Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia Zagrożenia i wyzwania
Plopa.indb 1
2007-06-18 14:11:21
Plopa.indb 2
2007-06-18 14:11:24
Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia Zagrożenia i wyzwania Tom 2 pod redakcją naukową Mieczysława Plopy
Wydawnictwo Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej Elbląg 2007
Plopa.indb 3
2007-06-18 14:11:24
© Copyright by Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna, Elbląg 2007
Recenzenci: prof. dr hab. Mieczysław Ciosek prof. dr hab. Krzysztof Kalka prof. dr hab. Ryszard Kościelak
Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz
Korekta: Daria Loska
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
ISBN 978-83-7308-824-5
Wydawnictwo Elbląskiej Uczelni Humanistyczno-Ekonomicznej 82-300 Elbląg, ul. Lotnicza 2
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007
Plopa.indb 4
2007-06-18 14:11:24
Spis treści
Wprowadzenie Introduction ................................................................................................ 11
Część I Zagrożenia i wyzwania w życiu współczesnego człowieka z perspektywy interdyscyplinarnej Part I Threats and Challenges in the Life of Contemporary Man from the Interdyscyplinary Perspective
Ryszard Sorokosz Działania militarne na rzecz wsparcia pokoju Military Actions Undertaken with a View to Supporting Peace ................... 19 Andrzej Straszak Człowiek w pierwszym stuleciu trzeciego tysiąclecia w perspektywie nauk cybernetycznych, informatycznych i systemowych Human Being Within the First Century of the Third Millennium from the Perspectives of Cybernetics and System Science ............................ 35 Jacek Perliński Perspektywy i zagrożenia najnowszych odkryć medycznych w zakresie modelowania genetycznego na progu trzeciego tysiąclecia The Perspectives and Threats of the Latest Medical Discoveries in the Field of Genetic Engineering of Man at the Brink of the Third Millennium ............................................................................. 61
Plopa.indb 5
2007-06-18 14:11:24
6
Spis treści
Cezary Obracht-Prondzyński Ubi bene, ibi patria, czyli o współczesnym człowieku poszukującym dobrego miejsca do życia Ubi bene, ibi patria – or About Modern Man Searching for a Good Place to Live ............................................................................ 79 Monika Torczyńska-Jarecka Socjalizacja prawna w społeczeństwie szybkich zmian Legal Socialization in Society of Fast Changes ........................................... 95 Jan Rostowski Współczesne psychologiczne podejście ujmowania przywództwa The Contemporary Psychological Approaches to Leadership ...................... 109 Piotr Sorokowski Mroczne oblicza sportu. Problemy agresji, dopingu i komercjalizacji sportu w XXI wieku The Dim Face of Sport. The Problems of Aggresion, Doping and Sport’s Commercialisation in the XXI-st Century ............................... 135
Część II Problemy współczesnej edukacji: zagrożenia i wyzwania Part II Problems of Contemporary Education: Threats and Challenges
Jerzy Brzeziński Nauki społeczne: standardy kształcenia uniwersyteckiego a wymagania praktyki społecznej Social Sciences: Standards of University Education vs. the Requirements of Social Practice ...................................................... 149 Bolesław Niemierko Ile technologii w kształceniu? How Much Technology in Education? ...................................................... 175
Plopa.indb 6
2007-06-18 14:11:25
Spis treści
7
