Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 1
Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 2
Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 3
Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 4
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013
Redakcja naukowa serii: prof. dr hab. Bogusław Śliwerski
Recenzja: prof. dr hab. Czesław Banach
Opiekun projektu: Jolanta Świetlikowska Opracowanie edytorskie książki: kaziki.pl Grafiki: Piotr Olszówka Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz www.damasiewicz.idesigner.pl Grafika na okładce © Wolfgang Rieger | Depositphotos.com
ISBN: 978-83-7587-906-3 ISBN: 978-83-7587-905-6
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30–619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 Tel./fax: (12) 442 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl
Wydanie pierwsze, Kraków 2013
Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 5
Spis treści
Wstęp
...............................................................................
7
Rozdział 1
Pedeutologia jako subdyscyplina pedagogiczna . . . . . . . . . . .
10
Rozdział 2
Kształcenie nauczycieli
48
Rozdział 3
Kwalifikacje, kompetencje i cechy osobowe nauczyciela
.........................................
.......................................................
82
Rozdział 4
Rozwój zawodowy i doskonalenie nauczyciela . . . . . . . . . . . . . 126
Rozdział 5
Uwarunkowania rozwoju zawodowego
.....................
180
Rozdział 6
Nauczyciel w relacjach podmiotowych
......................
218
Rozdział 7
Moralny wymiar zawodu nauczyciela
........................
254
Rozdział 8
Nauczyciel w warunkach zmian społecznych i edukacyjnych
...................................................
292
Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333 Indeks osób
.......................................................................
366
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 374
Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 6
Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 7
Wstęp
W
zrost znaczenia edukacji we współczesnym świecie powoduje rosnące zainteresowanie nauczycielem jako ważną stroną (obok ucznia) osobowych relacji w procesach nauczania i wychowania. Nauczyciel, a wraz z nim edukacja i wychowanie wpisane są w ludzką egzystencję i w dużej mierze kształtują jej przebieg, bowiem jakość edukacji ma istotne znaczenie dla twórczego, satysfakcjonującego i odpowiedzialnego życia i funkcjonowania człowieka. Strategiczną rolę nauczyciela w funkcjonowaniu i efektywności systemów edukacji potwierdzają prace pedeutologiczne oraz raporty edukacyjne UNESCO, Klubu Rzymskiego, dokumenty Komisji Europejskiej i raporty narodowe komitetów ekspertów do spraw edukacji. Jakość edukacji zależy od nauczyciela, który jest celem i narzędziem polityki edukacyjnej. Jego działalność skierowana jest ku kulturze teraźniejszości i przyszłości. Niniejsze studium, stanowiące wyraz autorskiego oglądu podstawowych problemów pedeutologicznych i sposobów ich rozwiązywania, powstało z myślą o przedstawieniu ważnego psychospołecznego wymiaru zawodu nauczyciela i jego kompetentnej, twórczej pracy. Praca ta zmierza do kształtowania u wszystkich podmiotów edukacji otwartości na przemiany dokonujące się w szkole, w wewnętrznych warunkach jej funkcjonowania, systemie oświaty i środowisku.
Pedeutologia_8k:Layout 1
8
2013-05-15
10:01
Page 8
PEDEUTOLOGIA
Książka ta obejmuje najważniejsze zagadnienia podejmowane w pedeutologii, ze szczególnym uwzględnieniem badań polskich pedagogów sytuujących tę subdyscyplinę na szerokim tle nauk humanistycznych i społecznych. Ukazuje różnorodne koncepcje pedutologiczne porządkujące myślenie o nauczycielu, który w realizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego ujawnia swoją indywidualność i talent pedagogiczny. Prezentując przemyślenia nie tylko własne, ale nade wszystko wielu uznanych autorów, wyrażono istotne problemy współczesnych nauczycieli. Ich upowszechnienie może stanowić sprzyjającą przesłankę ograniczania i przezwyciężania zjawisk niekorzystnych zarówno z punktu widzenia nauczyciela, jak i uczniów, rodziców i społeczeństwa. Z wielu problemów wybrano te, które determinują zróżnicowanie sytuacji zawodowej nauczycieli. Skupiono się na refleksji teoretycznej wiążącej się z podejmowaniem działań modernizacyjnych i innowacyjnych oraz na pragmatyce zawodu nauczyciela. W trakcie zmian społecznych redefiniowana jest rola nauczyciela, on sam zaś staje wobec ciągle nowych wyzwań i zadań. Ustawiczny rozwój zawodowy i osobowy oparty na fachowej wiedzy, doświadczeniu i kompetencjach, wspierany przez instytucje powołane do tworzenia korzystnych warunków dla aktywności zawodowej wpływa w znacznym stopniu na skuteczność pracy nauczycielskiej. Owa skuteczność rozpatrywana jest w niniejszej książce między innymi przez pryzmat kompetencji i cech osobowych nauczyciela, rozwoju zawodowego i jego uwarunkowań, relacji z innymi podmiotami edukacyjnymi, a także etycznego wymiaru zawodu. Zawód nauczyciela jest wystawiony na krytykę opinii publicznej. Z jednej strony każdy gest, ruch, słowo i decyzja podlegają ocenianiu przez uczniów, rodziców, kierownictwo szkoły czy władze lokalne. Z drugiej jednak strony żaden inny zawód nie polega na tak bliskich, codziennych osobowych relacjach z młodymi ludźmi. Łączy się z tym duża odpowiedzialność. Przedstawiając tu system interakcji społecznych nauczyciela i wielu zachodzących wokół niego procesów, starano się rozróżnić wpływy zasadnicze, istotne dla jego egzystencji zawodowej, od tych, które mają pośredni wpływ na jego funkcjonowanie. Struktura książki – dość duża liczba rozdziałów i podrozdziałów – umożliwia Czytelnikowi swobodne przeglądanie poszczególnych treści, czytanie w dowolnej kolejności lub pomijanie niektórych fragmentów. Po każdym rozdziale podane zostały problemy do dyskusji, które mogą skłonić do refleksji nad przedstawionymi treściami i zainspirować do dalszych samodzielnych poszukiwań.
Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 9
WSTĘP
Włączając się do dyskusji dotyczącej proponowanych oraz formułowanych przez siebie problemów, Czytelnik ma możliwość stać się współtwórcą wiedzy pedeutologicznej. W samodzielnym zgłębianiu problemów pedeutologicznych pomocna okaże się zapewne zaproponowana bibliografia. Książka adresowana jest do nauczycieli z różnym stażem pracy i innych osób zajmujących się kształceniem, przedstawicieli nadzoru pedagogicznego i władz oświatowych wszystkich szczebli, a także osób, które starają się przekształcać zastaną rzeczywistość edukacyjną oraz dostosowywać ją do wymogów czasów współczesnych i trudno przewidywalnej przyszłości. Okaże się zapewne przydatna w placówkach kształcenia i doskonalenia nauczycieli, a także w procesie ich awansu zawodowego. Kierowana jest również do osób, które pomimo zróżnicowanych kwalifikacji i doświadczeń zawodowych poszukują wiedzy i aparatury pojęciowej, by zrozumieć oblicze współczesnego nauczyciela i zmieniającej się szkoły. Niemożliwe jest przedstawienie w tym opracowaniu wszystkich nurtów myślenia występujących w dziejach rozwoju pedeutologii i w zmieniających się dynamicznie kontekstach pracy nauczyciela. Dlatego też nadal istnieje potrzeba tworzenia wnikliwych analiz pedeutologicznych i podejmowania prób wiązania naukowych penetracji z problemami ważnymi i użytecznymi dla praktyki szkolnej i nauczycielskiej.
9
Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 10
1 Pedeutologia jako subdyscyplina pedagogiczna 1.1. Rozwój pedeutologii i jej miejsce w naukach pedagogicznych Pedeutologia (gr. paideute’s – nauczyciel; logos – słowo, nauka) jest nauką o nauczycielu, wychowawcy. Stanowi ważną subdyscyplinę pedagogiczną, która coraz bardziej się usamodzielnia. Pedeutologia zajmuje się zagadnieniami dotyczącymi nauczyciela, a w szczególności: doboru kandydatów do zawodu, osobowości nauczyciela, jego kształcenia, funkcjonowania, doskonalenia i rozwoju zawodowego, a także uwarunkowań tego rozwoju. Analizuje również warunki życia nauczyciela, jego role społeczne i pozycję w strukturze społeczeństwa. Ujmuje go w określonym kontekście jego funkcjonowania Termin nauczyciel łączono zawsze z osobą, która naucza i pełni funkcje edukacyjne. Od zarania dziejów zmieniały się tylko nazwy osób sprawujących te funkcje. Przejmowali je: starszyzna rodowa, kapłani, guwernerzy, a w końcu nauczyciele różnych instytucji oświatowo-wychowawczych i opiekuńczych. Z upływem
Pe deu to lo gia (gr. pa ideu te’s – nauczyciel; logos – słowo, nauka) jest nauką o nauczycielu, wychowawcy.
Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 11
PEDEUTOLOGIA JAKO SUBDYSCYPLINA PEDAGOGICZNA
lat coraz częściej zastanawiano się nad rolą nauczyciela, znaczeniem jego sprawnościowego i rzeczowego przygotowania, sztuką i techniką nauczania, udziałem nauczyciela w procesach uspołeczniania dzieci i młodzieży oraz przekazywania im dziedzictwa kulturowego. Analizowano również do dziś jednoznacznie nierozstrzygniętą kwestię, czy termin „nauczyciel” oznacza bardziej zawód, czy też misję. Stopniowo kształtował się zawód nauczycielski i rozwiązywane były problemy przygotowania do jego wykonywania. Oczywisty dzisiaj związek między wychowaniem młodego pokolenia traktowanym jako inwestycja społeczna a przygotowaniem nauczycieli do pracy nie zawsze w przeszłości sobie uświadamiano. Edukacja dawała bowiem panującym warstwom czy klasom społecznym szansę utrwalenia ich władzy. W starożytności umiejętność przekazywania treści traktowano jako sztukę, która była bardziej darem niż rezultatem wyuczenia1. Do nauczania wystarczyła znajomość przedmiotu, którą posiadali jedynie kapłani, i to oni byli niemal wyłącznymi nauczycielami symboli języka pisanego oraz tego, co zapisane w księgach teologicznych, historycznych, astronomicznych, meteorologicznych i innych. Poważaniem społecznym i autorytetem cieszyli się nauczyciele tak zwanych nauk wyższych: filozofii i retoryki. Sztukę nauczania traktowano jako dar, nie dostrzegano zaś potrzeby teoretycznych rozważań i empirycznych badań nad techniką i procesem nauczania w celu jego ulepszenia. Inną rangę zyskało kształcenie nauczycieli w średniowieczu, kiedy powstały pierwsze uniwersytety i nastąpił rozwój życia intelektualnego. Oczekiwano wówczas, że nauczyciel będzie przede wszystkim znał nauczany przedmiot. Zainicjowano również zróżnicowanie kształcenia nauczycieli do szkół elementarnych i średnich. W epoce renesansu nastąpił w Polsce rozwój oświaty i kultury, czemu sprzyjało ożywienie polityczne wywołane walką szlachty z dominacją możnowładców i duchowieństwa oraz walką bardziej uświadomionych warstw mieszczaństwa o równe prawa. Do kraju dotarły idee reformacji. Najpełniejszy wyraz nowym ideom dał wybitny polski przedstawiciel postępowej myśli społeczno-politycznej Andrzej Frycz-Modrzewski w słynnym dziele De Republica emendanda (O poprawie Rzeczypospolitej) wydanym w całości w 1554 roku2. 1 S. Wołoszyn, Nauczyciel – przegląd historycznych funkcji, w: Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Warszawa: Fundacja Innowacja 1993, s. 441. 2 W polskim niepełnym wydaniu w 1551 roku ukazały się trzy księgi: O obyczajach, O prawach, O wojnie, skonfiskowane zaś zostały księgi O kościele i O szkole, ponieważ poddawały ostrej krytyce stosunek Kościoła do szkolnictwa, a jednocześnie projektowały oddawanie części dochodów kościelnych na rzecz szkół.
11
Pedeutologia_8k:Layout 1
12
2013-05-15
10:01
Page 12
PEDEUTOLOGIA
Modrzewski traktował szkołę i edukację jako jedną z podstaw naprawy państwa oraz głosił konieczność upowszechnienia oświaty wśród wszystkich warstw społecznych. Bardzo wysoko cenił zawód nauczycielski, zwracał uwagę na obowiązki państwa związane z utrzymaniem szkół i nauczycieli. W swoich przekonaniach zdecydowanie wyprzedzał epokę, ponieważ wówczas nie wykształcił się jeszcze szacunek dla zawodu nauczyciela. Obok dobrych nauczycieli szkół innowierczych zawód ten reprezentowali słabo opłacani i zależni od miejscowego proboszcza nauczyciele szkół parafialnych. Postępowe poglądy Modrzewskiego na temat Andrzej Frycz-Modrzewski „bardzo pięknego i użytecznego dla ludzi stanu nauczycielskiego” nie odegrały jednak większej roli3. Wydarzeniem przełomowym dla rozwoju podejścia do zawodu nauczycielskiego w Polsce było powstanie Komisji Edukacji Narodowej (1773), która stworzyła odrębny stan nauczycielski. Członkowie Komisji próbowali wykorzystać oświatę do przebudowy podupadającego państwa. Liczni autorzy, domagając się uniezależnienia nauczycieli od Kościoła i przejęcia przez państwo kontroli nad szkołami, kreślili sylwetkę nauczyciela jako znającego gruntownie materiał nauczania, dobrze przygotowanego od strony pedagogicznej i prezentującego wysokie walory moralne. Krótki okres działania Komisji Edukacji Narodowej (lata 1773–1794) i trudna sytuacja państwa ograniczyły zasięg jej wpływów na oświatę, kształcenie i funkcjonowanie nauczycieli. Jej zasługą było opracowanie charakterystyki świeckiego nauczyciela szkoły elementarnej, wydziałowej i wyższej, a także stworzenie stanu nauczycielskiego opłacanego przez państwo i od państwa zależnego. Kształtowały się wówczas także specjalizacje nauczycielskie odpowiadające uformowanemu już dość wyraźnie trójetapowemu podziałowi szkół na parafialne, wydziałowe i wyższe. Założono pierwsze seminaria nauczycielskie przygotowujące do pracy w szkołach parafialnych, rozwijało się także kształcenie nauczycieli szkół średnich – początkowo w Akademii Krakowskiej i Akademii Wileńskiej. Na ten okres przypadają początki literatury pedagogicznej. Do pierwszych książek wszechstronnie analizujących problematykę nauczycielską można zaliczyć Powinności nauczyciela Grzegorza Piramowicza (1787). Ważnym wydarzeniem w tym okresie 3
