Otwarte formy uczenia się i nauczania języków obcych - Beata Anna Peć by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

9 788380 959996

Mojemu Mężowi – z MIŁOŚCI

Pec_Otwarte formy uczenia sie.indb 2

22.11.2021 10:30:39

Beata Anna Peć

Otwarte formy uczenia się i nauczania języków obcych

Kraków 2021

Pec_Otwarte formy uczenia sie.indb 3

22.11.2021 10:30:39

Recenzent: prof. dr hab. Roman Lewicki Redakcja wydawnicza: Magdalena Polek Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika na okładce: © Jane Hudson | Depositphotos.com

Publikacja została dofi nansowana przez Wydział Neofi lologii Uniwersytetu Warszawskiego

ISBN 978-83-8095-999-6

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021

Pec_Otwarte formy uczenia sie.indb 4

22.11.2021 10:30:39

Spis treści Przedmowa ....................................................................................................................

Podziękowania ..............................................................................................................

Wstęp ............................................................................................................................... 11 1. Otwarte formy uczenia się i nauczania jako problem glottodydaktyczny .................................................................................................. 1.1. Pojęcie i rys historyczny otwartych form uczenia się i nauczania (otwartych form pracy) ..................................................................................... 1.2. Psychologiczno-pedagogiczne podstawy otwartych form uczenia się i nauczania ........................................................................................................... 1.3. Ogólno- i glottodydaktyczne podstawy otwartych form uczenia się i nauczania ........................................................................................................... 1.4. Problem autonomii w nauczaniu i uczeniu się języków obcych ............... 1.5. Stan badań nad otwartymi formami uczenia się i nauczania ...................

38 48 55

2. Charakterystyka otwartych form uczenia się i nauczania ........................ 2.1. Charakterystyka pracy niesterowanej (pracy swobodnej) ....................... 2.2. Charakterystyka pracy w formie przystanków uczenia się ...................... 2.3. Charakterystyka pracy według planów tygodniowych ............................. 2.4. Charakterystyka pracy projektowej ...............................................................

69 69 75 80 86

15 15 25

3. Analiza porównawcza otwartych form pracy stosowanych na lekcjach języków obcych .................................................................................. 93 3.1. Aspekt osobowy w otwartych formach pracy na lekcjach języków obcych ................................................................................................... 93 3.2. Aspekt strukturalny w otwartych formach pracy na lekcjach języków obcych ................................................................................................... 100 3.3. Aspekt dynamiczny w otwartych formach pracy na lekcjach języków obcych ................................................................................................... 110 3.4. Aspekt materialny w otwartych formach pracy na lekcjach języków obcych ................................................................................................... 119 3.5. Zestawienie otwartych form uczenia się i nauczania języków obcych ... 128

Pec_Otwarte formy uczenia sie.indb 5

22.11.2021 10:30:39

Spis treści

4. Otwarte formy pracy na lekcjach języków obcych – badania własne .... 135 4.1. Podstawy metodologiczne badań nad otwartymi formami pracy .......... 135 4.2. Charakterystyka badanej populacji oraz przebieg badań własnych ....... 143 4.3. Wyniki badań grupowych nad otwartymi formami uczenia się i nauczania ........................................................................................................... 150 4.4. Wyniki badań indywidualnych nad otwartymi formami pracy .............. 178 Zakończenie. Wnioski i perspektywy badawcze ............................................... 205 Podsumowanie ............................................................................................................. 213 Aneks ................................................................................................................................ 215 Bibliografia ..................................................................................................................... 315 Wykaz skrótów i oznaczeń literowych ................................................................. 335 Spis schematów i tabel ............................................................................................... 337

Pec_Otwarte formy uczenia sie.indb 6

22.11.2021 10:30:39

Przedmowa Wiele wody upłynęło w rzece […]. Czy nadal wierzę w to, co wtedy napisałem? Czy po tych dziesięciu latach myśli, które wtedy spisałem, wydadzą mi się wciąż prawdziwe? Odpowiedź brzmi – bardzo. Tak naprawdę to, co spisałem, okazało się prawdziwsze, jeśli to możliwe, o wiele prawdziwsze, niż wtedy, gdy poznałem to jako młody mężczyzna (Eldredge 2019: 12).

