Współczesny człowiek w świetle dylematów i wyzwań: perspektywa psychologiczna by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Współczesny człowiek w świetle dylematów i wyzwań: perspektywa psychologiczna

Plopa-25 IV 2008.indd 1

2008-04-25 13:35:17

Plopa-25 IV 2008.indd 2

2008-04-25 13:35:17

Współczesny człowiek w świetle dylematów i wyzwań: perspektywa psychologiczna pod redakcją naukową Mieczysława Plopy Magdaleny Błażek

Kraków 2008

Plopa-25 IV 2008.indd 3

2008-04-25 13:35:17

Recenzenci: Wiesław Baryła Bogdan Pietrulewicz Teresa Rostowska Jan Rostowski Janusz Czerwiński

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Uniwersytet Gdański ul. Bażyńskiego 1A 80-952 Gdańsk

ISBN 978-83-7326-521-9 ISBN 978-83-7308-893-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2008

Plopa-25 IV 2008.indd 4

2008-04-25 13:35:17

Spis treści Wprowadzenie Introduction ............................................................................................................. 11 Część I Psychologia osobowości – wybrane zagadnienia Part I Psychology of Personality – Choice Problems Jerzy Trzebiński Dwie nadzieje Two Hopes ............................................................................................................... 19 Jerzy Trzebiński Narracje i zachowania interpersonalne Narration and Interpersonal Behavior ...................................................................... 29 Michał Jaśkiewicz Dążenie do utrzymania stabilnej reprezentacji świata wobec zagrożeń granic Ja Motivation for Maintaining Stable Representations of the World as a Result of Self Boundaries Threaten .................................................................... 39 Wacław Bąk, Piotr Oleś Koncepcja trzech planów organizacji systemu Ja Three Perspectives of the Structure of the Self System ............................................. 45 Magdalena Błażek Zróżnicowanie w poziomie dekonstrukcji Ja osób o różnej klarowności samowiedzy w sytuacji wykluczenia społecznego Self-clarity and Deconstruction of the Self in Reaction to the Social Exclusion ...... 57 Romana Kadzikowska-Wrzosek Mechanizmy kontroli i zaangażowania w działanie a adaptacja do nowej sytuacji Mechanism of Control and Involvement in Activity in the Process of Adaptation in a New Situation ...................................................... 69

Plopa-25 IV 2008.indd 5

2008-04-25 13:35:17

Spis treści

Katarzyna Skrzypińska Osobowość a wiara w sprawiedliwy świat i człowieka w kontekście jakości życia Personality and the Belief in Just World and a Man – the Context of Quality of Life ............................................................................... 77 Celina Timoszyk-Tomczak Właściwości celów w kontekście preferencji strategii konstruowania własnej przyszłości Characteristic of Goals in the Context of the Preference of Strategy Contraction Own Future ....................................................................... 85 Część II Z problematyki współczesnej psychologii społecznej Part II From Problems of Contemporary Social Psychology Krystyna Skarżyńska Przekonania o świecie społecznym a zadowolenie z życia i legitymizacja systemu politycznego Social Beliefs and Quality of Life and Social Legitimacy of Social System .............. 93 Andrzej Szmajke Kulturowe uwarunkowania agresji: Polska jako enklawa „kultury honoru” Culture and Aggression: Poland as an Enclave of „Culture of Honor” .................... 105 Urszula Jakubowska Zmiana uprzedzeń wobec Żydów: procedury inspirowane koncepcją symbolizmu politycznego Changes in Prejudice Against Jews: Procedures Inspired by Political Symbolism ... 115 Hanna Brycz Wpływ motywu autowaloryzacji na autoatrybucję porażek i sukcesów oraz tendencyjność i trafność tego procesu The Imact of Self-enhancement on Success’ and Failures’ Self-attribution and the Accuracy vs. Level of Biases in the Process in Question .............................. 127 Wiesław Baryła Konsekwencje przypisywania pozytywnych cech moralnych i sprawnościowych Consequences of Ascription of Positive Moral and Competence Relevant Traits ... 137 Eufrozyna Gruszecka Otrzymanie pomocy a wdzięczność i stosunek do ludzi Receiving Help, Gratitude and Attitudes Towards People ...................................... 143

