Metodologiczne problemy tworzenia wiedzy w pedagogice
Piekarski_Metodologiczne problem1 1
2010-04-22 13:29:24
Piekarski_Metodologiczne problem2 2
2010-04-22 13:29:24
Seminaria Metodologii Pedagogiki Polskie Towarzystwo Pedagogiczne
Metodologiczne problemy tworzenia wiedzy w pedagogice Oblicza akademickiej praktyki
pod redakcją naukową
Jacka Piekarskiego Danuty Urbaniak-Zając Krzysztofa J. Szmidta
Kraków
Piekarski_Metodologiczne problem3 3
2010-04-22 13:29:24
© Copyright by Polskie Towarzystwo Pedagogiczne © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków
Recenzent: prof. zw. dr hab. Tadeusz Pilch
Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
Publikacja dofinansowana przez Wydział Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Łódzkiego
ISBN ---- ISBN ----
Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel. () --, fax () -- www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków
Piekarski_Metodologiczne problem4 4
2010-04-22 13:29:24
Spis treści Wstęp ............................................................................................................ Część pierwsza O wiedzy pedagogicznej Stanisław Palka Wiedza w pedagogice i wiedza pedagogiczna .......................................... Marian Nowak Treści i źródła badań pedagogicznych ..................................................... Teresa Hejnicka-Bezwińska Tworzenie – przekazywanie – wykorzystywanie wiedzy pedagogicznej (w perspektywie poznawczej rozwoju nauk humanistycznych) ................ Krzysztof Rubacha Prawidłowości i/lub kontekst jako kryteria tworzenia wiedzy pedagogicznej .............................................................................. Stanisław Dylak Kształtowanie (się) pedagogicznej wiedzy nauczycielskiej – w procesie stawania się i bycia nauczycielem – epitafium ......................... Część druga Orientacje metodologiczne w tworzeniu wiedzy Dariusz Kubinowski Metodologia spod znaku a humanistyczna tożsamość pedagogiki .......
Piekarski_Metodologiczne problem5 5
2010-04-22 13:29:24
Spis treści
Teresa Bauman Poznawczy status danych jakościowych ................................................. Krystyna Ablewicz Kilka metodologicznych problemów tworzenia i przekazu fenomenologicznej wiedzy o wychowaniu ............................. Włodzimierz Prokopiuk Hermeneutyka jako metodologia rozumienia i interpretacji wiedzy pedagogicznej ............................................................................ Mariola Chomczyńska-Rubacha Konstruowanie wiedzy o rodzaju w edukacji ......................................... Część trzecia Praktyka tworzenia wiedzy Jacek Piekarski Kryteria waloryzacji praktyki badawczej – między inhibicją metodologiczną a permisywnym tolerantyzmem ........ Krzysztof J. Szmidt Geneza pytań problemowych w badaniach pedagogicznych: dziedziczenie, odkrycie, zredefiniowanie ............................................... Danuta Urbaniak-Zając O stosowaniu hipotez w badaniach pedagogicznych .............................. Beata Borowska-Beszta Deskrypcje etnograficzne i konstruowanie wiedzy kulturowej w pedagogice ......................................................................................... Część czwarta Otwarcie dyskusji Danuta Urbaniak-Zając W nawiązaniu do wystąpień – dyskusja ................................................ Bibliografia ..................................................................................................
