoby skupionej na jego przekazie tak głęboko, że pogrąża świadomość w stan na granicy snu i jawy oraz destabilizuje cały system przemiany materii człowieka, w tym spowalnia także akcję serca. W istocie oglądanie telewizji prowadzi do nieuświadamianej sobie przez widza utraty wewnętrznej aktywności, osłabienia woli jego działania. Jak wykazują badania niemieckich naukowców, najmłodsze pokolenie spędza przed ekranem telewizora przeciętnie ok. 2,5 godziny dziennie, bez jakiejkolwiek bezpośredniej komunikacji ze swoim otoczeniem i bez aktywności ruchowej. Nic dziwnego zatem, że wyrasta ono w środowisku zagrażającym jego zdrowiu fizycznemu i psychicznemu. W następstwie biernej konsumpcji programów medialnych i cywilizacyjnych przemian coraz więcej dzieci ma zaburzone procesy zmysłowe, trudności ze słuchaniem, z koncentracją uwagi, z odczuwaniem własnych emocji czy z poruszaniem się w otoczeniu itp. Młody człowiek spędza cały swój wolny czas przed ekranem telewizora czy monitora komputerowego, poświęcając temu ponad 30 godzin tygodniowo. Na początku tygodnia ma ono trudności w przestawieniu się na słuchanie nauczyciela
9
Patzlaff.indd 9
2008-06-23 14:52:42
w szkole („syndrom poniedziałku”). Dzieci miejskie przesiadują swoje dzieciństwo w domu. O ile w Niemczech Zachodnich w 1979 roku tylko 22% dzieci nie uczestniczyło w zabawach poza domem, o tyle już w 1995 roku było ich aż 55%. Jeszcze pod koniec XIX wieku dzieci niemieckie znały około 100 różnych zabaw na wolnym powietrzu, dzisiaj zaś znają już tylko pięć, w które i tak bardzo rzadko się bawią. Wśród uczniów rozpoczynających szkołę w RFN aż 60% ma wady postawy, 35% ma nadwagę, 40% ma zaburzenia krwioobiegu, 38% nie potrafi skoordynować ruchów rąk i nóg, ponad 50% cechuje zaś słaba kondycja w bieganiu, skakaniu i pływaniu1. Dodatkowo pojawia się poważne zagrożenie dzieciństwa, które wynika z nasycenia programów telewizyjnych reklamami różnych produktów. Jeśli rynek dóbr konsumpcyjnych zmuszony jest uwodzić swoich klientów kolejnymi pokusami, to muszą również znaleźć się ludzie, którzy dadzą się uwieść lub chcą być uwiedzeni. Proces ten musi się zatem rozpocząć już w okresie wczesnego dzieciństwa, kiedy dzieci są socjalizowane czy wręcz wychowywane do bycia konsumentami i to w taki sposób, by ów zinternalizowany w toku socjalizacji sposób życia jawił im się jako zupełnie naturalny, oczywisty, wynikający z własnej woli, a nie z zachowań stanowiących przymus. To towary kupują nasze potrzeby. Ekonomiczna użyteczność jest jedynie ubocznym produktem dobrej edukacji. Swoistego rodzaju aksjomatem moralnym wartości konsumpcyjnych jest stwierdzenie, iż: „Wygrywa ten, kto umarł z większą liczbą zabawek. To znaczy, że dobrzy są ci, którzy kupują różne rzeczy; źli zaś ci, którzy tego nie czynią”2. Zanim więc dzieci zdążą pójść do szkoły, staną się obiektem konsumpcyjnego werbunku przez telewizję. W USA urokowi reklam ulegają już dzieci 18-miesięczne, które nie tylko wymuszają od swoich rodziców zakupienie reklamowanych przez TV produktów, ale także wiernie odtwarzają piosenki czy fragmenty melodii z reklam. Jak wykazują badania sondażowe, przeciętne dziecko amerykańskie, między 3. a 18. rokiem życia ogląda ok. 500 000 reklam. Dzieci uświadamiają sobie, że wartość ich życia mierzona jest zakupem towarów. Stacje telewizji publicznych w różnych krajach świata bronią dzieci przed reklamami, stosując wewnętrzne zasady dopuszczania na antenę takich, które nie są szkodliwe dla psychiki małego odbiorcy3. 1 P. Struck, Erziehung von gestern, Schüler von heute, Schule von morgen, Carl Hanser Verlag, München – Wien 1997. 2 N. Postman, Keine Götter mehr. Das Ende der Erziehung, Berlin Verlag, Berlin 1995. 3 Tamże.