Plopa-25 IV 2008.indd 6

2008-04-25 13:35:17

Spis treści

Krystyna Adamska Kiedy czytamy w myślach, a kiedy zadajemy pytania? Rozważania o otwartości komunikacyjnej When We Read in Mind and when We Ask Questions? Deliberation on Communication Openness ............................................................. 153 Monika Wróblewska Cechy przystosowania emocjonalnego i społecznego osób o zróżnicowanym poziomie postaw twórczych Social and Emotional Adjustment of Persons Representing Diﬀerent Level of Creative Attitudes ....................................................................... 159 Monika Wróbel Charakterystyka i psychologiczne wyznaczniki zarażenia nastrojem – przegląd badań Psychological Characteristics of Mood Contagion – Review of Research ................ 163 Część III Kultura a płeć. Wybrane zagadnienia Part III Culture and Gender. Choice Problems Aneta Chybicka Kultura czy trening społeczny? W poszukiwaniu pochodzenia wzorców świadomości emocjonalnej Culture or Social Learning? In Search of the Patterns of Emotional Consciousness .................................................................................... 171 Aneta Chybicka, Natasza Kosakowska Tożsamość społeczna i osobista a postrzeganie stereotypowych ról rodzajowych – efekt polaryzacji społecznej w badaniach międzykulturowych Social and Personal Identity and the Perception of Gender Roles – Social Polarization in Intercultural Research ......................................................... 183 Agnieszka Lipińska-Grobelny Dyrektywność a typy płci psychologicznej Delegation and Types of Psychological Gender ....................................................... 193 Maria Kaźmierczak, Natasza Kosakowska Jakość życia Polek oraz ich oczekiwania wobec mężczyzn, czyli Mars i Wenus w opozycji The Quality of Polish Women’s Life and Their Expectations Towards Men: Mars and Venus in Opposition ................................................................................ 201

Plopa-25 IV 2008.indd 7

2008-04-25 13:35:17

Spis treści

Marta Brylowska, Ewa Grabowska, Joanna Kot, Aleksandra Musielak Zmiany stereotypu męskości i kobiecości w zależności od płci i wieku oraz stopień ich dziedziczenia w obrębie linii rodzinnej Changes of Men and Women Stereotype in Relation to Sex, Age, and the Inhereditary ......................................................................................... 209 Część IV Z problematyki psychologii organizacji i zarządzania Part IV From Problems of Psychology Organization and Management Adam Biela Wymiary przywództwa w organizacji według koncepcji ergonomii Wojciecha Jastrzębowskiego Dimensions of Leadership in Work Organization According to W. Jastrzębowski Concept ................................................................................... 217 Anna Maria Zawadzka Orientacja materialistyczna, teoria opanowywania trwogi i preferencje nabywcze konsumentów Materialistic Orientation, Terror Management Theory and Consumer Preferences ....................................................................................... 235 Mariola Wolan-Nowakowska Osobowościowe uwarunkowania postawy wobec zmian w miejscu pracy (badania empiryczne przedsiębiorców i pracowników ﬁrm) Selected Personality Traits and the Employees’ Attitudes Towards Changes in Place of Employment ............................................................................ 243 Aleksandra Nowakowska Style kierowania oraz poziom wybranych kompetencji menedżerskich wśród kadry zarządzającej ﬁrm sektora prywatnego i państwowego The Styles of Control and the Level of Selected Manager Competences Among the Management Personnel in the Firms of Private and State Sector ......... 251 Hanna Bednarek Rola wizualno-akustycznego, wizualnego i akustycznego kanału komunikacji w budowaniu wizerunku menedżera The Role of the Visual-Acoustic, Visual and Acoustic Channels of Communication while Creating a Manager’s Image ........................... 261