Piekarski_Metodologiczne problem6 6
2010-04-22 13:29:24
Wstęp Niniejsza publikacja jest trzecią już książką będącą rezultatem „Ogólnopolskiego Seminarium Metodologii Pedagogiki”, które zbiera się co dwa lata i podejmuje ważne zagadnienia metodologiczne dyscypliny. Pierwsze spotkanie odbyło się w Lublinie z inicjatywy profesorów Dariusza Kubinowskiego (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej) oraz Mariana Nowaka (Katolicki Uniwersytet Lubelski), drugie w Toruniu, trzecie – w Łodzi. Każde ze spotkań zaowocowało publikacjami, ich tematyka stanowiła zaś w równej mierze rezultat ustaleń przyjmowanych przez uczestników w ramach podejmowanych zagadnień, jak i odpowiedź na bieżące problemy pojawiające się w metodologicznych debatach w czasie dzielącym kolejne konferencje. Można więc powiedzieć, że niezależnie od powstających planów tematycznych i przewidywanej cykliczności działań, problematyka i atmosfera spotkań odzwierciedla i dokumentuje kwestie metodologiczne towarzyszące kształtowaniu się współczesnego wizerunku metodologicznego pedagogiki. Taki właśnie charakter miały dyskusje przedstawione we wcześniejszych wydawnictwach dokumentujących przebieg seminariów. Dotyczyły one bieżących problemów kształtowania się humanistycznej orientacji metodologicznej w pedagogice oraz – w ostatnim z wydanych tomów – debaty nad możliwymi konceptualizacjami jej przedmiotu badań. Specyfikę obecnej książki wyznacza chęć zmierzenia się z pytaniem o istotę wiedzy pedagogicznej oraz problemy związane z jej kształtowaniem w ramach istniejących orientacji metodologicznych, jak również w kontekście dostrzeganych uwarunkowań społeczno-kulturowych odzwierciedlających się w praktyce badawczej pedagogów. Problematyka kształtowania i przekazu wiedzy w warunkach współczesnej praktyki akademickiej – stanowiąca wiodący temat seminarium – została oczywiście podjęta na wiele sposobów. Nie może to dziwić szczególnie w sytuacji dopuszczania do głosu różnorodnych stanowisk teoretycznych i metodologicznych, a taka właśnie idea łączy wszystkie dotychczasowe seminaria. Pomimo to wyraźnie zaznaczają się trzy grupy zagadnień, wokół których koncentrowała się
Piekarski_Metodologiczne problem7 7
2010-04-22 13:29:24
Wstęp
debata i które w związku z tym postanowiono uwzględnić w porządkowaniu jej przebiegu, a w konsekwencji także w strukturze tematycznej zaproponowanej w publikacji. Godzi się też we wstępie je zaprezentować, przybliżając tą drogą zawartość całej książki. W jej części pierwszej, zatytułowanej „O wiedzy pedagogicznej”, zamieszczone zostały wypowiedzi traktujące o zagadnieniach tworzenia, przekazywania i wykorzystania wiedzy w sposób najogólniejszy – odnoszące się do koncepcji wiedzy pedagogicznej właściwej całości dyscypliny, ukazujące właściwości tej wiedzy, jej uwarunkowania oraz dokonujące się w tej dziedzinie przeobrażenia. Tę część publikacji otwiera opracowanie Stanisława Palki, w którym zawarto próbę uporządkowania przedmiotowego dziedziny wiedzy pedagogicznej oraz wprowadzono istotne rozróżnienie wiedzy pedagogicznej oraz wiedzy w pedagogice, tłumaczące dokonujące się wciąż zmiany w dziedzinie poszukiwań pedagogicznych, stale otwartych na dorobek innych dyscyplin naukowych. Ksiądz Marian Nowak analizuje różnorodne źródła oraz odmiany wiedzy tworzące współczesny wizerunek nauk o wychowaniu, w którym między innymi poszukuje horyzontu wiążącego twórcze odniesienie do praktyki z etycznym wymiarem osobowego doświadczenia i zaangażowania. Teresa Hejnicka-Bezwińska ukazuje natomiast przemiany, jakie dokonują się w pojmowaniu wiedzy pedagogicznej wraz z następowaniem – w okresie późnej nowoczesności – istotnych zmian o