W. Okoń, Rzecz o edukacji nauczycieli, Warszawa: WSiP 1991, s. 62–63.
Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 13
PEDEUTOLOGIA JAKO SUBDYSCYPLINA PEDAGOGICZNA
13
było utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych i opracowanie pierwszych wartościowych podręczników szkolnych. Rozbiory Polski uzależniły rozwój oświaty od trzech państw zaborczych. Ale w okresie niewoli (do końca I wojny światowej) także pojawiały się poglądy i działania świadczące o rozumieniu potrzeby kształcenia narodu również w warunkach utraty niepodległości kraju4. Istotna była między innymi działalność Ewarysta Estkowskiego, który w 1848 roku założył w Poznaniu Towarzystwo Pedagogiczne i rozpoczął wydawanie pierwszego polskiego czasopisma pedagogiczneGrzegorz Piramowicz go „Szkoła Polska”, oraz Bronisława Trentowskiego, który przedstawił wiele światłych myśli na temat nauczyciela, jego roli pedagogicznej i wykształcenia. Dużą aktywność oświatową przejawiali także Jan i Jędrzej Śniadeccy na Uniwersytecie Wileńskim, Tadeusz Czacki w Krzemieńcu czy Stanisław Staszic, Samuel Bogumił Linde i Onufry Kopczyński w Towarzystwie Przyjaciół Nauk w Warszawie. Jednak ich działania nie były w stanie zmienić ogólnego obrazu funkcjonowania nauczyciela i oświaty pod zaborami. Początki rozwoju pedeutologii przypadają dopiero Początki rozwoju pedeutona przełom XIX i XX wieku. Naukowe spojrzenie na prologii przypadają dopiero na blematykę nauczycielską zapoczątkowała rozprawa Jana przełom XIX i XX wieku. Władysława Dawida O duszy nauczycielstwa (1912), w znacznym stopniu wpływając na kierunki dalszych badań oparte na założeniu, że podstawowym czynnikiem determinującym przebieg czynności zawodowych i wyniki pracy jest zespół cech psychofizycznych nauczyciela. Swoją pracą Dawid zainicjował kierunek w badaniach pedeutologicznych skoncentrowany na osobowości nauczyciela jako organizatora procesu dydaktyczno-wychowawczego oraz kreatora uczniowskich postaw i poglądów. Terminem „pedeutologia” posłużył się prawdopodobnie po raz pierwszy włoski psycholog Pietro Eusebietti na określenie psychologii nauczyciela. Termin ten stosowali również Édouard Claparède w rozprawie na temat psychologii Jan Władysław Dawid 4
Por. R. Wroczyński, Dzieje oświaty polskiej 1795–1945, Warszawa: PWN 1980.
Pedeutologia_8k:Layout 1
14
2013-05-15
10:01
Page 14
PEDEUTOLOGIA
dziecka, ujmując pedeutologię jako jeden z działów psychologii pedagogicznej, a także Ernst Meumann, twórca pedagogiki eksperymentalnej, który naukę o nauczycielu postrzegał jako wiedzę o różnych rodzajach pracy wychowawczej i kwalifikacjach zawodowych nauczycieli5. Przedmiot pedeutologii nakreślony został podczas Kongresu Międzynarodowej Ligi Nowego Wychowania w Nicei (6 sierpnia 1932 r.), która swą rangą podkreśliła ważną rolę nauczycieli w kształtowaniu nowożytnych społeczeństw. Podczas tego kongresu powołano komitet, którego zadaniem było opracowanie „zagadnień kształcenia nauczycieli”6. Dyskusja toczyła się wokół problemów opracowanych przez profesora Johna B. Watsona, a dotyczących: r r r r r r r r r r r
r
metod selekcji kandydatów do zawodu nauczycielskiego; łączenia kształcenia nauczycieli ze szkołami; indywidualizacji kształcenia studentów; stosowania aktywnych metod w zakładach kształcenia, rozwijających samodzielność kandydatów; organizacji ciągłego kontaktu studentów z życiem społecznym środowiska; koncentracji kształcenia na „ośrodkach życia” wzbogacających doświadczenia, a nie tylko na wyspecjalizowanych programach przedmiotowych; kształtowania umiejętności stosowania praktycznych metod poznawania dziecka w szkole i poza nią (na obozach i koloniach); potrzeby zachowania swobody w procesie kształcenia studentów jako podstawy umożliwiania poznawania zarówno siebie, jak i dzieci; organizacji praktyki metodycznej i pedagogicznej studentów, która winna mieć charakter osobistego doświadczenia; rozwoju samodzielności myślenia przyszłych nauczycieli; dążenia do rozwijania pełnej osobowości kandydatów do zawodu poprzez dbałość nie tylko o ich rozwój intelektualny, ale również społeczny, artystyczny, a nawet polityczny; konieczności opracowania obrazu ideału nauczyciela, który ma być przygotowany do pracy w szkole.