Plopa-25 IV 2008.indd 8

2008-04-25 13:35:17

Spis treści

Beata Pawlik-Popielarska, Dorota Godlewska-Werner Spostrzeganie kultury w organizacjach ukierunkowanych na obsługę klienta lub świadczenie pomocy klientowi The Perception of Culture in the Organizations Oriented on Service and Help ...... 267 Beata Pawlik-Popielarska, Dorota Godlewska-Werner Spostrzeganie stylu przywództwa w organizacjach ukierunkowanych na obsługę klienta lub świadczenie pomocy klientowi The Perception of the Leadership in the Organizations Oriented on Service and Help ................................................................................................. 273 Małgorzata Bratos Podmiotowe modyﬁkatory poczucia obciążenia pracą na przykładzie zawodu dziennikarza Subjective Factors of Work Load With Regard to Profession of Journalist ............. 279 Część V Z problematyki psychologii sportu Part V From Problems of Sport Psychology Tadeusz Rychta Polska psychologia sportu. Przeszłość – teraźniejszość – przyszłość Polish Sport Psychology. Past, Present and Future .................................................. 285 Ryszard Makarowski, Piotr Makarowski Metody statystyczne w planowaniu badań empirycznych w psychologii sportu Use of Statistical Methods in Sport Psychology from Experiment Planning ........... 307 Tadeusz Huciński System podejmowania skutecznych decyzji w aspekcie ryzyka sportowego oraz indywidualnej i grupowej odpowiedzialności sportowej The System of Making Decisions in Term of Sport Risk of Individual and Team Responsibilities .................................................................. 317 Małgorzata Lipowska, Mariusz Lipowski Osobowościowe wyznaczniki spostrzegania atrakcyjności ﬁzycznej Personality Variables in Perceiving Physical Attractiveness ..................................... 331 Maria Aleksandrovich Cechy osobowości członków grupy baletowej Personality Traits of the Members of the Ballet Groups .......................................... 341

Plopa-25 IV 2008.indd 9

2008-04-25 13:35:17

Spis treści

Dagmara Budnik Osobowość karateki w perspektywie czasowej Personality of Karate During the Time .................................................................... 345 Milena Lachowicz, Ryszard Makarowski Poczucie umiejscowienia kontroli oraz cechy osobowości gimnastyków na najwyższym poziomie mistrzostwa sportowego Locus of Control and Personality Traits of Gymnastics at the Highest Level of Sport Excellence ................................................................. 355