charakterze epistemologicznym. Analizuje też udział różnych typów wiedzy w tworzeniu się edukacyjnej praktyki, przedstawiając modelowe ujęcia konstruowania i dekonstruowania tworzących się w ich następstwie pedagogii. W tworzeniu się pedagogii, ogniskujących różnorodne typy edukacyjnych praktyk, mają swój udział różne odmiany wiedzy. Zawierają się w nich zarówno rezultaty badań ukierunkowanych na tworzenie teorii, jak i powstałe w procesach kształceniowych sposoby postrzegania rzeczywistości, umiejętności czy też kryteria oceny. Dwa kolejne opracowania, zamykające pierwszą część publikacji, dotyczą szczególnie tych właśnie zagadnień. Krzysztof Rubacha zastanawia się nad możliwościami procedur metodologicznych w określaniu prawidłowości oraz objaśnianiu kontekstu procesów edukacyjnych, skupiając się na rozważaniu odmienności i związków łączących idiograficzne podeście badawcze z nastawieniem nomotetycznym, ukierunkowanym na poszukiwanie prawidłowości i konstruowanie odpowiadającej temu podejściu wiedzy. Stanisław Dylak natomiast przedstawia wnikliwą analizę wiedzy nauczycielskiej, ukazując zarówno jej złożoność strukturalną, jak i znaczenie formacyjne, przekładające się na treść doświadczeń edukacyjnych uczniów. Opisując złożoność mechanizmów uczenia się, objaśnia jednocześnie złożony mechanizm konstruowania wiedzy, dający się stosować także w praktyce badawczej. Praktyka ta znajduje różnorodne oświetlenie w drugiej części książki, którą zatytułowano „Orientacje metodologiczne w tworzeniu wiedzy”. Tytuł ten oddaje
Piekarski_Metodologiczne problem8 8
2010-04-22 13:29:24
Wstęp
ogólną intencję łączącą zawarte w niej wypowiedzi. Rozwijane są tu problemy, jakie rodzą się wraz z krytycznym namysłem nad ukonstytuowanymi już i rozwijanymi w pedagogice paradygmatami tworzenia wiedzy, dającymi się rekonstruować modelami prowadzenia badań, a także teoretyczno-metodologicznymi orientacjami badawczymi. Otwierając tę część publikacji, Dariusz Kubinowski przypomina historyczny już – jak mogłoby się zdawać – spór dotyczący relacji pomiędzy pozytywistyczno-scjentystycznym paradygmatem badawczym a jakościowymi orientacjami badawczymi budującymi humanistyczną tożsamość nauk o wychowaniu. Ukazując współczesne krytyczne stanowiska reprezentantów badań jakościowych – interpretatywnych, stawia ważne pytania o status poznawczy tych stanowisk i – co niezwykle istotne – ich społeczne ugruntowanie w rzeczywistej praktyce badawczej pedagogów. Rozważania Teresy Bauman można traktować jako swoistą kontynuację tego wątku treściowego. Ukazuje ona historyczne etapy konstytuowania się jakościowej orientacji badawczej oraz sygnalizuje różnice dzielące jej główne odmiany. Traktowane są one modelowo, co stanowi dogodną przesłankę krytycznej analizy statusu wiedzy gromadzonej w badaniach jakościowych, szczególnie – orientacji interpretatywnej. Pytanie o status wiedzy pedagogicznej może być jednak stawiane także w odniesieniu do wyraźnie artykułowanej przesłanki natury filozoficznej. W takim też kontekście wypada odczytywać dwa kolejne opracowania. Krystyna Ablewicz stawia pytanie o sens wychowania, rozważając różnorodne problemy, jakie w jego rozstrzyganiu ujawnia podejście fenomenologiczne, nie kryjąc przy tym, że właśnie fenomenologia stanowić może zasadniczą metodę uprawiania filozofii wychowania. Włodzimierz Prokopiuk proponuje z kolei hermeneutyczną wykładnię tworzenia wiedzy, odwołującą się do idei objaśniającego rozumienia oraz dialogu, jako podstawowych elementów charakterystyki podmiotu, ale także tworzenia i przekazywania pedagogicznej wiedzy. Natomiast opracowanie zamykające drugą część książki opiera się na argumentacji, której