Józefa Anna Pielkowa Wychowanie do wartości współczesnego świata Upbringing to the Values of the Modern World ........................................ 199 Alina Rynio Przykład niezwykłego etosu pedagogicznego (ks. Luigi Giussani, 1922–2005) An Example of an Exceptional Pedagogical Ethos (Luigi Giussani, Italian Priest, 1922–2005) ............................................... 211 Izabela Seredocha Znaczenie czynnika ludzkiego w świadczeniu usług edukacyjnych przez szkoły wyższe w kontekście wyzwań XXI wieku The Importance of Human Factor in Providing Educational Services by Schools of Higher Education in the XXI Century ................................. 229 Kamila Gandecka Koncepcja edukacji emocjonalnej – utopia czy pilna konieczność współczesnej szkoły? The Concept of Emotional Education – the Utopia or the Urgent Necessity of Present School? ................................................ 243
Część III Zdrowie i rozwój człowieka: prewencja, wspomaganie, zagrożenia Part III The Health and Development of Man: Prevention, Support, Threats
Gabriela Chojnacka-Szawłowska Zwlekanie z badaniem diagnostycznym jako mechanizm ucieczki przed zagrożeniem Delay of Seeking Medical Diagnosis as Mechanism of Escape from Threat ............................................................................................... 257
Plopa.indb 7
2007-06-18 14:11:25
8
Spis treści
Teresa Rostowska Komunikacja w rodzinie jako uwarunkowanie jakości życia Family Communication as a Determinant of the Quality of Life ............... 277 Bogdan Pietrulewicz Podejście systemowe w rozwiązywaniu problemów psychologicznych System Approach to the Solving of Psychological Problems ....................... 301 Krzysztof Jodzio, Daria Biechowska, Dariusz Gąsecki, Michał Harciarek Współczesne problemy diagnostyczne w praktyce neuropsychologicznej na przykładzie uszkodzeń móżdżku Contemporary Diagnostic Problems in Neuropsychological Practice ......... 307 Beata Hoffmann Narkotyki w kulturze dawnej i dziś Drugs in Culture Today and in the Past .................................................... 319 Anna Skuzińska, Mieczysław Plopa Mobbing w miejscu pracy: zagrożenie dla jednostki i wyzwanie dla społeczności Mobbing in the Workplace: A Threat to the Individual and a Challenge to Society ........................................................................ 331 Elżbieta Szutowicz-Rozwadowska Bezrobocie w kontekście zmian na rynku pracy u progu XXI wieku The Unemployment in the Context of a Change of the Model of the Job Market at the Beginning of XXI Century .................................. 349 Ryszard Poprawa Umiejętności proaktywnego radzenia sobie ze stresem a stopień zaangażowania w używanie alkoholu Proactive Coping Abilities and a Degree of Involvement in Alcohol .......... 363
Plopa.indb 8
2007-06-18 14:11:25
Spis treści
9
Joanna Kobrzeniecka Wizje starości czterdziestoletnich kobiet Visions of Old Age of Forty-Year Old Women .......................................... 383 Dagmara Budnik Style radzenia sobie ze stresem u sportowców i osób nieuprawiających sportu Styles of Handling Stress on the Part of Sportsmen and People Not Practicing Sport ................................................................ 399
Część IV Młodzież w świecie zagrożeń i wyzwań Part IV Adolescents in the World of Threaths and Challenges