Tak mocno podpisuję się pod tymi słowami. Od czasu przedstawienia moich badań nad otwartymi formami pracy do naukowej dyskusji po raz pierwszy minęło nieco ponad 10 lat. Ówczesna dysertacja powstawała pod kierunkiem prof. dr hab. Elżbiety Zawadzkiej-Bartnik w Instytucie Germanistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Dziś jestem adiunktem w grupie pracowników dydaktycznych na tym samym Wydziale Neofilologii, prowadzącym systematyczne badania naukowe. Mam poczucie, że im dłużej zajmuję się tym tematem, tym bardziej jestem nim zafascynowana. Moi studenci uśmiechają się, mówiąc, że na każde pytanie jest jedna właściwa odpowiedź: „Złotym środkiem są otwarte formy pracy”. Co mnie w nich fascynuje? Przede wszystkim aktywność tych, którzy w nich uczestniczą. W każdej grupie wiekowej, w której mogłam zebrać doświadczenia – począwszy od dzieci w klasach młodszych przez dzieci starsze i młodszą młodzież aż po studentów i dorosłych nauczycieli – efekt był ten sam i jest on opisany w tej książce. Z jednej strony widziałam aktywne, skoncentrowane osoby, zaangażowane w pracę, niedające sobie jej przerwać, usiłujące za wszelką cenę dokończyć wyznaczone sobie zadanie i osiągnąć własne małe lub wielkie cele; z drugiej strony, a właściwie po tej samej stronie – zaangażowanych prowadzących, skoncentrowanych na uczestnikach, obserwujących, analizujących, wyciągających wciąż nowe wnioski na podstawie refleksyjnych przemyśleń. I jeszcze klasy – pracownie wyglądające najczęściej jak jakieś atelier: z kącikami do pracy, do wykonywania różnych zadań, ze strefą odpoczynku i cichej pracy indywidualnej, kolorowe, przytulne, zachęcające i inspirujące. A w tym wszystkim jeszcze zadania i działania – nieraz klasyczne, zwyczajne, ale w jakimś

Pec_Otwarte formy uczenia sie.indb 7

22.11.2021 10:30:39

Przedmowa

nowym świetle, z nowymi, fascynującymi możliwościami, najczęściej wyjątkowe, niezwykle motywujące, pociągające… Gdy zaczynałam swoją przygodę z otwartymi formami, były one w Polsce tylko w niewielkim stopniu znane. Dziś publikacje na ten temat wyrastają jak grzyby po deszczu. Nauczyciele je znają, stosują – choć nie zawsze z najlepszym efektem. Dlaczego? Bo albo zapomną, że stacje mają aktywizować różne zmysły, albo zaniedbają powiązanie pracy projektowej z życiem uczestników, albo sami podzielą uczniów na zespoły do pracy swobodnej (sic!), albo nadmiernie sami kontrolują ich działania według planu… Dlatego ta publikacja. Ma ona być zestawieniem najważniejszych faktów dotyczących otwartych form pracy i stać się konkretnym narzędziem w rękach nauczycieli, studentów, moderatorów i trenerów. Z otwartymi formami uczenia się i nauczania, określanymi również mianem otwartych form pracy, charakteryzującymi się otwartą strukturą w wielu zakresach (np. odnośnie do wyboru zadań, wyznaczania tempa pracy, doboru partnerów w procesie uczenia się, miejsca pracy i sposobów jej wykonywania), zetknęłam się w latach 90. XX wieku podczas pobytów studyjnych na uniwersytetach w Niemczech. Obserwowałam wówczas aktywność uczniów szkół podstawowych uczestniczących w zajęciach mających formę otwartą, inną niż te, do których przyzwyczajona byłam w polskiej szkole. Te spostrzeżenia wywołały pytania: Czym są otwarte formy pracy? Z jakiej koncepcji pedagogicznej się wywodzą? W jakich koncepcjach dydaktycznych należy ich szukać? Ile jest otwartych form? Co jest dla nich charakterystyczne? Jakie wykazują elementy wspólne i czym się różnią? Okazało się, że w literaturze fachowej nie ma informacji o pogłębionych badaniach empirycznych dotyczących tego zagadnienia. Formy te są znane również w Polsce, ale przede wszystkim z tzw. szkół alternatywnych. Pojawiły się zatem z jednej strony konieczność badania teoretycznego otwartych form pracy na podstawie literatury, z drugiej strony potrzeba odwzorowania rzeczywistości widzianej podczas takiej pracy uczniów. Co zmieniłam w dysertacji? Udoskonaliłam treść na podstawie ówczesnych recenzji naukowców glottodydaktyków. Wspomniałam o wynikach nowych badań na ten temat, w tym własnych – tym razem na polu kształcenia akademickiego (a szczególnie nauczycieli języków obcych). Przedstawiłam badaną problematykę w świetle najnowszej literatury przedmiotu. Jest we mnie tak wiele wdzięczności – tej osobistej i zawodowej, ale także wobec moich uczniów, którzy dziś prowadzą już samodzielne życie. Z serca zapraszam do lektury! Radom, 31 lipca 2021 roku