Problemy te złożyły się na podstawę nauki o nauczycielu i jego kształceniu. Przedmiot pedeutologii wyeksponowany został także w publikacji Projekt nauki 5 6
Por. H. Kwiatkowska, Pedeutologia, Warszawa: WAiP 2008, s. 48–63. Tamże, s. 18–20.
Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 15
PEDEUTOLOGIA JAKO SUBDYSCYPLINA PEDAGOGICZNA
o nauczycielu, czyli pedeutologji autorstwa Józefa Mirskiego. Mirski podkreślał, że im bardziej twórcze jest działanie nauczyciela, tym bardziej wzrasta znaczenie jego osobowości. Zdaniem tego autora „drugie, obok dziecka, epokowe odkrycie w zakresie wychowania – to odkrycie osobowości wychowawcy”7. Nieco później opublikowana została w „Ruchu Pedagogicznym” rozprawa Ignacego Sznajera pod tytułem Pedeutologia, jej rozwój i metody, w której autor zarysował program pedeutologii8. Problemy pedeutologiczne w okresie międzywojennym eksponował również Henryk Rowid w książce Nowa Józef Mirski organizacja studiów nauczycielskich w Polsce i za granicą. Instytuty pedagogiczne. Akademie pedagogiczne. Pedagogia (1931). Ukazując cele, treść, metody i organizacyjne formy kształcenia nauczycieli oraz analizę praktycznych doświadczeń wyniesionych z pracy wakacyjnych kursów nauczycielskich oraz krakowskiego „Pedagogium”, postulował kształcenie nauczycieli na poziomie wyższym. Jego dążenia do zreformowania polskiej szkoły znalazły wyraz w koncepcji systemu dydaktyczno-wychowawczego o nazwie szkoły twórczej. Za niezbędny warunek w realizacji tego systemu uznawał gruntowne przygotowanie pedagogiczno-psychologiczne nauczycieli. W miarę rozwoju powszechnej oświaty idee pedeutologiczne były coraz bardziej upowszechniane, a nauczyciele wielokrotnie dawali wyraz swojej odpowiedzialności. Dowód nauczycielskiej świadomości i poczucia odpowiedzialności społecznej dali polscy nauczyciele w okresie okupacji (w latach 1939–1945), organizując z narażeniem życia szkolnictwo konspiracyjne. Po II wojnie światowej w rozważaniach pedeutologicznych nacisk położony został na cechy nauczyciela, jego działalność zawodową, umiejętności dydaktyczne i organizacyjne. Eksponowano także efektywność pracy dydaktycznej i wychowawczej. Rozwijały się psychopedagogiczne badania nad osobowością nauczyciela, jego powołaniem (zapoczątkowane wcześniej przez Jana Władysława Dawida), talentem pedagogicznym (Zygmunt Mysłakowski), strukturami 7 J. Mirski, Projekt nauki o nauczycielu, czyli pedeutologji, „Oświata i Wychowanie” 1932, z. 9, s. 852, za: H. Kwiatkowska, Pedeutologia..., s. 18–22. 8 I. Sznajer, Pedeutologia, jej rozwój i metody, „Ruch Pedagogiczny” 1938–1939, nr 3, s. 7, za: A. Smołalski, Pedeutologia historyczna, Wrocław: MarMar Marian Kaczorowski 2006, s. 14.