źródeł należy się doszukiwać głównie w dziedzinie nauk społecznych. Mariola Chomczyńska-Rubacha słusznie przekonuje, że wiedza o edukacji tworzy się w społecznych instytucjach i społecznych relacjach. Wiedza ta jest jednocześnie częścią publicznego dyskursu, w którym konstruowany jest zarówno wizerunek edukacji, jak i intelektualne instrumenty jego rozumienia i objaśniania. Artykuł ukazujący teoretyczne i metodologiczne przesłanki tworzenia „wiedzy o rodzaju” stawia problem jej stronniczości związanej ze społecznym zaangażowaniem i znakomicie ukazuje jego złożoność w dziedzinie studiów oraz poszukiwań metodologicznych motywowanych koncepcjami feministycznymi. Praktyka prowadzenia badań w pedagogice motywowana jest, jak widać, choćby z przytoczonej wyżej tematyki książki, różnorodnymi inspiracjami filozoficznymi, światopoglądowymi czy też teoretycznymi, mającymi swój udział we współczesnym myśleniu pedagogicznym. Można wszakże postrzegać ją również
Piekarski_Metodologiczne problem9 9
2010-04-22 13:29:24
Wstęp
jako rezultat złożonych procesów społeczno-kulturowych, w ramach których działalność naukowa uzyskuje swój specjalistyczny wymiar i status. W ostatniej części książki zatytułowanej „Praktyka tworzenia wiedzy” zamieszczono opracowania skupione właśnie wokół tych zagadnień. Jacek Piekarski analizuje mechanizmy społeczno-kulturowe przyczyniające się do zmiany reguł tworzenia wiedzy, a odzwierciedlające się w jakości praktyki badawczej realizowanej w środowisku akademickim. Zastanawiając się nad źródłami deficytów tej praktyki, które ujawniają się także w praktykowaniu zaleceń metodologicznych, przedstawia ich ujęcie typologiczne, rekonstruując syndrom tolerantyzmu metodologicznego, oświetlając jego genezę oraz możliwe konsekwencje poznawcze. Dwa kolejne opracowania mieszczą się w tym nurcie tematycznym, rozwijając go w odniesieniu do kluczowych aspektów postępowania badawczego – stawianych problemów oraz formułowanych hipotez. Krzysztof J. Szmidt poddaje krytycznej analizie praktykę stawiania pytań badawczych, słusznie podkreślając, że mechanizmy socjalizacji do tworzenia wiedzy naukowej, a także określane przez niektórych metodologów warunki metodologicznej poprawności badań, skłaniają do dziedziczenia zawartości pytań badawczych, odwracając przy tym uwagę od ich walorów poznawczych – kluczowych prawdopodobnie w nauce – odkrywczości i atrybutów twórczych. O ile w świetle tych rozważań można zauważyć, że poprawność nie zawsze sprzyja nowatorstwu, o tyle opracowanie Danuty Urbaniak-Zając wskazuje i na to, że również reguły poprawności metodologicznej w stawianiu hipotez badawczych nie zawsze są respektowane w codziennej praktyce badawczej. Ostatni artykuł w tej części publikacji, autorstwa Beaty Borowskiej-Beszty, poświęcony podejściu etnograficznemu, ilustruje możliwości i problemy, jakie rodzą się w sytuacji uczestniczącego dokumentowania i interpretowania materiałów uzyskiwanych w badaniach terenowych. Przybliżona wyżej zawartość tomu okazuje się niezwykle różnorodna, a przyjęty sposób porządkowania, choć może być pomocny w całościowym odnoszeniu się do przebiegu i treści toczonej dyskusji, z pewnością nie oddaje jej wewnętrznej złożoności. Eksponując główne nurty problemowe toczonej debaty, proponując ich ogólne uporządkowanie, warto zauważyć, że pomimo dążenia do zachowania spójności przedmiotowej dyskusję tę cechuje niezwykła różnorodność w zakresie formułowanych kwestii szczegółowych, lekturowych inspiracji oraz proponowanych rozstrzygnięć. Z pewnością domagają się one wnikliwego prześledzenia, krytycznej analizy i dalszej deliberacji. Wątki dyskusyjne i polemiczne pojawiały się oczywiście w trakcie seminarium, ze względów technicznych nie są jednak w niniejszej publikacji zamieszczone. Wydaje się jednak, że istnieje potrzeba krytycznej kontynuacji stawianych w publikacji problemów. Z tego też powodu zdecydowano się zainicjować także dalszą dyskusję, zamieszczając w zakończeniu książki polemiczne uwagi Danuty Urbaniak-Zając, odnoszące się do stawianych w książce kwestii metodologicz-