Pec_Otwarte formy uczenia sie.indb 8

22.11.2021 10:30:39

Podziękowania Pragnę podziękować mojej naukowej promotor, Pani prof. dr hab. Elżbiecie Zawadzkiej-Bartnik, za przekazanie mi fascynacji humanistycznym podejściem do edukacji, bazującym na ukierunkowanym na osobę i proces psychologicznym, pedagogicznym i (glotto)dydaktycznym obserwowaniu oraz empirycznym „fotografowaniu” wciąż zmieniającej się rzeczywistości. Dziękuję Pani prof. dr hab. Hannie Komorowskiej, recenzentce, za niezwykłą życzliwość i cenne wskazówki, dzięki którym pogłębiłam swoją wiedzę, oraz za każdą chwilę, gdy mogłam słuchać wyważonego i uporządkowanego wywodu Pani Profesor. Jestem niezmiernie wdzięczna recenzentowi, Panu prof. dr. hab. Romanowi Lewickiemu, za pełne elegancji i szacunku zwrócenie uwagi na niedociągnięcia w pierwszej wersji tekstu i serdeczną przychylność w ostatnim czasie powstawania tej książki. Panu prorektorowi, prof. dr. hab. Zygmuntowi Lalakowi, kierownikowi Biura Obsługi Badań Uniwersytetu Warszawskiego, pragnę wyrazić ogromną wdzięczność za zakwalifikowanie monografii do dofinansowania w wewnętrznym systemie grantowym w ramach programu „Inicjatywa Doskonałości – Uczelnia Badawcza”. Specjalne podziękowanie należy się Panu dziekanowi Wydziału Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego, dr hab. Robertowi Małeckiemu, prof. UW, oraz zespołowi dziekańskiemu, który tworzą: Pani dr hab. Anna Cetera-Włodarczyk, prof. UW, Pani dr hab. Anna Wojtyś i Pani dr hab. Monika Kostro. Jestem wdzięczna za obdarowanie mnie zaufaniem, wspieranie pomysłu uwspółcześnienia monografii oraz partycypowanie Wydziału w kosztach wydania tej książki. Dziękuję też wszystkim, z którymi miałam kontakt w związku z procesem wydawniczym. Bardzo dziękuję Dyrekcji Instytutu Germanistyki Uniwersytetu Warszawskiego: Pani dr hab. Annie Górajek, prof. UW i Pani dr Małgorzacie Kosackiej oraz Pani dr hab. Annie Just, prof. UW, a także Panu dr. hab. Tomaszowi Pszczółkowskiemu, prof. UW – za niezwykłą, pełną ciepła i cierpliwości przychylność na drodze mojego rozwoju naukowego, dydaktycznego oraz organizacyjnego, jak również za dofinansowanie monografii.