Plopa-25 IV 2008.indd 10

2008-04-25 13:35:17

Wprowadzenie Introduction Przełom drugiego i trzeciego tysiąclecia wyzwala szczególnie refleksję nad różnymi obszarami życia człowieka uwikłanego w świat dylematów i wyzwań, które stają przed nim nie tylko dziś, ale także dotyczą jutra. Jest to wyzwanie dla umysłu, dla wyobraźni, dla ludzi zajmujących się profesjonalnie wspomaganiem rozwoju człowieka, kreujących rzeczywistość edukacyjną, społeczną, zdrowotną, gospodarczą i polityczną. Aby ta refleksja dotycząca przyszłości jednostki, optymalizowania jego rozwoju była sensowna, trzeba się przyjrzeć temu, jaki jest współczesny człowiek i jego otoczenie, jakie są zagrożenia jego rozwoju, jakie stoją przed nim wyzwania, w jakim stopniu on sam jest odpowiedzialny – mówiąc językiem metafizyki i antropologii – za to, czy jest, bądź też czy jeszcze jest i jaki jest. Dzisiejszy świat stworzył wiele dylematów, z którymi musi się zmierzyć współczesna myśl psychologiczna, jeżeli chce mieć rzeczywisty wpływ na kreowanie dobrej jakości życia człowieka. Powinna zatem dostrzegać zarówno to, co go rozwija, jak i to, co go ogranicza. Szczególną uwagę powinna zwrócić na zjawisko dysonansu między szaleńczym tempem przemian cywilizacyjnych a przypisanym człowiekowi rytmem rozwoju osobniczego. Dysharmonia między sztywnym, ukształtowanym w toku antropogenezy, zaprogramowanym genetycznie rytmem rozwoju osobniczego a gwałtownymi zmianami w otoczeniu technicznym i społeczno-kulturowym stwarza nowy kontekst życia człowieka, wymagający szczególnej refleksji. Do niedawna przecież przemiany postępowały powoli, otoczenie kulturowe przez stulecia spostrzegane było jako stabilne. Refleksja nad współczesnością skłania do przekonania, że człowiek chyba nie w pełni panuje nad wytworami cywilizacji, którą tak mozolnie tworzył, a wręcz przeciwnie – staje jej niewolnikiem, alienując się coraz bardziej od swojej natury. Przecież refleksyjność, wolna wola, duchowość – są to atrybuty dane naturze ludzkiej do wykorzystania, a współczesny człowiek irracjonalnie, paradoksalnie alienuje się od wartości stanowiących istotę jego Ja. Powstaje pytanie: czy taki jest bieg historii, czy też jest to prowokacyjna, bezkompromisowa manipulacja narzucająca człowiekowi styl życia zorientowany na

Plopa-25 IV 2008.indd 11

2008-04-25 13:35:17

Wprowadzenie

konsumpcję i skrajną rywalizację, a zatem na niszczenie istoty siebie? Człowiek współczesny nie może żyć w bezrefleksyjnym letargu dotyczącym sensu jego życia. Żyjemy w czasach, kiedy staje się on głównym kreatorem dalszego ewolucyjnego rozwoju swojego gatunku. Potrzebna jest powszechna świadomość, że dalsze losy człowieka zależą od niego samego. Natura wyposażyła go w takie zasoby, którymi nie dysponuje żaden inny gatunek: samoświadomość, refleksyjność, intencjonalność, inteligencję, co przy obecnym poziomie rozwoju cywilizacji pozwala na wysunięcie hipotezy, że dalszy bieg ewolucji gatunku ludzkiego będzie kreowany przez niego samego. Interpretując te przeobrażenia w duchu optymistycznym, można przypuszczać, że siła mądrości, a przede wszystkim etyki (która musi być cenzorem niekontrolowanych zapędów „nawiedzonych naukowców” i konsumentów ich idei) musi zwyciężyć nad pasją poznawania, nieliczącą się z godnością człowieka, a preferującą strategie manipulowania pozbawione refleksji i wizji skutków. Można mieć nadzieję, że polska psychologia reprezentowana przez aktywnych, twórczych, zaangażowanych ludzi, będzie sięgała do mądrości filozofów, dorobku ludzkości, do doświadczeń wielu z nas, przyczyniając się do zmiany modelu powszechnej edukacji, dzięki której współczesny człowiek zrozumie, jakie są granice jego uzależnienia się od swoich wytworów, że zrozumie, co go naprawdę rozwija, a co ogranicza i alienuje od samego siebie. Prawdopodobnie z jednej strony nastąpi rozsądna psychologizacja i etyzacja życia naukowego, medycyny, służb militarnych, politycznych, dziennikarskich, edukacyjnych, z drugiej zaś – że wreszcie podstawowa wiedza o człowieku, prawach jej rozwoju, ukazana w perspektywie psychologicznej, socjologicznej, filozoficznej, będzie na równi traktowana z naukami przyrodniczymi. Uczenie świata fizycznego z pominięciem świata psychiki nie może być już dłużej właściwością edukacji na wszystkich jej poziomach funkcjonowania. W humanistycznym myśleniu naukowym, a przynajmniej w naukach społecznych, zmiana modelu uprawiania nauki staje się coraz bardziej widoczna. Zwraca się uwagę na konieczność ujęcia integracyjnego, wieloaspektowego w analizie zjawisk życia społecznego – przesłanie to jest główną ideą wielu referatów i dyskusji naukowych prezentowanych na różnorodnych konferencjach, w wielu publikacjach, jak również w tej, którą oddajemy właśnie w ręce Czytelnika, pragnącego nie tylko doświadczać, ale i rozumieć. Współczesna myśl psychologiczna, jeżeli pragnie „kształtować oblicze tej ziemi”, musi wypracować taki paradygmat badawczy, który będzie integrował wysiłki badaczy reprezentujących różne perspektywy patrzenia na życie w celu budowania obrazu człowieka jako człowieka, a nie obrazu fragmentów człowieka. Wydaje się, że bez podejmowania prób syntezy opartej na szerokiej wizji