15
Pedeutologia_8k:Layout 1
16
2013-05-15
10:01
Page 16
PEDEUTOLOGIA
psychicznymi (Stefan Szuman), zdolnością sugestywną (Mieczysław Kreutz) i zdatnością wychowawczą (Stefan Baley), a także nad ideałem nauczyciela oraz związkami między cechami nauczyciela a efektami kształcenia i wychowania. Tym, co wyróżniało lata powojenne w edukacji, była uniformizacja ideologiczna, dydaktyczno-programowa, podręcznikowa, prawna, finansowa i związkowa nauczycieli. Pomimo tych ograniczeń kolejni badacze podejmowali refleksje nad teorią i praktyką pedagogiczną, w tym: Stanisław Dobrowolski, Maria Grzegorzewska, Wanda Dzierzbicka, Stefan Kaczmarek, Jadwiga Walczyna, Józef Mieczysław Kreutz Kozłowski, Antoni Dobrowolski, Tadeusz Kotarbiński, Bogdan Suchodolski, Bogdan Nawroczyński, Jan Legowicz, Stefan Wołoszyn, Wincenty Okoń, Maksymilian Maciaszek i Czesław Banach. W okresie transformacji ustrojowej po 1989 roku nowe władze oświatowe oczekiwały od nauczycieli innego światopoglądu, nowych kompetencji, postaw i inicjatyw. Dlatego zaczęli oni lawinowo podejmować różne formy doskonalenia zawodowego. Ich sytuację zawodową pogorszyły niż demograficzny i związany z nim spadek liczby uczniów oraz ataki przedstawicieli samorządów lokalnych na nauczycielskie „przywileje” w postaci pragmatyki służbowej. Nauczycielom groziło bezrobocie, a ich aktywność zawodowa niejednokrotnie była stymulowana strachem przed utratą pracy i koniecznością spełnienia warunków awansu zawodowego. Pomimo tego w naukach humanistycznych wysuwany był – i jest nadal – postulat nauczyciela niezależnego, który mógłby wykonywać zadania zawodowe na oczekiwanym poziomie i czynić pełny użytek ze swoich kwalifikacji. Chodzi szczególnie o niezależność pedagogiczną, światopoglądową, ekonomiczną i polityczną. Nauczyciela postrzega się jako popularyzatora nauki i działacza kultury świadomie realizującego określone wartości ogólnoludzkie, operującego pojęciami i kryteriami uniwersalnymi i globalnymi. Do wzrostu świadomości zawodowej polskich nauczycieli w XIX i XX stuleciu przyczyniło się wiele czynników, między innymi: r rozwój literatury pedagogicznej; r powstanie i działalność nauczycielskiego ruchu związkowego nadającego spójność i kierunek nauczycielskiej aktywności; r rozwój czasopiśmiennictwa pedagogicznego;
Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 17
PEDEUTOLOGIA JAKO SUBDYSCYPLINA PEDAGOGICZNA
r wydawanie encyklopedii pedagogicznych przekształcających nauczycielską świadomość z lokalnej w krajową i światową; r organizacja konferencji nauczycielskich pogłębiających poczucie jedności i solidarności koleżeńskiej; r publikacje z zakresu statystyki i historii zawodu nauczycielskiego; r nowe prądy pedagogiczne i ideologiczno-polityczne przenikające do Polski i wzmagające nowatorstwo pedagogiczne oraz aktywność polityczną nauczycieli9. Jak widać z krótkiego przeglądu rozwoju pedeutologii, z upływem czasu zmieniały się wizerunki osobowe nauczycieli, a także ich pragmatyczne zobowiązania. W miarę rozwoju społeczno-kulturowego i gospodarczego, a także docierania do Polski z innych krajów europejskich i ze Stanów Zjednoczonych nowych prądów pedagogicznych oraz nowych koncepcji szkół i nauczycieli coraz wnikliwiej podejmowano problematykę pedeutologiczną oraz analizowano rolę nauczyciela i jego ideał jako osoby wykształconej, charakteryzującej się walorami osobowo-moralnymi. Pojawiły się różne ujęcia osoby nauczyciela: psychologiczne, technologiczne, humanistyczne, socjologiczne i pedagogiki krytycznej10. W ujęciu psychologicznym eksponowano idealne cechy nauczyciela (Jan Władysław Dawid, Zygmunt Mysłakowski, Stefan Szuman, Mieczysław Kreutz, Stefan Baley), w technologicznym główną kategorią stały się kompetencje zawodowe (Jan PoStefan Baley plucz, Józef Kozłowski), w humanistycznym ukazywano prymat indywidualności nauczyciela (Bogdan Suchodolski, Henryka Kwiatkowska, Maria Czerepaniak-Walczak), socjologiczne wyznaczone było rolą zawodową (Robert Merton, Daniel J. Levinson, Henryka Kwiatkowska, Krzysztof Rubacha), ujęcie pedagogiki krytycznej eksponowało zaś nauczyciela transformatywnego intelektualistę (Henry A. Giroux, Peter McLaren, Joanna Rutkowiak). Wszystkie one wiążą się ze wzrostem wiedzy o nauczycielu i jego pracy. W ponadstuletniej historii pedeutologii można wyróżnić trzy stadia rozwoju refleksji pedeutologicznej. W pierwszym koncentrowano się na osobowej 9 10