Pec_Otwarte formy uczenia sie.indb 9

22.11.2021 10:30:39

Podziękowania

Dziękuję moim koleżankom z Zakładu Glottodydaktyki: kierownikowi, dr hab. Annie Jaroszewskiej, prof. UW, dr Joannie Sobańskiej i dr Marcie Torenc za inspirujące rozmowy i wspólne rozwijanie glottopsychopedagogiki (w tym glottodydaktyki) humanistycznej, ukierunkowanej na rozkwit zarówno nauczycieli, jak i osób uczących się języków obcych. Szczególne słowa wdzięczności kieruję do ks. dr. hab. Adama Maja, ówczesnego dyrektora szkoły, w której spokojnie i bez przeszkód realizowałam badania, ciesząc się przychylnością Grona Pedagogicznego. Wyjątkowe zaangażowanie Księdza jako profesora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w aksjologię pedagogiczną dopinguje do naukowego wysiłku uwzględniającego tę perspektywę, czego owocem jest między innymi niniejsza książka. Wsparciem byli dla mnie pracujący w tej szkole nauczyciele: Michał Deja, który inspirował mnie do szlifowania języka ojczystego, oraz Małgorzata Piątkowska, czuwająca nad analizą tekstów w języku angielskim. Obojgu serdecznie dziękuję. Jestem niezwykle wdzięczna moim Uczniom. Dziś najchętniej podałabym prawdziwe imiona badanych. Wspaniale było patrzeć na nastoletnie wzrastanie, nie tylko w samodzielności. W tym gronie mogłam się uczyć prawdziwego i pokornego podążania za podopiecznymi oraz ich potrzebami. Wyrazy wdzięczności dla krakowskiej Oficyny Wydawniczej „Impuls” składam na ręce jej dyrektora, Pana Wojciecha Śliwerskiego. Otrzymałam tu rzeczywistą serdeczność i wsparcie od wszystkich osób, z którymi współpracowałam w ostatnich miesiącach. Szczególnie dziękuję Pani Magdalenie Polek za kompetentne i życzliwe wskazówki redakcyjne. Na zakończenie kieruję nieformalne podziękowanie do mojego Męża, Janusza Pecia, za mądrość i pomoc, bez których nie byłoby tej książki.

Pec_Otwarte formy uczenia sie.indb 10

22.11.2021 10:30:39

Wstęp Celem monografii są analiza i interpretacja problemu otwartych form uczenia się i nauczania języków obcych ze szczególnym uwzględnieniem autonomii ucznia. Jest to zagadnienie wyjątkowo ważne, gdyż stanowi jeden z głównych postulatów kolejnych reform edukacji w Polsce. W niniejszej książce poszukuje się odpowiedzi na pytania o to, jak otwarte formy pracy wpływają na uczniów, jeśli są stosowane systematycznie i celowo, a także w jaki sposób przyczyniają się do rozwoju autonomicznej postawy uczniów, charakteryzującej się samodzielnością planowania, organizowania i oceny własnej pracy oraz odpowiedzialnością za jej wyniki i proces uczenia się. Osiągnięciu tego celu służą analiza zagadnień teoretycznych i własne badania. Dotychczas nie prowadzono pogłębionych badań empirycznych dotyczących otwartych form uczenia się i nauczania w odniesieniu do lekcji języka obcego. Koncentrowano się na sprawozdaniach pedagogów stosujących te formy uczenia się i nauczania na lekcjach innych przedmiotów, przy czym w większości były to zajęcia z udziałem dzieci w wieku wczesnoszkolnym. W ostatnich mniej więcej 10 latach pojawiają się badania pojedynczych otwartych form pracy, nie obejmują one jednak systematycznego kształcenia w języku obcym. Dobrze, że coraz więcej prac dyplomowych – licencjackich i magisterskich – poświęconych zostaje tym formom pracy na lekcjach. Wiele z nich dotyczy nauczania i uczenia się języków obcych i wypływa z fascynacji studentów takimi otwartymi formami edukacyjnymi. Publikacja składa się z części teoretycznej (rozdziały 1–3) oraz empirycznej (rozdział 4). Rozdział 1 wprowadza w problematykę otwartych form uczenia się i nauczania. Do wyjaśnienia podstawowych pojęć stosowanych w monografii wykorzystano wiele istniejących obecnie definicji roboczych określających otwarte formy pracy, pracę swobodną, pracę w formie przystanków uczenia się, pracę według planu tygodniowego oraz pracę projektową. Na ich podstawie przedstawione będą własne definicje. Analiza obejmie psychologiczno-pedagogiczną podstawę otwartych form pracy, którą stanowią tzw. psychologia i pedagogika humanistyczna, a przede wszystkim pedagogika reform z konkretnymi koncepcjami Marii Montessori, Célestina Freineta, Johna Deweya oraz Janusza Korczaka. Otwarte formy pracy zostaną