10
Patzlaff.indd 10
2008-06-23 14:52:42
Większość reklam telewizyjnych ma formę religijnych alegorii, wyzwalając koncepcję grzechu, dając wskazówki do jego uniknięcia oraz stwarzając wizję nieba. Rezygnując bowiem z zakupienia reklamowanych dóbr postępu technicznego, jesteśmy nieszczęśliwi i upokorzeni. Okazuje się, że amerykańskie szkoły nie są w stanie przeciwstawić się reklamowej agresji mediów w stosunku do dzieci i młodzieży, a niektóre z nich dość łatwo dają się wciągać w obszar konsumpcyjnych uzależnień od producentów reklamowanych towarów. Rynek redukuje wszystko, włącznie z jednostkami ludzkimi i środowiskiem ich życia, do poziomu towaru. Jest on w sposób naturalny krótkowzroczny, nastawiony na realizację celów krótko- i średnioterminowych, podczas gdy wyniki kształcenia i wychowania są celami długoterminowymi, ustawicznymi. Globalizacja mediów informacyjnych i komunikacji oraz innych obszarów życia za pomocą tych mediów rodzi nowe formy kulturowej dominacji na poziomie globalnym, oparte na dobrach i usługach niematerialnych. Telewizja staje się globalnym wehikułem kultury, edukacji, wspólnoty narodowej i ponadnarodowej. Powstanie cyberprzestrzeni i możliwości odbierania ogromnej liczby telewizyjnych kanałów kończy epokę technologicznie ograniczonego obiegu wartości i dóbr kulturowych. W megacentrycznej przestrzeni kulturowej mogą funkcjonować już miliony ogólnodostępnych nadawców. Technologie cyfrowe nie pogłębiają istniejących już podziałów społecznych, lecz sprzyjają zacieśnianiu więzi społecznych dzięki lepszej i szybszej możliwości komunikowania się osób ze sobą (np. rodziców z własnymi dziećmi za pomocą telefonów komórkowych). Ludzie młodzi w wieku 16–17 lat, wyposażeni w telefony komórkowe lub pocztę elektroniczną, którzy nie planowali spotkać się wieczorem, mogą zorganizować takie spotkanie w ostatniej chwili dzięki wysłaniu kilku wiadomości. Przedtem, aby zorganizować takie spotkanie, trzeba było napisać do siebie, wyznaczyć miejsce. W ten sposób za sprawą czasu rzeczywistego czas miniony zmienia się w epokę dinozaurów4.
Dzieci i młodzież potrzebują zatem pomocy rodziców w dokonywaniu selekcji programów telewizyjnych czy komputerowych oraz wzbogaceniu czasu wolnego o aktywne formy jego spędzania. Rodzice są coraz bardziej bezradni wobec problemów rozwojowych własnych dzieci. Jak twierdził Seneka przed prawie 2000 lat: Non scholae, sed vitae discimus („Uczymy się nie dla szkoły, lecz dla życia”), a ponieważ dzieci same dokonują wyboru osób znaczących, wartości, celów, treści uczenia się w konfrontacji ze środowiskiem rówieśniczym i z mediami, muszą również same sobie radzić z grami komputerowymi, programami 4
Homo virtualis. Z Michel Serres rozmawiał Michel Alberganti, „Forum” 2001, nr 31, s. 14.