Piekarski_Metodologiczne problem10 10
2010-04-22 13:29:24
Wstęp
nych. Warto mieć przy tym nadzieję, że dyskusja taka znajdzie kontynuację, a podjęta w publikacji tematyka – dalsze interesujące rozwinięcie. Redakcja pragnie również wyrazić podziękowania wszystkim Uczestnikom spotkania – zarówno autorom publikowanych artykułów, jak i osobom biorącym udział w seminarium na prawach dyskutantów. Udział wszystkich zadecydował o jakości debaty i znalazł swój wyraz w treści niniejszego tomu. Dziękujemy także profesorowi Tadeuszowi Pilchowi za merytoryczne i redakcyjne uwagi, które istotnie przyczyniły się do nadania książce ostatecznego kształtu i wyrazu. Zbiorowy wysiłek złożył się na to, że możemy we wstępie polecać książkę lekturze i krytyce Czytelników. Jacek Piekarski
1 Dostrzegając stały deficyt dyskusji metodologicznej, Redakcja pragnie zainicjować debatę nad treścią przedkładanej publikacji. Zachęcamy do nadsyłania artykułów, głosów w dyskusji, polemik nawiązujących do treści niniejszej książki, z intencją ich opublikowania i uwzględnienia w planowaniu tematyki kolejnego seminarium. Prosimy o nadsyłanie tekstów (wraz z nośnikiem elektronicznym) na adres Katedry Badań Edukacyjnych (01-408 Łódź, ul. Pomorska 46/48) lub na adres e-mailowy – kbewnow@uni.lodz.pl. Oczekujemy tego rodzaju opracowań w przeciągu roku od ukazania się niniejszej książki.
Piekarski_Metodologiczne problem11 11
2010-04-22 13:29:24
Piekarski_Metodologiczne problem12 12
2010-04-22 13:29:24
Część pierwsza
O wiedzy pedagogicznej
Piekarski_Metodologiczne problem13 13
2010-04-22 13:29:24
Piekarski_Metodologiczne problem14 14
2010-04-22 13:29:24
Stanisław Palka Uniwersytet Jagielloński
Wiedza w pedagogice i wiedza pedagogiczna Analizowanie zagadnienia wiedzy w pedagogice i wiedzy pedagogicznej wymaga wpierw wyjaśnienia znaczenia podstawowego terminu, którym jest „wiedza” i przyjęcie jego definicji.
. Znaczenie terminu „wiedza” Przegląd słownikowych ujęć znaczenia terminu „wiedza” wskazuje, że definiowany jest on: a) bądź w wymiarze indywidualnym, jednostkowym, określonej osoby ludzkiej; b) bądź w wymiarze społecznym, ponadjednostkowym. Ad a) Indywidualny wymiar obejmuje zwykle to, co wiąże się z doświadczeniem, uczeniem się człowieka. Oto wybrane przykłady definicji z polskich opracowań. Zdaniem autorów tych definicji, „wiedza” to: – „ogół wiadomości, umiejętności w jakiejś dziedzinie zdobytych dzięki uczeniu się, doświadczeniu życiowemu itp.”; – „ogół czyichś wiadomości w konkretnej dziedzinie (wiedza osobista)”; – z punktu widzenia psychologii poznawczej „to forma trwałej reprezentacji rzeczywistości, mająca postać uporządkowanej i wzajemnie powiązanej struktury informacji, kodowanej w pamięci długotrwałej”; – z punktu widzenia epistemologii – „według poglądu traktowanego jako klasyczny – to prawdziwe, uzasadnione przekonanie”. Wybrane zagraniczne opracowania słownikowe rzecz ujmują następująco:
Słownik współczesnego języka polskiego, t. , Przegląd Reader’s Digest, Warszawa , s. . K.M. Czarnecki (red.), Leksykon metodologiczny, Śląsk, Katowice , s. . E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura, Psychologia poznawcza, WN PWN, Academica Wyd. SWPS, Warszawa , s. . J. Woleński, Epistemologia, t. : Wiedza i poznanie, Aureus, Kraków , t. , s. .