Emilia Martynowicz Oczekiwania młodzieży uczącej się wobec możliwości rozwiązania problemów globalnych The Expectations of Young People Learning with Regard to the Possibility of Solving Global Problems ............................................ 413 Ryszard Makarowski Człowiek sprawiedliwy Just Man .................................................................................................... 427 Danuta Borecka-Biernat Poczucie umiejscowienia kontroli a preferowane przez młodzież strategie radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych The Feeling of Control Location and the Strategies of Coping in the Difficult Social Situations Preferred by the Youth ............................ 441 Urszula Sokal Gimnazjaliści wobec zmian na rynku pracy Secondary School in the Face of Changes on the Job Market .................... 461
Plopa.indb 9
2007-06-18 14:11:25
10
Spis treści
Irena Sorokosz Odrzucić, odebrać, odpisać..., czyli magia telefonu komórkowego – cz. I To Reject, to Answer, to Respond...or the Magic of Mobile Phone – Part I ........................................................................... 473 Iwona Kijowska Odrzucić, odebrać, odpisać..., czyli magia telefonu komórkowego – część II To Reject, to Answer, to Respond...or the Magic of Mobile Phone – Part II .......................................................................... 485 Elżbieta Frołowicz Słuchanie muzyki we współczesnej edukacji muzycznej – zagrożenia i wyzwania Music Listening in the Modern Musical Education – Threats and Challenges ........................................................................... 499 Joanna Nowak Przejawy demoralizacji i niedostosowania społecznego nieletnich dziewcząt Symptoms of Demoralization and Social Unadaptability of Minor Females ...................................................................................... 511 Anna Orzeł-Skoczylas Przyczyny przestępczości nieletnich w percepcji młodzieży szkół ponadpodstawowych Causes of Juvenile Delinquency in Secondary School Children’s Perception ................................................................................ 535
Plopa.indb 10
2007-06-18 14:11:26
Wprowadzenie Introduction Przełom drugiego i trzeciego tysiąclecia wyzwala szczególnie refleksję nad różnymi obszarami życia człowieka, jego jakością, wyzwaniami stojącymi przed nim, ale także nad zagrożeniami, które można już ujmować w kontekście przetrwania. Powstaje pytanie: jaki będzie człowiek w trzecim tysiącleciu? Jest to wyzwanie dla umysłu, wyobraźni, ludzi zajmujących się profesjonalnie wspomaganiem rozwoju człowieka, kreujących rzeczywistość edukacyjną, społeczną, zdrowotną, gospodarczą i polityczną. Aby ta refleksja dotycząca przyszłości jednostki, optymalizowania jej rozwoju była sensowna, trzeba się przyjrzeć temu, jaki jest współczesny człowiek i jego otoczenie, jakie są zagrożenia jego rozwoju, jakie stoją przed nim wyzwania, w jakim stopniu on sam jest odpowiedzialny – mówiąc językiem metafizyki i antropologii – z a t o, c z y j e s t, b ą d ź t e ż c z y j e s z c z e j e s t i j a k i j e s t. Jaki jest zatem dzisiejszy świat? Czy sprzyja on rozwojowi człowieka, czy też stanowi zagrożenie dla jego trwania? Współczesny człowiek dysponuje środkami technicznymi o ogromnej sile, ma moc porównywalną z siłami natury, może zrobić wszystko, może zniszczyć siebie i przyrodę, ma bowiem w sobie coś (jak zauważa wielu myślicieli i jak wskazuje codzienność) – zarówno z natury anioła, jak i agresywnego drapieżnika. C z ł o w i e k, n i s z c z ą c s z e r o k o r o z u m i a n ą r ó ż n o r o d n o ś ć (ś w i a d o m i e c z y n i e ś w i a d o m i e), z a g r a ż a s a m e m u s o b i e. Prawda musi do niego dotrzeć, zwłaszcza u progu nowego tysiąclecia.
Plopa.indb 11
2007-06-18 14:11:26
Wprowadzenie