A. Smołalski, Pedeutologia historyczna..., s. 19–20. H. Kwiatkowska, Pedeutologia..., s. 28–39.
17
Pedeutologia_8k:Layout 1
18
2013-05-15
10:01
Page 18
PEDEUTOLOGIA
wartości nauczyciela i jego właściwościach indywidualnych. Sformułowana została idea powinności nauczyciela wobec dziecka i siebie. W początkowej fazie rozwoju pedeutologia odznaczała się orientacją psychologiczno-indywidualistyczną i skupiała się przede wszystkim na osobie pojedynczego nauczyciela. Dominowały trzy kierunki zainteresowań pedeutologicznych: (1) opisywanie, jaki jest w rzeczywistości nauczyciel; (2) projektowanie, jaki powinien być; (3) określanie, jak należy kształcić nauczycieli. W kolejnym stadium podkreślano wiarę w możliwość racjonalnego uporządkowania edukacji nauczycieli i kontroli jej efektów. Istotną kwestią stała się sprawność realizacyjna nauczyciela, której podstawą są kompetencje zawodowe, mniej zaś interesowano się tym, kim ma być nauczyciel, zatem raczej niechętnie spoglądano na dawną pedeutologię normatywną. Eksponowane były socjologiczno-polityczne i technologiczno-pedagogiczne kierunki badań nad nauczycielem. Natomiast trzecie stadium wiąże się z orientacją personalistyczną w pedeutologii, formułowaniem pytań o prawomocność wychowawczej ingerencji oraz wypracowaniem idei racjonalności emancypacyjnej i potrzeby wyzwalania się z zewnętrznych ograniczeń. Koresponduje to z humanistyczną orientacją w naukach pedagogicznych i psychologicznych oraz przeorientowaniem kierunku myślenia z behawiorystycznego na personalistyczny. Personalizm eksponuje wewnętrzne, osobowe uposażenie podmiotu, a najważniejszą kategorią pojęciową czyni osobę11. Pedeutologia o personalistycznej orientacji dostrzega zarówno osobę nauczyciela, jak i osobę ucznia. Ujmuje edukację i działanie nauczyciela wieloaspektowo: jako sztukę, czynność rozpoznającą, porządkującą i nadającą sens oraz znaczenie rzeczywistości, jako drogę wyzwalania, autokreacji człowieka i współkreacji świata, jako swoiste przymierze osób uczestniczących w relacji edukacyjnej. Biorąc pod uwagę dorobek literatury pedeutologicznej, można stwierdzić, że przedmiotem pedeutologii jest nauczyciel jako jednostka i zbiorowość nauczycielska oraz zawód nauczyciela w różnych perspektywach. Można wyróżnić kilka zasadniczych kręgów zainteresowań pedeutologii: (1) rozważania na temat nauczyciela w ogóle, bez powiązania go z określonym miejscem i czasem; (2) analiza sytuacji nauczyciela i jego zawodu w określonym miejscu i czasie; (3) retrospektywne opisywanie sytuacji nauczyciela i rozwoju zawodu nauczycielskiego na
W ponadstuletniej historii pedeutologii można wyróżnić trzy stadia rozwoju refleksji pedeutologicznej.
11 A. A. Kotusiewicz, Myśl personalistyczna w pedeutologii jako odmiana współczesnego humanizmu, w: Myśl pedeutologiczna i działanie nauczyciela, red. taż, G. Koć-Seniuch, J. Niemiec, Warszawa – Białystok: Wydawnictwo Akademickie Żak 1997, s. 28.