11
Patzlaff.indd 11
2008-06-23 14:52:42
telewizyjnymi, muzyką hip-hop czy rap, narkotykami, przymusem kupowania, gdyż ich rodzice są w tym bezradni, a nauczyciele nie mają na te kwestie czasu. Eksperci są zgodni co do tego, że jeśli w najbliższym czasie nie nastąpi radykalna i powszechna zmiana świadomości ludzi (w zakresie wartości, postaw i działań), to nasz świat zostanie zniszczony ekologicznie i pojawią się globalne zagrożenia życia. Im bardziej problemy są globalne, tym mniej może zrobić jednostka, ale w im mniejszym zakresie zmienia ona w związku z tym swój styl życia, tym szybciej następuje zniszczenie Ziemi. Współczesne społeczeństwa w coraz mniejszym stopniu pozwalają ludziom zrozumieć swoje środowisko życia, poddawać je własnej kontroli czy kształtować na własną rękę. Równocześnie jednak człowiek coraz bardziej pragnie poszerzenia zakresu swoich doświadczeń i świadomości. Szkoła powinna aktywizować uczniów fizycznie, ze względu na zanik podwórkowych gier i zabaw, powinna bawić, a w epoce multimedialnej powinna uczyć, jak można racjonalnie wykorzystywać telewizor czy komputer jako medium do uczenia się skoncentrowanego na jego rzeczywistych walorach poznawczych. Przeciwwagą do opisywanych przez Rainera Patzlaffa procesów, w wyniku których częste oglądanie telewizji przez małe dzieci może się przyczynić do tego, iż nie będą one w stanie zdobyć znaczącej wiedzy o świecie, gorzej opanują umiejętność czytania, trudniej im będzie odróżniać rzeczywistość od fantazji i tworzyć wyobrażenia, będą bardziej zestresowane, niespokojne i skłonne do agresji, powinna być troska o takie formy zajęć, jak: czytanie, opowiadanie, słuchanie, zabawy, przedstawienia i muzykowanie. Szkoła powinna się stawać swoistego rodzaju domem uczenia się, laboratorium czy warsztatem edukacyjnym, a nauczyciel powinien przejść w niej na pozycję wychowawczego doradcy. Nawet kiedy szkoła musiałaby ustąpić miejsca edukacji na odległość, i tak nadal będziemy ją nazywać szkołą, choć już inaczej będziemy ją postrzegać. Zostaną z niej usunięte programy nauczania, które hamują twórczość uczniów. Nie będzie się także dzielić uczniów na zespoły klasowe zgodnie z ich wiekiem, gdyż w ten sposób uniemożliwia im się wzajemne uczenie się. Szkoła przyszłości będzie bardziej naturalna i organizowana na wzór wychowywania małych dzieci, to znaczy nauka, życie i miłość nie będą w niej od siebie oddzielane. Praca z komputerem stworzy im ogromne możliwości rozwijania swojego twórczego potencjału i osiągania sukcesów. Będą mogły komponować muzykę, pisać, czytać, rysować, liczyć, komunikować się czy po prostu bawić.
12
Patzlaff.indd 12
2008-06-23 14:52:42
Szkoła jest i będzie potrzebna młodemu pokoleniu XXI wieku o tyle, ile będzie w stanie pomóc mu w odnalezieniu sensu życia, którego brak prowadzi do psychicznej traumy. Życie w nicości oznacza bowiem ezgystencję w sterylnej kulturze, a więc w kulturze bez przeszłości czy przyszłości, bez organizujących ją zasad, bez wyraźnych wartości i autorytetów. Po co zatem szkołom taka kultura? Po co takiej kulturze szkoły? Jeśli nasze dzieci mają być wizualnymi analfabetami, to trzeba uczynić wszystko, co tylko jest możliwe, by ogladając telewizję, czyniły to z mniejszym dla siebie poziomem strat psychicznych, fizycznych i duchowych. Nie „parkujmy” zatem naszych dzieci przed telewizorem i nie pozostawiajmy ich własnemu losowi, by ich dzieciństwo i kolejne fazy życia nie stawały się dla nich doświadczaniem ciszy i bezruchu oraz by nie były wobec innych i samych siebie nieme. Bogusław Śliwerski5 Tuszyn, kwiecień 2008
5 Redaktor naukowy tomu, jak również całej serii wydawniczej dla pedagogiki waldorfskiej jest profesorem zwyczajnym, rektorem Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi oraz profesorem zwyczajnym Dolnośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu.
Patzlaff.indd 13
2008-06-23 14:52:42
Patzlaff.indd 14
2008-06-23 14:52:42
Słowo od tłumacza