W dzisiejszym świecie istnieje wiele zagrożeń, które dalekowzroczna polityka, oparta na mądrości zakodowanej w naturze ludzkiej, powinna brać pod uwagę: – przeludnienie – problem ludzi niepotrzebnych z punktu widzenia systemów gospodarczych, politycznych; – kontrast między bogatymi a nędzarzami (problem globalizacji); – radykalne, niekontrolowalne przyspieszenie rewolucji technologicznej; jesteśmy ciągle więźniami paradygmatu naukowego, który nas ogranicza; – wyczerpywanie się kapitału duchowego, osobliwy przymus wykluczania ze swojego życia perspektywy religijnej; – kryzys ekologiczny; – narastające niszczenie biosfery (emisja miliardów ton gazów do atmosfery, dziura ozonowa, efekt cieplarniany, katastrofy ekologiczne); – możliwość klonowania ludzi; – rewolucja informatyczna – Internet – niezwykle podziwiane dziecko współczesnej myśli technicznej stwarza jednocześnie niemożliwe do przewidzenia konsekwencje w dziedzinie rynków pracy, edukacji, masowej indoktrynacji, stylów życia, międzynarodowej przestępczości; – widoczne jest zjawisko dysonansu między szaleńczym tempem przemian cywilizacyjnych a przypisanym człowiekowi rytmem rozwoju osobniczego – dysharmonia między sztywnym, ukształtowanym w toku antropogenezy, zaprogramowanym genetycznie rytmem rozwoju osobniczego a gwałtownymi zmianami w otoczeniu technicznym i społeczno-kulturowym; do niedawna przecież przemiany postępowały powoli, otoczenie kulturowe przez stulecia było spostrzegane jako stabilne; – zbytnia racjonalizacja, technizacja naszego życia, nacisk mentalności sukcesu (powstaje pytanie: co to znaczy osiągnąć sukces w życiu?); – wzrastająca możliwość utraty kontroli nad czynnikami kształtującymi świadomość. Jak uczy teoria zachowania środków Hobfola, człowiek, który już ma wystarczająco dużo zasobów (w świetle kryteriów obiektywnych), jest niezwykle skłonny do agresywnej, ekspansywej obrony swoich zasobów i ich powiększania: kont bankowych, władzy nad innymi. Stosowane środki ochrony mają tu już drugorzędne znaczenie, a godność drugiego człowieka i wartość jego życia schodzą na dalszy plan. Reguły wpływu społecznego powszechnie obowiązują, ale świadomość ich istnienia mają nieliczni. Psychologiczna
Plopa.indb 12
2007-06-18 14:11:26
Wprowadzenie
manipulacja polega właśnie na tym, aby człowiek miał przekonanie, że jest decydentem co do jakiś wyborów, chociaż tak naprawdę to już inni wybrali za niego. Dzisiaj takie manipulacje są wręcz powszechnie wykorzystywane przez potentatów w różnych obszarach wpływów. Wymienione zagrożenia mają coraz bardziej widoczne skutki w sferze świadomości i psychiki człowieka: – poczucie alienacji, słabnącego przystosowania, chaosu życia; – słabnące poczucie co do możliwości kontroli nad swoim losem i losem innych; – upadek autorytetu starości – mądrości (d i a l e k t y c z n e g o, p l a s t y c z n e g o u j m o w a n i a r z e c z y w i s t o ś c i); – zakłócenia w komunikacji międzypokoleniowej (w z o r c e ż y c i a r o dziny generacyjnej nie są zrozumiałe lub atrakcyjne d l a m ł o d e g o p o k o l e n i a, z a k ł ó c e n i a w t r a n s m i s j i p o d s t a w o w y c h w a r t o ś c i); – zabójczy wręcz rytm i tempo życia, szaleńcza pogoń za tzw. sukcesem; – spychanie na margines problemów metafizycznych (sensu życia, jego istoty, wartości, celów); wartością staje się życie tu i teraz (bez głębszej refleksji); – kryzys wzorców istnienia, wzorców organizacji świata, paradygmatów cywilizacyjnych i religijnych, wartości duchowych; – kryzys religii; przestaje ona być bezdyskusyjnym, zrozumiałym punktem odniesienia. Refleksja nad współczesnością skłania do przekonania, że człowiek chyba nie w pełni panuje nad wytworami cywilizacji, którą tak mozolnie tworzył, a wręcz przeciwnie – staje się jej niewolnikiem, alienując coraz bardziej od swojej natury. Przecież refleksyjność, wolna wola, duchowość – są to