Piekarski_Metodologiczne problem15 15
2010-04-22 13:29:24
Część pierwsza. O wiedzy pedagogicznej
– „stan świadomości, rozumienia lub informacji uzyskany przez doświadczenie lub uczenie się”, – „znajomość stanu rzeczy” lub „wszystkie wiadomości danej osoby”, – „fakty, doświadczenia znane przez jednostkę”, „przechowywane w pamięci i odtwarzane przez człowieka wiadomości, przeświadczenia, dane i fakty dotyczące określonego obszaru rzeczywistości...”. Zwraca się przy tym uwagę na dwie drogi zdobywania wiadomości, składające się na wiedzę człowieka i mające znaczenie dydaktyczne: – bezpośrednie zdobywanie, poprzez własny ogląd i doświadczenie osobiste; – pośrednie zdobywanie, poprzez korzystanie z doświadczeń innych osób, przekazywanych ustnie, pisemnie lub za pomocą mediów. Ad b) Wymiar społeczny, ponadjednostkowy, obejmuje przede wszystkim „zasób informacji z jakiejś dziedziny”. Tak definiowana wiedza może być ujmowana w wąskim lub szerokim znaczeniu. Niżej przytaczam wybrane przykłady wąskiego ujmowania wiedzy w wymiarze społecznym: – „zasób wiadomości z jakiejś dziedziny; gałąź nauki”; – „ogół wiarygodnych informacji o rzeczywistości wraz z umiejętnością ich wykorzystania” . W ten sposób pojmowana wiedza utożsamiana bywa z wiedzą naukową. W szerokim ujęciu wiedza obejmuje nie tylko wiedzę naukową, ale i inne jej rodzaje. Oto przykłady: – „wszelki zbiór informacji, poglądów, wierzeń itp., którym przypisuje się wartość poznawczą i/lub praktyczną”; – „zespół wiadomości, najczęściej powiązanych ze sobą, dotyczących całości lub fragmentu rzeczywistości”; – „wszelki zbiór informacji, poglądów, wierzeń, którym przypisuje się wartość poznawczą lub (i) praktyczną”;
Cambridge Dictionary of American English, Cambrigde University Press, Cambrigde , s. . PONS Grosswörterbuch. Deutsch als Fremdsprache, Ernst Klett Sprachen, Stuttgart , s. . Collins English Dictionary and Thesaurus, HarperCollins Publishers, Glasgow , s. . J.A. Keller, F. Novak, Kleines Pädagogisches Wörterbuch. Grundbegriffe – Praxisorientierungen – Reformideen, Herder, Freiburg , s. . Por. G. Steindorf, Grundbegriffe des Lehrens und Lernen, Verlag Julius Klinkhardt, Bad Heilbrunn , s. –. Słownik języka polskiego, PWN, Warszawa , s. . Słownik współczesnego języka polskiego, dz. cyt., s. . Zob. W. Łagodzki, G. Pyszczek (red.), Filozofia. Leksykon PWN, PWN, Warszawa , s. ; Encyklopedia PWN: M–Ż, red. nacz. enc. B. Kaczorowski, oprac. red. E. Janiec i in., PWN, Warszawa , s. . W. Łagodzki, G. Pyszczek (red.), Filozofia..., dz. cyt, s. . K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Graffiti BC, Toruń , s. . Encyklopedia PWN: M–Ż..., dz. cyt., s. .
Piekarski_Metodologiczne problem16 16
2010-04-22 13:29:24