Plopa-25 IV 2008.indd 12

2008-04-25 13:35:17

Wprowadzenie

człowieka nie da się aktywnie i sensownie uczestniczyć nie tylko w wyjaśnianiu tego, „jak jest”, ale także w kreowaniu tego, „jak mogłoby być”. Człowiek w różnym kulturowo i sytuacyjnie środowisku inaczej doświadcza, spostrzega, interpretuje, inaczej określa swoje wyzwania życiowe, dysponuje różnymi formami zasobów osobistych i społecznych, a nawet duchowych. Współczesna myśl psychologiczna powinna zatem: 1. Przyjąć na siebie obowiązek znalezienia w miarę spójnej, całościowej odpowiedzi na pytania dotyczące wpływu zdarzeń zagrażających bezpiecznemu funkcjonowaniu człowieka w różnych kontekstach ﬁzycznych i społecznych; współczesny człowiek ciągle bowiem jest narażony na utratę zdrowia, życia, integralności Ja, utraty własnego bezpieczeństwa w różnych wymiarach swojego trwania – ekonomicznym, społecznym, zdrowotnym, duchowym itp. 2. Realizować wielowymiarowe podejście w analizie jakości życia ujętego w paradygmacie procesu. Zewnętrzny świat jest kontekstem narzucającym określone wymagania wobec osób i ich zasobów, ma wpływ na kształtowanie się jakości życia, skuteczności działań. Konieczne jest rozumienie człowieka w kategoriach socjo-psycho-biologiczno-duchowych. Relacja jednostki ze światem musi być analizowana kompleksowo, dynamicznie i współzależnie. Całościowe rozumienie człowieka jest nieosiągalne w przypadku koncentracji tylko na pewnych jego aspektach reprezentowanych przez jedną perspektywę badawczą. Dzisiaj, na progu trzeciego tysiąclecia nauki społeczne, a zatem i psychologia stoi przed ogromnym wyzwaniem budowania wizji człowieka odpowiedzialnego (zatem mądrego, reﬂeksyjnego, intencjonalnego, etycznego) za jakość życia i kierunek jego rozwoju: dzisiaj i jutro. W niniejszej publikacji zamieszczono opracowania ukazujące różnorodne problemy podejmowane przez naukowców z wielu polskich ośrodków akademickich. Obejmuje ona prace o charakterze zarówno teoretycznym, jak i empirycznym, dotyczące (bezpośrednio bądź pośrednio) dylematów i wyzwań związanych z życiem współczesnego człowieka. Oddana do rąk Czytelników książka jest drugim tomem jubileuszowej księgi Instytutu Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego. Tom ten składa się z pięciu części. W pierwszej przedstawiono zagadnienia związane z regulacyjną funkcją różnych struktur i aspektów osobowości w paradygmacie Ja – świat. Poruszono problematykę nadziei jako przeświadczenia o sensowności i przychylności świata wobec ludzi i jej znaczenia w budowaniu otwartości na świat społeczny. Wysunięto tu tezę, że lepsze rozumienie człowieka w kontekście jego historii wzbudza empatię i motywację do pomagania drugiemu