Pec_Otwarte formy uczenia sie.indb 11

22.11.2021 10:30:39

Wstęp

ukazane również na tle niezwykle aktualnych ogólno- i glottodydaktycznych koncepcji uczenia się całościowego, uczenia się ukierunkowanego na działanie, uczenia się ukierunkowanego na ucznia, otwartego oraz autonomicznego uczenia się – jednym słowem: w świetle neokomunikacyjnego podejścia do uczenia się i nauczania języków obcych. Rozważania te następnie będą pogłębione poprzez omówienie problemu autonomii uczniów z perspektywy nauczania i uczenia się języków obcych. Po zdefiniowaniu pojęcia autonomii określone zostaną autonomia ucznia, a następnie autonomia ucznia na lekcjach języków obcych. To posłuży też wyjaśnieniu kategorii „autonomiczne uczenie się” (z perspektywy ucznia) oraz „autonomizacja” (z perspektywy nauczyciela). Rozważania te doprowadzą do opisu koncepcji autonomicznego uczenia się, stanowiącej bezpośrednią podstawę otwartych form uczenia się i nauczania. Rozdział zamyka omówienie aktualnego stanu badań empirycznych dotyczących podjętego zagadnienia, oczywiście z uwzględnieniem tych najnowszych. Rozdział 2 poświęcony jest charakterystyce poszczególnych otwartych form pracy, takich jak: praca niesterowana (swobodna), jej odmiana – praca w formie przystanków uczenia się (zwana popularnie „stacjami”), praca według planów tygodniowych i praca projektowa. Na podstawie przedstawionego rysu historycznego omówione zostaną główne założenia realizacji danej otwartej formy pracy. Następnie zaprezentowane będą jej cechy charakterystyczne oraz zadania nauczyciela i uczniów, a w związku z tym struktura lekcji uwzględniających daną otwartą formę, jej dynamika oraz cechy wykorzystywanych materiałów. Podsumowanie rozważań nad każdą otwartą formą pracy stanowi wynikający z literatury fachowej opis jej zalet, trudności z nią związanych oraz sposobów przeciwdziałania tym problemom. Analizę porównawczą otwartych form pracy stosowanych na lekcjach języków obcych zawiera rozdział 3. Naukowej dedukcji poddane zostaną cztery aspekty otwartych form pracy: osobowy (a więc funkcje nauczyciela i zadania uczniów), strukturalny (czyli fazy dydaktyczne), dynamiczny (zasady ogólno- i glottodydaktyczne) oraz materialny (środowisko dydaktyczne, materiały, typy zadań, plany pracy samodzielnej). Rozważania rozpoczną informacje na temat danego aspektu w poszczególnych otwartych formach pracy (niesterowanej, w formie przystanków uczenia się, według planów tygodniowych i projektowej). Następnie przeprowadzone zostaną analiza porównawcza i opis danego aspektu w odniesieniu do otwartych form pracy stosowanych na lekcjach języków obcych. W zakresie aspektu osobowego będą poddane analizie porównawczej nauczycielskie funkcje zarówno ogólnodydaktyczne, jak i specyficzne, wynikające z kontekstu glottodydaktycznego. To pozwoli na sformułowanie zadań realizowanych przez nauczyciela

