Edukacja by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Edukacja Konteksty historyczno-pedagogiczne

Piwowarczyk-28.XI.2007.indd 1

2007-11-28 12:56:03

Piwowarczyk-28.XI.2007.indd 2

2007-11-28 12:56:03

Edukacja Konteksty historyczno-pedagogiczne

redakcja naukowa Mirosław Piwowarczyk

Oﬁcyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007

Piwowarczyk-28.XI.2007.indd 3

2007-11-28 12:56:04

Recenzent: dr hab. Zenon Jasiński, prof. UO

Korekta: Agnieszka Gajewska Magdalena Polek

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja sﬁnansowana przez Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego

ISBN 978-83-7308-987-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Piwowarczyk-28.XI.2007.indd 4

2007-11-28 12:56:04

Spis treści Wstęp ..........................................................................................................

Rozdział I Problemy edukacyjne Republiki Czeskiej, Litewskiej i Polskiej Alicja Szerląg Globalizacja inspiracją dla pedagogicznych dyskursów – edukacyjny (nie)byt ................................................................................... 15 Oldřich Šimoník Proces historyczny a współczesne unowocześnianie systemu dydaktycznego ................................................................................ 27 Stanislav Střelec Zmiany w strategii wychowania we współczesnej czeskiej szkole ................ 35 Tomáš Čech Proﬁlaktyka narkotykowa i jej realizacja w szkołach czeskich ...................... 43 Jiří Němec Klasy przygotowawcze dla dzieci ze środowisk trudnych w Republice Czeskiej .............................................. 55 Pavel Mühlpachr Poradnictwo w szkolnictwie Republiki Czeskiej ......................................... 65 Danutè Milevičienè, Vida Pukienè Wspomnienia działaczy politycznych jako źródło wychowania obywatelskiego ...................................................... 71 Rozdział II Konteksty historyczno-oświatowe współczesnej edukacji Bogdan Rok Wychowanie wiejskich dzieci w świetle poradników Józefa Legowicza ......... 83

Piwowarczyk-28.XI.2007.indd 5

2007-11-28 12:56:04

Spis treści

Stefania Walasek Nauczyciele i ich rola w edukacji społeczeństwa byłej guberni wileńskiej w XIX i na początku XX wieku ............................. 97 Małgorzata Skotnicka Misja kulturalna inteligencji polskiej w dwudziestoleciu międzywojennym. Casus Jakuba Mortkowicza i Antoniego Osuchowskiego oraz Liceum Krzemienieckiego ..................... 111 Marija Barkauskaitè, Ona Tijūnèlienè Znaczenie aktualizowanych przez J. Laužikasa (1929–1939) problemów kształcenia dla przyszłości litewskiej szkoły .............................. 123 Rozdział III Uwarunkowania historyczne edukacji Mirosław Piwowarczyk Towarzystwa i organizacje kulturalno-oświatowe społeczności lokalnej Kalisza w II Rzeczypospolitej .................................... 141 Małgorzata Malik Walka z analfabetyzmem na Dolnym Śląsku w latach 1945–1951 .............. 155 Jaroslav Vaculík Czesi na ziemi kłodzkiej po 1945 roku ........................................................ 167 František Čapka Idea państwa narodowego Czechów i Słowaków w wyobrażeniach czechosłowackiego ruchu oporu w czasie drugiej wojny światowej ................................................................. 181 Lubomir Slezák Rolnictwo Czechosłowacji po drugiej wojnie światowej w koncepcjach zagranicznego ruchu oporu .................................................. 187 Marie Marečková Rozwój ruchu feministycznego .................................................................... 193 Autorzy ........................................................................................................ 199