atrybuty dane naturze ludzkiej do wykorzystania, a współczesny człowiek irracjonalnie, paradoksalnie alienuje się od wartości stanowiących istotę jego „ja”. Powstaje pytanie: czy taki jest bieg historii, czy też jest to prowokacyjna, bezkompromisowa manipulacja narzucająca człowiekowi styl życia zorientowany na konsumpcję i skrajną rywalizację, a zatem na niszczenie istoty siebie? Człowiek współczesny nie może żyć w bezrefleksyjnym letargu dotyczącym sensu jego życia. Żyjemy w czasach, kiedy staje się on głównym kreatorem dalszego ewolucyjnego rozwoju swojego gatunku. P o t r z e b n a j e s t p o w s z e c h n a ś w i a d o m o ś ć, ż e d a l s z e l o s y c z ł o w i e k a z a l e ż ą o d n i e g o s a m e g o. Natura wyposażyła go w takie zasoby, którymi nie
Plopa.indb 13
2007-06-18 14:11:26
Wprowadzenie
dysponuje żaden inny gatunek: samoświadomość, refleksyjność, intencjonalność, inteligencję, co przy obecnym poziomie rozwoju cywilizacji pozwala na wysunięcie hipotezy, ż e d a l s z y b i e g e w o l u c j i g a t u n k u l u d zk i e g o b ę d z i e k r e o w a n y p r z e z n i e g o s a m e g o. Interpretując te przeobrażenia w duchu optymistycznym, można przypuszczać, że siła mądrości, a przede wszystkim e t y k i (k t ó r a m u s i b y ć c e n z o r e m n i e k o n t r o l o w a n y c h z a p ę d ó w „n a w i e d z o n y c h n a u k o w c ó w” i k o n s u m e n t ó w i c h i d e i) musi zwyciężyć nad pasją poznawania, nieliczącą się z godnością człowieka, a preferującą strategie manipulowania pozbawione refleksji i wizji skutków. Człowiek musi zrozumieć, że to, co ułatwia życie, jednocześnie może ograniczać i alienować od samego siebie. M u s i z r o z u m i e ć s w o j e s k a z a n i e n a r o z w ó j, j a k t w i e r d z i ł J u n g , a l e t e ż m u s i z r o z u m i e ć, ż e t o, c z y ż y c i e b ę d z i e d l a c z ł o w i e k a i l u d zk o ś c i b ł o g o s ł a w i e ń s t w e m c z y p r z e k l e ń s t w e m, j u ż t e r a z z a l e ż y g ł ó w n i e o d n i e g o s a m e g o. Uważam (kierując się psychologią rogeriańską), że przynajmniej część aktywnych, twórczych, a zarazem wpływowych ludzi będzie korzystała ze swoich duchowych zasobów, będzie sięgała do mądrości filozofów, dorobku ludzkości, że do powszechnej świadomości będzie docierała interdyscyplinarna myśl humanistyczna. Można mieć nadzieję, że będzie się zmieniał model dzisiejszej edukacji, dzięki której współczesny młody człowiek zrozumie, jakie są granice jego uzależnienia się od swoich wytworów, że zrozumie, co go naprawdę rozwija, a co ogranicza i alienuje od samego siebie. Można mieć nadzieję, że z jednej strony nastąpi rozsądna psychologizacja i etyzacja życia naukowego, medycyny, służb militarnych, politycznych, dziennikarskich, edukacyjnych, z drugiej zaś – że wreszcie podstawowa wiedza o człowieku, prawach jej rozwoju, ukazana w perspektywie psychologicznej, socjologicznej, filozoficznej, będzie na równi traktowana z fizyką, historią, matematyką. Uczenie świata fizycznego z pominięciem świata psychiki nie może być już dłużej właściwością szkoły na wszystkich jej poziomach funkcjonowania. W humanistycznym myśleniu naukowym, a przynajmniej w naukach społecznych, zmiana modelu uprawiania nauki staje się coraz bardziej widoczna. Zwraca się uwagę na konieczność ujęcia integracyjnego, wieloaspektowego w analizie zjawisk życia społecznego – przesłanie to jest główną ideą
Plopa.indb 14
2007-06-18 14:11:26
Wprowadzenie