Niniejsza książka nie jest lekturą przyjemną. Przeciwnie, może budzić u czytelnika ostry sprzeciw lub wprowadzać go w nastrój rozdrażnienia. Mówi bowiem o tym, o czym wszyscy gdzieś w głębi duszy dobrze wiemy, ale do czego na ogół wolimy się nie przyznawać..., nawet przed sobą. W sposób zwięzły i precyzyjny przedstawia ona wyniki nowych badań dotyczących dziedziny, którą nauka zajęła się szerzej dopiero w ostatnich latach – opowiada o fizjologicznym wpływie mediów posługujących się ekranem. Większość badań naukowych poświęcano dotychczas wpływowi treści programów prezentowanych przez media na psychikę ludzką, a zwłaszcza na psychikę dzieci i młodzieży. A tymczasem – jak słusznie zauważa profesor Janusz Czapiński we wstępie do poradnika dla rodzin pragnących odwyknąć od telewizji (Anderson, Wilkins, 2000) – rzeczywiste źródło problemu leży o wiele głębiej. Jest nim telewizyjne uzależnienie. Stałe oglądanie telewizji działa podobnie jak narkotyk. Prowadzi do trwałych zmian osobowości, które w wypadku dzieci i młodzieży (wbrew obiegowym sądom!) nie stymulują rozwoju, lecz przeciwnie, pod wieloma względami hamują go w bardzo zasadniczy sposób. W tej objętościowo niewielkiej, a pod względem zawartości informacyjnej zdumiewająco treściwej książce znajdziecie państwo szczegółowy opis tych wpływów. Oprócz ekranów telewizyjnych niemal w każdym domu obecne są również ekrany komputerowe. Rainer Patzlaff zajmuje się tym problemem tylko marginalnie. Uogólniając, należy jednak stwierdzić, że codzienne wielogodzinne patrzenie na obrazy ekranu komputera powoduje uzależnienie podobne do uzależnienia telewizyjnego. Podczas lektury tej książki czytelnik będzie sam umiał
Patzlaff.indd 15
2008-06-23 14:52:42
ocenić, które jej fragmenty dotyczą wszystkich mediów posługujących się ekranem, a które szczególnie telewizji. Rainer Patzlaff wielokrotnie i z naciskiem podkreśla, że błędne i utopijne byłoby dążenie do całkowitej eliminacji telewizji i komputerów z naszego życia. Media elektroniczne stanowią część współczesnego świata. Są pożyteczne – ułatwiają życie i umożliwiają spojrzenie na rzeczywistość z szerszej perspektywy. Jednak zadaniom tym będą mogły stawić czoła jedynie silne i twórcze jednostki. Fundamentem zaś dla takiej osobowości jest – zgodnie z przekonaniami autora i z niemal stuletnią już praktyką pedagogiczną szkół waldorfskich – dzieciństwo spędzane nie w pokoju przy włączonym telewizorze, lecz takie, w którym dużą rolę odgrywają swobodna, rozwijająca fantazję zabawa, ruch na świeżym powietrzu oraz bogate i różnorodne doświadczenia zmysłów w naturalnym otoczeniu. Pierwsze pytanie, które się pojawia, jest następujące: jak w otoczeniu zdominowanym przez media dać szansę dzieciństwu pobudzającemu fantazję i stworzyć właściwą przeciwwagę dla tych wpływów? Z tym pytaniem wiąże się nierozłącznie drugie: jak kierować wychowaniem dzieci i młodzieży, aby nauczyć je wybiórczego, krytycznego, a przy tym rzeczywiście świadomego korzystania z mediów elektronicznych? W niniejszej książce znajdziecie państwo sugestie i rady odnoszące się do różnych możliwych odpowiedzi na oba pytania. Publikacja Rainera Patzlaffa apeluje do czytelników, którzy zechcą znieść niemiłe i niewygodne uczucia ukryte pod hasłami: „Telewizja stymuluje rozwój”, „Wszystkie dzieci oglądają telewizję”, „Jeżeli nie będą oglądać w domu, to pójdą do sąsiadów”, „Oddalą się od rówieśników”. Właściwie wystarczy raz naprawdę obiektywnie spojrzeć na dzieci, które właśnie wstały po wielogodzinnym siedzeniu przed ekranem telewizyjnym lub ekranem komputera, aby nabrać pewności, że nie jest to korzystny dla ich rozwoju sposób spędzania czasu. Tyle że zmusza to nas do refleksji nad własną rolą wychowawcy, a ta nie zawsze jest przyjemna: czy mam dość siły i odwagi, aby przeciwstawić się pragnieniu dziecka i presji środowiska? Czy naprawdę chcę nadawać kierunek wychowaniu, czy też wolę iść po linii najmniejszego oporu i postępować tak, jak większość otaczających mnie ludzi? Czy zależy mi na tym, by dzieci się bawiły (co często wiąże się z koniecznością mojego uczestnictwa, hałasem, bałaganem itp.), czy jest mi wygodniej, żeby siedziały cicho przed ekranem? Odpowiedź na te pytania nie przyjdzie z zewnątrz, należy spróbować znaleźć ją samemu, na swój własny sposób.
Patzlaff.indd 16
2008-06-23 14:52:42
Książka ta jest tak aktualna, jak aktualne są same media elektroniczne. Mamy nadzieję, że pomoże wielu młodym rodzicom i pedagogom. Nie łudzimy się, że zmieni ona przyzwyczajenia i kulturę rodzinną większości. Pragniemy jedynie, aby dotarła do wszystkich naprawdę poszukujących odpowiedzi wychowawców... i aby ci polecili ją innym. Barbara Kowalewska
17
Patzlaff.indd 17
2008-06-23 14:52:42
Patzlaff.indd 18
2008-06-23 14:52:42