Piwowarczyk-28.XI.2007.indd 6

2007-11-28 12:56:04

Wstęp Od 1997 roku nasila się współpraca badaczy z Czech, Litwy i Polski w ramach umowy zawartej między Uniwersytetem Wrocławskim a Uniwersytetem Masaryka w Brnie i Wileńskim Uniwersytetem Pedagogicznym. Szczególną aktywność w wielostronnych kontaktach naukowych wykazują badacze z Instytutu Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego i z Fakultetu Pedagogiki Uniwersytetu Masaryka w Brnie. Zacieśniająca się współpraca skutkuje wieloma cennymi inicjatywami naukowymi: 1) konferencjami naukowymi (np. cykl konferencji pt. „Polsko-Czeskie historyczne dni” poświęcony analizie zagadnień z zakresu pedagogiki i historii wychowania, którego szósta edycja odbyła się w maju 2005 roku we Wrocławiu); 2) projektami badawczymi (np. „Publishing of Brocher from international research into teaching plans and curriculums of study of history in basic schools of Poland, Slovakia and Czech Republic starting from 1990” − temat realizowano w latach 2000–2003 w ramach International Visegrad Fund (1011-2001-IVF) pod kierownictwem prof. Marii Marečkovej z Katedry Historii Fakultetu Pedagogiki Uniwersytetu Masaryka w Brnie; cykl wykładów monograﬁcznych realizowanych przez prof. M. Mareckovą w Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego); 3) publikacjami (np. Misto historie a uloha ucitele dejepisu pri formovani multikulturni spolecnosti, red. J. Vaculík, J. Mihola, Brno 2003; Multikulturni vychova v teorii a praxi, red. L. Gulova, E. Steparova, Brno 2004; Selected Educational Problems. The Past, the Present, the Future, eds. M. Piwowarczyk, M. Podgórny, Kraków 2005). W ramach wspólnych przedsięwzięć badawczych toczy się dyskusja na temat różnych problemów z zakresu szeroko rozumianej edukacji zarówno w kontekście historycznym, jaki i współczesnym.

Piwowarczyk-28.XI.2007.indd 7

2007-11-28 12:56:05

Wstęp

Niniejsza praca jest wynikiem wieloletniej współpracy badaczy z Brna, Wilna i Wrocławia oraz odbiciem zainteresowań badawczych autorów zajmujących się edukacją. Głównym celem redaktora była taka prezentacja zainteresowań czeskich, litewskich i polskich pedagogów, która pokazałaby zarówno odmienność oraz zróżnicowanie, jak i uniwersalność ich refleksji. Każdy zamieszczony w niniejszej książce artykuł szczegółowo obrazuje wybrany przez autora fragment rzeczywistości edukacyjnej. Przedstawiony zbiór prac jest drugim z cyklu mającym na celu prezentację różnorodnych problemów edukacyjnych w ujęciach historycznym, współczesnym, a także przyszłościowym. Tak zorientowane zainteresowania badawcze autorów artykułów przyczyniły się do trzyczęściowej struktury tomu. Część pierwszą – zatytułowaną „Problemy edukacyjne Republiki Czeskiej, Litewskiej i Polskiej” − poświęconą współczesnym problemom edukacji otwiera artykuł Alicji Szeląg Globalizacja inspiracją dla pedagogicznych dyskursów − edukacyjny (nie)byt, w którym autorka przedstawia rozumienie pojęcia „globalizacja”, dowodząc przy tym, że globalizacja zasadniczo zmieniła (i zmienia) charakter naszych codziennych doświadczeń. Stwierdza, że globalizacja doprowadziła do zasadniczych zmian w sposobie myślenia o człowieku i jego relacjach z innymi ludźmi, że zmiany, jakie dokonały się we współczesnym świecie za sprawą globalizacji, zmuszają do dyskursów pedagogicznych, które zaczynają wyznaczać nowy sposób pojmowania i oglądu rzeczywistości edukacyjnej. Natomiast Oldřich Šimoník w artykule Proces historyczny a współczesne unowocześnianie systemu edukacyjnego dokonuje analizy historycznych etapów kształtowania się procesu dydaktycznego, aby następnie przedstawić podstawowe założenia, cechy i właściwości procesu nauczania. Wskazuje także na jeden z najistotniejszych czynników wpływających na unowocześnienie tego procesu – odpowiednie przygotowanie nauczycieli. Główne założenia wdrażanej reformy systemu edukacji w Czechach omawia w artykule Zmiany w strategii wychowania we współczesnej czeskiej szkole Stanislav Střelec. Autor koncentruje się na założeniach reformy dotyczących szkolnictwa podstawowego sformułowanych w dokumencie Ramowy program kształcenia podstawowego. W artykule Profilaktyka narkotykowa i jej realizacja w czeskich szkołach autorstwa Tomáša Čecha przedstawione zostały główne założenia profilaktyki narkotykowej przyjęte przez Ministerstwo Oświaty, Młodzieży i Wychowania Fizycznego Republiki Czeskiej oraz zasady jej realizacji w przedszkolach i szkołach