Plopa-25 IV 2008.indd 13

2008-04-25 13:35:17

Wprowadzenie

człowiekowi. Kolejne artykuły wskazują między innymi na różne prawidłowości struktury Ja i zawartego w niej doświadczenia, a mianowicie dotyczą: – zamykania się jej bądź otwierania na świat w zależności od spostrzegania zagrożenia granic między jednostką a światem; – jej funkcji regulacyjnej w zależności od planów samoregulacji; – jej klarowności w relacji do obronnego lub otwartego reagowania na świat; – uruchamiania przez nią mechanizmów kontroli i pozytywnego zaangażowania działaniowego w kontekście nowych sytuacji; – przyjmowania różnych strategii działania w perspektywie widzenia siebie w kontekście osiągania celów krótko- i długofalowych. Całość interesujących poznawczo treści zawartych w tej części pracy pozwala lepiej rozumieć „różne ścieżki” wnikania w głąb struktury Ja przez psychologów. Druga część ukazuje problemy podejmowane obecnie w psychologii społecznej. Analizy psychologów społecznych dotyczą głównie czynników podmiotowych (w tym płci) i społeczno-kulturowych oraz interakcji między nimi w próbie wyjaśniania różnych procesów psychicznych, do których można zaliczyć: przekonania społeczno-polityczne, poczucie zadowolenia z jakości życia osobistego i społecznego, kulturę honoru młodych ludzi, postawy wobec różnych narodowości, cechy moralne, nadzieję, gotowość do doświadczania wdzięczności, spontaniczność działań, style komunikacji, zarażanie nastrojem. Poziom prezentowanych w drugiej części tomu analiz jest zróżnicowany – niektóre opracowania jedynie sygnalizują dany problem na podstawie przeprowadzonych badań empirycznych, inne zaś są próbą wyjaśnienia określonego zjawiska w kategoriach mechanizmów podmiotowo-społeczno-kulturowych. Kolejna – trzecia – część niniejszej publikacji koncentruje się na wybranych aspektach kompetencji osobistych bądź funkcjonowania człowieka w zależności od płci i czynników społeczno-kulturowych. Autorzy zamieszczonych w tej części doniesień badawczych zwracają uwagę na takie problemy, jak: uświadamianie sobie głębokości swoich emocji, trening międzykulturowy, transmisja stereotypów płci, satysfakcja z życia rodzinnego, małżeńskiego, ocena kompetencji sprawnościowych. Prezentowane tu opracowania mogą być przyczynkiem do podejmowania szerszej dyskusji nie tylko przez psychologów, ale i przedstawicieli innych nauk, a dotyczącej takich problemów, jak „kobieta w kulturze” i „kultura w kobiecie”. Są to bowiem interesujące perspektywy badawcze, w dużym stopniu inspirowane przez polskich psychologów. Czwarta część tomu jest poświęcona problemom nurtującym środowisko psychologów pracy. Współczesna psychologia dowodzi, że miejsce pracy jest dla człowieka ważnym środowiskiem życia, a jakość funkcjonowania w strukturach organizacyjnych wyraźnie „przekłada się” na odczuwaną satysfakcję z jakości życia osobistego, rodzinnego i małżeńskiego. Badania z zakresu tej problematy-