Pec_Otwarte formy uczenia sie.indb 12

22.11.2021 10:30:39

Wstęp

na lekcjach języków obcych uwzględniających otwarte formy uczenia się i nauczania, a także na określenie zadań uczniów wykonywanych podczas pracy w takich formach na lekcjach. Analizę aspektu strukturalnego rozpoczyna przedstawienie różnorodnych typologii faz ogólnodydaktycznych występujących w rozmaitych otwartych formach pracy. Na tej podstawie ustalone zostaną fazy dydaktyczne stanowiące podstawę badań własnych w niniejszej publikacji. Następnie będą poddane analizie porównawczej podobne fazy w poszczególnych otwartych formach pracy, co umożliwi sformułowanie ogólnego modelu lekcji języków obcych uwzględniających otwarte formy uczenia się i nauczania (fazy glottodydaktyczne). Aspekt dynamiczny obejmuje ogólnodydaktyczne i glottodydaktyczne zasady realizowane w otwartych formach pracy. Aspekt materialny stanowią natomiast środowisko ogólnodydaktyczne przygotowywane do każdej z otwartych form pracy oraz materiały w nich wykorzystywane (omówione będą ich budowa, selekcja i przechowywanie). Analizie poddane zostaną typy zadań i plany pracy samodzielnej wykorzystywane w badanych otwartych formach pracy, co pozwoli sformułować kryteria aspektu materialnego w odniesieniu do otwartych form pracy realizowanych na lekcjach języków obcych. Rozdział 3 zamyka zestawienie omówionych aspektów w odniesieniu do nauczania i uczenia się języków obcych. Na podstawie ich analizy wyodrębnione zostaną różnice oraz podobieństwa pomiędzy poszczególnymi otwartymi formami w wymienionych wyżej wymiarach, co ma inspirować do ich praktycznego, efektywnego i efektownego zastosowania w szkołach. Część empiryczną niniejszej monografii stanowi rozdział 4, poświęcony badaniom własnym dotyczącym czterech otwartych form uczenia się i nauczania na lekcjach języków obcych. Przeprowadzone badania należą do praktycznych badań edukacyjnych i mają charakter ilościowo-jakościowy. Zastosowano w nich przede wszystkim metodę biograficzną, obejmującą metodę obserwacji (nieskategoryzowanej i skategoryzowanej) oraz metodę sondażu (z zastosowaniem pisemnej ankiety i wywiadu ustnego). Badania przeprowadzone zostały w jednej klasie ponadpodstawowej uczącej się języka niemieckiego w ciągu trzech lat. Obraz całości badań własnych współtworzą wyniki badań grupowych (dotyczących całej klasy), uporządkowanych według otwartych form pracy, oraz wyniki badań indywidualnych, uwzględniających studium indywidualnych przypadków czterech uczniów badanej klasy. Książkę zamyka rozdział podsumowujący, który zawiera wnioski płynące z rozważań teoretycznych dokonanych na podstawie literatury przedmiotu oraz praktyczne wnioski z badań grupowych i indywidualnych. Formułując wnioski z badań własnych, nawiązano też do innych praktycznych badań

Pec_Otwarte formy uczenia sie.indb 13

22.11.2021 10:30:39

Wstęp

edukacyjnych, zrealizowanych w ramach kształcenia akademickiego, i ukazano możliwości zarówno naukowej, jak i praktycznej implikacji ich wyników. Monografię kończy przedstawienie aktualnych i potencjalnych perspektyw badawczych i edukacyjnych.

Pec_Otwarte formy uczenia sie.indb 14

22.11.2021 10:30:39