Piwowarczyk-28.XI.2007.indd 8

2007-11-28 12:56:05

Wstęp

podstawowych. Autor wyjaśnia także istotę i podstawowe założenia edukacji antynarkotykowej, która prężnie rozwija się w Czechach. Jiři Němec w artykule Klasy przygotowawcze dla dzieci ze środowisk trudnych w Republice Czeskiej przedstawia główne założenia i wyniki badań przeprowadzonych w 2004 roku w czeskich szkołach, w których tworzone są tzw. klasy przygotowawcze, przeznaczone dla dzieci wywodzących się przede wszystkim ze środowiska romskiego. Autor omawia podstawowe bariery, jakie pojawiają się w edukacji dzieci romskich, podkreśla również rolę nauczycieli tych klas. Z kolei Pavel Mühlpachr w artykule Poradnictwo w szkolnictwie Republiki Czeskiej przedstawia początki tworzenia koncepcji i instytucji poradnictwa oraz omawia podstawowe elementy współczesnego systemu poradnictwa pedagogiczno-psychologicznego w Czechach, a także przybliża jego tendencje rozwojowe. Znaczenie i wpływ wspomnień wybitnych postaci historycznych na kształtowanie świadomości obywatelskiej współczesnych uczniów i studentów na przykładzie wspomnień litewskich działaczy politycznych z lat 1917−1939: V. Bartuški, V. Mironasa i A. Steponaitisa omawiają autorki artykułu Wspomnienia działaczy politycznych jako źródło wychowania obywatelskiego – Danutè Milevičienè i Vida Pukienè. Część drugą tomu zatytułowaną „Konteksty historyczno-oświatowe współczesnej edukacji” otwiera artykuł Bogdana Roka Wychowanie wiejskich dzieci w świetle poradników Józefa Legowicza. Autor przedstawia w nim obraz wychowania wiejskich dzieci w osiemnastowiecznej Polsce na podstawie wielce ciekawych poglądów na wychowanie i kształcenie księdza Józefa Legowicza zawartych w jego poradnikach. Następnie Stefania Walasek w artykule Nauczyciele i ich rola w edukacji społeczeństwa byłej guberni wileńskiej w XIX i na początku XX wieku przedstawia przykłady pracy 60 nauczycieli żyjących w II połowie XIX i na początku XX wieku na rzecz społeczności lokalnych byłej guberni wileńskiej. Autorka ukazuje rolę, jaką odgrywali nauczyciele i szkoły jako inicjatorzy pracy kulturalno-oświatowej wśród dzieci i dorosłych na tle uwarunkowań polityczno-społecznych ówczesnych czasów. Natomiast Małgorzata Skotnicka w artykule Misja kulturalna inteligencji polskiej w dwudziestoleciu międzywojennym. Casus Jakuba Mortkowicza i Antoniego Osuchowskiego oraz Liceum Krzemienieckiego przedstawia działalność znakomitych przedstawicieli polskiej inteligencji – Jakuba Mortkowicza, księgarza warszawskiego i mecenasa Antoniego Osuchowskiego oraz działalność Liceum Krzemienieckiego jako przykłady ludzi i instytucji,