Plopa-25 IV 2008.indd 14

2008-04-25 13:35:17

Wprowadzenie

ki pokazują, że efektywność funkcjonowania struktury organizacyjnej jest ściśle związana z doświadczanym poczuciem kompetencji i satysfakcji „pracownika” w różnych, znaczących dla niego aspektach życia. Zamieszczone w tej części książki opracowania dotyczą (w różnym stopniu) zasygnalizowanej wyżej „filozofii badań”: przywództwa w organizacji, szerokich, w tym etycznych, osobowościowych, komunikacyjnych, „wizualnych” kompetencji głównych menedżerów, otwartości na elastyczność funkcjonowania struktur organizacyjnych, optymalizowania satysfakcji potencjalnego klienta oraz kultury organizacyjnej firm. Ostatnia część tomu jest poświęcona problematyce psychologii sportu, która zaczyna być podejmowana również w Polsce. Aktywność sportowa i jej wpływ na odczuwany poziom satysfakcji z życia czy zaspokojenia potrzeby samorealizacji mają szeroki kontekst psychologiczny. Dobrze, że polscy badacze coraz śmielej „penetrują” ten właśnie obszar życia człowieka i społeczności z uwagi na rolę sportu w promocji zdrowia i w budowaniu poczucia tożsamości – nie tylko indywidualnej, ale także społecznej. Poziom analiz prezentowanych w niniejszej publikacji zagadnień jest zróżnicowany, mamy jednak nadzieję, że warte są one uwagi i refleksji Czytelnika, który będzie się mógł z niej dowiedzieć na przykład, jaki jest obecny stan polskiej psychologii sportu, a ponadto zapoznać się z problemami metodologicznymi badań dotyczących problematyki sportowej, jak również z takimi kwestiami, jak: kształtowanie i rozwijanie kompetencji sportowych (np. umiejętności podejmowania optymalnych decyzji w trakcie rywalizacji sportowej), portret psychologiczny osób trenujących balet, gimnastykę czy karate, sędziowanie w zależności od różnych aspektów fizycznych i psychicznych zawodnika. Główny pomysłodawca wydania tej książki (Instytut Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego), jak również jej redaktorzy mają nadzieję, że prezentowane treści odzwierciedlają w pewnym stopniu różne psychologiczne aspekty funkcjonowania człowieka w „epoce dylematów i wyzwań”. Mieczysław Plopa Magdalena Błażek

Plopa-25 IV 2008.indd 15

2008-04-25 13:35:17

Plopa-25 IV 2008.indd 16

2008-04-25 13:35:17

Część I

Psychologia osobowości – wybrane zagadnienia Part I

Psychology of Personality – Choice Problems

Plopa-25 IV 2008.indd 17

2008-04-25 13:35:17

Plopa-25 IV 2008.indd 18

2008-04-25 13:35:17

Jerzy Trzebiński Wydział Psychologii Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie

Dwie nadzieje Two Hopes W potocznej wiedzy i we współczesnej psychologii nadzieja i optymizm to najczęściej pozytywne oczekiwania na temat własnej przyszłości. Te przekonania są przejawem wiary we własną osobę, np. w swoje zdolności lub siłę woli. Tak rozumiana nadzieja jest egocentryczna w podwójnym znaczeniu: dotyczy własnej przyszłości i jest oparta na przekonaniach o samym sobie. Przykładem jest nadzieja opisana przez Snydera (1994), według którego jest ona przekonaniem, że odniosę sukces (lub czeka mnie dobra przyszłość), ponieważ potraﬁę znaleźć drogę do celu i potraﬁę nią kroczyć. Może to też być przekonanie o własnej skuteczności (Bandura, 1977) i optymizm wynikający ze sposobu wyjaśniania własnych porażek i sukcesów (Seligman, 1975, 1991). Inną treść mają przekonania jednostki w koncepcji nadziei Erika Eriksona (1950, 1961). Jego zdaniem, nadzieja to przeświadczenia o dwóch cechach świata, a mianowicie o tym, że świat ma uniwersalny porządek i zawiera ogólny sens oraz że ten porządek i sens są generalnie człowiekowi przychylne (Trzebiński, Zięba, 2003a). Nadzieja jako przeświadczenie o sobie różni się od nadziei jako przekonania (mającego charakter założenia) o świecie. Te dwie nadzieje mają różną genezę i pełnią różne funkcje w adaptacji i rozwoju człowieka. Według Eriksona, nadzieja podstawowa kształtuje się w wyniku wczesnych doświadczeń dziecka w rodzinie. Warunkami silnej nadziei jest powtarzające się doświadczanie przewidywalności zdarzeń i zaspokajania własnych potrzeb. Występuje tu podobieństwo teorii Eriksona do teorii przywiązania (attachment theory; Bowlby, 1988; Goldberg, 2000). Podstawą „bezpiecznego przywiązania” do rodzica są dwa stabilne składniki postawy rodzica wobec dziecka: troska (care) i „empatyzująca” kontrola. O ile poglądy Eriksona na genezę nadziei wywodzą się dość luźno z jego obserwacji klinicznych, to teoria przywiązania jest wynikiem licznych obserwacji społecznych uwarunkowań rozwoju dziecka, jak również funkcjonowania człowieka dorosłego w zależności od „stylu tworzenia więzi” z bliską osobą (Parker, 1987).