Pedeutologia_8k:Layout 1
2013-05-15
10:01
Page 19
PEDEUTOLOGIA JAKO SUBDYSCYPLINA PEDAGOGICZNA
podstawie źródeł historycznych; (4) projekcje dotyczące zawodu nauczyciela i jego sytuacji w kontekście zmian społeczno-kulturowych i edukacyjnych. Pod wpływem rozwoju nauk społecznych i zgromadzonego materiału empirycznego pedeutologia znacznie poszerzyła pole swoich zainteresowań i wzbogaciła własny dorobek. Rozwój badań nad zawodem nauczycielskim jest ściśle powiązany ze wzrostem rangi społecznej tego zawodu oraz przemianami dokonującymi się w jego strukturze i funkcjach12. Współczesna pedeutologia ujmowana jest w kilku znaczeniach: r jako nauka o nauczycielu (jedna z dyscyplin pedagogicznych); r jako pedagogiczno-filozoficzna refleksja o nauczycielu (filozofia nauczyciela i zawodu nauczycielskiego); r jako wiedza o nauczycielu obejmująca rezultaty badań naukowych, rozważań filozoficznych i tradycje; wiedza przekraczająca ograniczenia naukowego modelu poznania13. Jako nauka i subdyscyplina pedagogiczna pedeutologia odwołuje się do ontologii badanego przedmiotu i z niej wyprowadza własną metodę badań. Metoda jest więc funkcją problemu i ontycznych właściwości przedmiotu badań. Właściwości te można analizować w ramach kilku kategorii, takich jak: r relacyjność – oznacza ona, iż nauczyciel jako przedmiot badań pozostaje w określonej relacji z osobą uczącą się jako podmiotem wychowania. Sam jest również osobą i zarazem pełni rolę społeczną definiowaną przez ucznia i sytuację edukacyjną. Pozycje podmiotów relacji edukacyjnej są zmienne, dynamiczne i zależne od zajmowanego miejsca. Mogą być wyznaczone przez kryterium władzy i decyzji zawartych w koncepcji edukacji jako nauczycielskiego monologu, wówczas uczniowi zostaje przyznane miejsce słuchacza przyswajającego przekazywaną wiedzę, lub mogą być wyznaczone relacją dialogu, w której nauczyciel i uczeń jako podmioty edukacyjne zajmują miejsca naprzeciw siebie w partnerstwie toczącej się rozmowy lub obok siebie w relacji dialogiczności, współbycia, współgenerowania pytań i współkonstruowania odpowiedzi14; 12
Por. S. Krawcewicz, Pedeutologia, w: Encyklopedia pedagogiczna..., s. 583–592; A. Smołalski, Pedeutologia historyczna... 13 Por. m.in. prace Henryki Kwiatkowskiej i Alicji A. Kotusiewicz. 14 M. Śnieżyński, Sztuka dialogu. Teoretyczne założenia a szkolna i akademicka rzeczywistość, Kraków: Wydawnictwo Naukowe AP 2008; M. Dudzikowa, Nauczyciel – uczeń. Między przemocą a dialogiem, obszary napięć i typy interakcji, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls 1996.
19
Pedeutologia_8k:Layout 1
20
2013-05-15
10:01
Page 20
PEDEUTOLOGIA
r oporność wobec wskaźników i parametrów liczbowych – nauczyciel pozostający w relacji nie daje się do końca rozpoznać, zamknąć w empirycznym wymiarze i ująć wyłącznie funkcjonalnie. Wymaga to innego podejścia, na przykład fenomenologicznego lub personalistycznego, które odwołują się do pojęcia wartości, dialogu, rozumienia; r potencjalność – ważna ontologiczna właściwość nauczyciela, który uczy się i rozwija zawodowo przez cały okres aktywności zawodowej. Ucząc i wspomagając uczniów w uczeniu się, doskonali swoją wiedzę, odkrywa i rozpoznaje siebie i własne możliwości rozwojowe uzewnętrzniane w stylu pracy z uczniem i wyborze orientacji życiowej; r nieprzewidywalność zachowań nauczycielskich – ponieważ zachowania człowieka nie da się w pełni wytłumaczyć i wyjaśnić, uzyskiwane rezultaty badań pedeutologicznych mają względną wartość i są podatne na zakwestionowanie; r ambiwalencja – element kondycji zawodowej nauczyciela, składnik jego kultury intelektualnej, reakcja i odpowiedź poznawcza i emocjonalna na złożoność zjawisk związanych z procesem wychowania, umożliwiająca mu definiowanie sytuacji pedagogicznych zgodnie z ich złożonością15. Jest to niepewność nauczycielskiego funkcjonowania i działania, ponieważ jest ono umiejscowione między działaniem na rzecz ciągłości kulturowej i odwoływaniem się do wartości minionego doświadczenia a potrzebą zmiany i nieposłuszeństwa wobec zastanych struktur i sposobów myślenia, między intencją wywierania zawłaszczającego wpływu wychowawczego na dziecko a świadomością niezbędności ograniczania, a nawet negacji tego wpływu, dysponowaniem podmiotem wychowania a pozostawieniem go do własnej dyspozycji, niebezpieczeństwem relatywizmu etycznego a niebezpieczeństwem moralności kodeksowej, tolerancją a wymaganiem, wątpliwością a poczuciem społecznego obowiązku. Mając na uwadze wymienione niektóre właściwości przedmiotu badań pedeutologicznych, można przyjąć, że pedeutologia uznaje stanowisko pluralizmu metodologicznego, sankcjonuje zarówno kategorie poznawcze właściwe badaniom empirycznym (np. pomiary, wskaźniki liczbowe, procentowe, procedury statystyczne), jak i kategorie właściwe dyscyplinom humanistycznym (np. rozumienie, przeżycie, ekspresję, dialog). 15
H. Kwiatkowska, Pedeutologia..., s. 201.