Piwowarczyk-28.XI.2007.indd 9

2007-11-28 12:56:05

Wstęp

których praca przyczyniła się do upowszechnienia kultury polskiej w okresie Drugiej Rzeczypospolitej. W artykule Znaczenie aktualizowanych przez J. Laužikasa (1929−1939) problemów kształcenia dla przyszłości litewskiej szkoły Marija Barkauskaitè i Ona Tijūnèlienè omawiają problemy kształcenia rozpatrywane przez J. Laužikasa na początku jego pracy naukowej oraz podkreślają podstawowe zasady pedagogiczne litewskiego badacza. Dokonują także interesującej interpretacji poglądów litewskiego pedagoga na programy nauczania, funkcje podręczników, kształcenie uczniów zdolnych, znaczenie samorządu szkolnego w kształtowaniu demokratycznych osobowości czy zadań i warunków doskonalenia kwaliﬁkacji nauczycieli. Część trzecia tomu zatytułowana „Uwarunkowania historyczne edukacji” zawiera sześć artykułów, w których autorzy, omawiając wybrane problemy edukacji, szeroko i szczegółowo analizują ich uwarunkowania społeczno-polityczne, gospodarcze i kulturowe. Historyczne ujęcie, współcześnie szeroko analizowane, problematyki aktywności społeczno-kulturalnej podejmowanej w małych społecznościach lokalnych i jej różnorodnych form organizacyjnych przedstawia w artykule Towarzystwa i organizacje kulturalno-oświatowe społeczności lokalnej Kalisza w Drugiej Rzeczypospolitej Mirosław Piwowarczyk. Natomiast Małgorzata Malik w artykule Walka z analfabetyzmem na Dolnym Śląsku w latach 1945−1951 na podstawie bogatych źródeł archiwalnych kreśli obraz zmagań lokalnych władz i powołanych do tego celu specjalnych instytucji i organizacji z trudnym problemem analfabetyzacji wśród ludności zamieszkującej Dolny Śląsk po drugiej wojnie światowej. Uwarunkowania polityczno-społeczne i ekonomiczne powojennej Europy w zasadniczy sposób zaważyły na sytuacji ludności pochodzenia czeskiego zamieszkującej ziemię kłodzką, sytuacji, która w zasadniczy sposób warunkowała funkcjonowanie szkolnictwa czeskiego w latach czterdziestych na Dolnym Śląsku. Skomplikowaną sytuację mniejszości czeskiej po 1945 roku na terenach Kotliny Kłodzkiej bardzo szczegółowo analizuje w artykule Czesi na ziemi kłodzkiej po 1945 roku Jaroslav Vaculík. Z kolei František Čapka w artykule Idea państwa narodowego Czechów i Słowaków w wyobrażeniach czechosłowackiego ruchu oporu w czasie drugiej wojny światowej przybliża wizję powojennej Czechosłowacji jako państwa narodowego Czechów i Słowaków, tworzoną w środowiskach politycznych, głównie w otoczeniu Edwarda Beneša, po 1938 roku i jej ówczesne uwarunkowania polityczne, co w sposób istotny warunkowało powstanie i charakter systemu

Piwowarczyk-28.XI.2007.indd 10

2007-11-28 12:56:05

Wstęp

oświaty i szkolnictwa w Czechosłowacji. Kształtowanie koncepcji systemu ekonomiczno-gospodarczego ze szczególnym uwzględnieniem powojennej reformy rolnej w Czechosłowacji omawia Lubomir Slezák w artykule Rolnictwo Czechosłowacji po drugiej wojnie światowej w koncepcjach zagranicznego ruchu oporu. Autor przybliża m.in. główne założenia reformy rolnej, sformułowane przez przedstawicieli czeskiej emigracji, głównie przez środowisko polityczne E. Beneša, i jej uwarunkowania, a także skutki reformy rolnej dla systemu gospodarczego powojennej Czechosłowacji. Wypracowane koncepcje rolnictwa i skutki reformy rolnej wywarły bezpośredni wpływ na tworzenie systemu szkolnictwa rolniczego i powojennej polityki oświatowej Czechosłowacji. Trzecią, ostatnią, część tomu zamyka artykuł Marii Marečkovej Rozwój ruchu feministycznego, w którym autorka dokonuje analizy dziejów światowego ruchu feministycznego, jego głównych założeń, celów i faz rozwoju. Przedstawia także najistotniejsze osiągnięcia ruchu kobiecego i jego wkład w rozwój nowoczesnych społeczeństw demokratycznych. Przedstawione problemy mają zarówno wymiar lokalny – odnoszą się do realiów historycznych, społecznych, edukacyjnych Czech, Litwy i Polski i są specyﬁczne dla każdego z tych systemów, jak i wymiar ogólny, wspólny – odnoszą się do istotnych zagadnień współczesnej edukacji: mechanizmów jej funkcjonowania, doświadczania różnych jej procesów przez człowieka. Różnorodność zainteresowań i wielość podejść badawczych wszystkich zespołów, a jednocześnie zintensyﬁkowanie współpracy polskich, litewskich i czeskich pedagogów pozwala mieć nadzieję, że niniejszy tom będzie miał swoją kontynuację. Mirosław Piwowarczyk

Piwowarczyk-28.XI.2007.indd 11

2007-11-28 12:56:06

Piwowarczyk-28.XI.2007.indd 12

2007-11-28 12:56:06