wielu referatów i dyskusji naukowych prezentowanych na różnorodnych konferencjach. Współczesna myśl humanistyczna powinna zatem: 1. Przyjąć na siebie obowiązek znalezienia w miarę spójnej, całościowej odpowiedzi na pytania dotyczące wpływu zdarzeń zagrażających bezpiecznemu funkcjonowaniu człowieka w różnych kontekstach fizycznych i społecznych; współczesny człowiek ciągle bowiem jest narażony na utratę zdrowia, życia, integralności „ja”, utraty własnego bezpieczeństwa w różnych wymiarach swojego trwania – ekonomiczym, społecznym, zdrowotnym, duchowym itp. 2. Realizować wielowymiarowe podejście w analizie jakości życia ujętego w paradygmacie procesu. Zewnętrzny świat jest kontekstem narzucającym określone wymagania wobec osób i ich zasobów, ma wpływ na kształtowanie się jakości życia, skuteczności działań. Konieczne jest rozumienie człowieka w kategoriach socjo-psycho-biologiczno-duchowych. Relacja jednostki ze światem musi być analizowana kompleksowo, dynamicznie i współzależnie. 3. Uwzględniać perspektywę systemową zakładającą wzajemną współzależność różnych wymiarów życia. Zmiana w jednym obszarze powoduje zmiany w pozostałych. Na przykład zmiany w otoczeniu społecznym czy fizycznym mogą wywierać wpływ na ich interpretacje przez podmiot. Zmiany w wymaganiach prowadzą do zmian w zasobach, zmiany na jednym poziomie, w jednej dziedzinie prowokują zmiany na innych poziomach. Całościowe rozumienie człowieka jest nieosiągalne w przypadku koncentracji tylko na pewnych jego aspektach reprezentowanych przez jedną dyscyplinę naukową. Redukcjonistyczne podejścia są mało użyteczne, muszą być zastępowane przez strategie transakcyjne, dialektyczne (wszystko jest zależne od wszystkiego). Dzisiaj, na progu trzeciego tysiąclecia nauki społeczne stoją przed ogromnym wyzwaniem budowania wizji człowieka odpowiedzialnego (zatem mądrego, refleksyjnego, intencjonalnego, etycznego) za jakość życia i kierunek jego rozwoju. Środowisko naukowe odczuwa presję dyskusji i prowokacji do działań zmierzających do pogłębiania świadomości społecznej, i to w skali międzynarodowej odnośnie do autentycznych wartości związanych z jakością ludzkiego życia. Świadczą o tym referaty z różnych ośrodków akademickich zgłoszone na kolejną Ogólnopolską Konferencję: „Człowiek u progu trzeciego
Plopa.indb 15
2007-06-18 14:11:26
Wprowadzenie
tysiąclecia: zagrożenia i wyzwania”, zorganizowaną przez Elbląską Uczelnię Humanistyczno-Ekonomiczną w maju 2006 r. Większość z nich jest przedstawiona w niniejszym tomie. Obejmują one prace zarówno o charakterze teoretycznym, jak i empirycznym dotyczące bezpośrednio bądź pośrednio problematyki zagrożeń i wyzwań związanych z życiem współczesnego człowieka. Zostały one przedstawione w czterech rozdziałach. W pierwszym zasygnalizowano problem z perspektywy interdyscyplinarnej, następne zaś koncentrują się na problematyce edukacyjnej, zdrowia i rozwoju człowieka oraz zagadnieniach związanych z wychowaniem młodego pokolenia. Nie jest to praca systematyzująca wiedzę na temat zagrożeń i wyzwań, ale pokazująca, jak szeroka jest perspektywa dyskusji w obszarze związanym z jakością życia człowieka będącego w różnych fazach rozwoju, a zarazem uwikłanego w trudny do ogarnięcia kontekst biologiczny, historyczny, kulturowy, ekonomiczny, społeczno-psychologiczny. Elbląska uczelnia poprzez wydanie II tomu (i następnych) chce dołożyć „swoją cegiełkę” do tak koniecznej dzisiaj dyskusji przedstawicieli różnych dyscyplin nauki, która ma wskazywać na to, co sprzyja, a co zagraża rozwojowi człowieka na początku zarówno nowego stulecia, jak i tysiąclecia. Każda refleksja naukowa nad burzeniem tych barier czy prowadząca do zapobiegania powstawaniu nowych jest zatem zasadna i to ona przyświeca powstaniu tej książki. Mieczysław Plopa
Plopa.indb 16
2007-06-18 14:11:26