Plopa-25 IV 2008.indd 19

2008-04-25 13:35:17

Część I. Psychologia osobowości – wybrane zagadnienia

W świetle obu teorii wczesne relacje rodzinne kształtują u dziecka pierwotny model świata, w ramach którego jednostka interpretuje kolejne doświadczenia społeczne. Zdaniem Eriksona, u większości ludzi nadzieja podstawowa jest wystarczająco silna, aby gwarantować dalszy rozwój ego. Można jednak założyć, że różnią się oni między sobą siłą swej nadziei podstawowej oraz że nadzieja może zmieniać swoją siłę na przestrzeni życia. Uczestnictwo w kulturowych praktykach aktywizuje treści nadziei podstawowej, nie zmieniając jej siły.

Pomiar siły nadziei podstawowej Konstruując narzędzie badające siłę przeświadczeń składających się na nadzieję, założyliśmy, że siła ta przejawia się w stopniu akceptacji opinii zawartych w wiedzy potocznej i będących odpowiedziami na dylemat, czy świat jest czy nie jest sensowny, czy jest ludziom przychylny i sprawiedliwy. Zbudowany przez nas kwestionariusz BHI-12 (ang. Basic Hope Inventory) zawiera 9 diagnostycznych tez przedzielonych 3 buforowymi (Trzebiński, Zięba, 2003b). Na 5-punktowej skali badany oceniał stopień, w jakim zgadza się z kolejną tezą [alfa Cronbacha = 0,82; zgodność w czasie (dwa miesiące) r = 0,68]. Badany otrzymywał następującą instrukcję: Przeczytaj uważnie każde z poniższych stwierdzeń. Oceń, jak dobrze każde z nich pasuje do Twoich przekonań i doświadczeń. Zaznacz swoją odpowiedź, zakreślając kółkiem odpowiednią liczbę.

Przykładowe twierdzenia: „Rzeczywistość, która nas otacza, jest niewytłumaczalna i nieprzewidywalna”; „Zło, którego jest wokół tak dużo, ostatecznie nigdy nie zatriumfuje nad dobrem”; „Świat jest sprawiedliwy i każdy otrzyma prędzej czy później to, na co zasłużył”; „Świat jest w gruncie rzeczy dobry, nawet jeśli jest nam źle”; „Zawsze znajdą się jacyś ludzie, którzy pomogą nam w trudnych chwilach”. Wiara we własny sukces, optymizm, wiara we własną skuteczność to przejawy nadziei związanej ze swoją osobą. Stwierdziliśmy umiarkowane, pozytywne korelacje BHI z tymi czynnikami (r = .30 do = 44); przejawy nadziei „egocentrycznej” są ze sobą skorelowane silniej.

Siła nadziei podstawowej i zachowanie człowieka Najważniejszym tematem naszych badań były konsekwencje nadziei podstawowej dla zachowań człowieka. Badania te skoncentrowane były wokół trzech następujących problemów:

Plopa-25 IV 2008.indd 20

2008-04-25 13:35:17