Przekraczanie kręgu zagubionego człowieczeństwa na resocjalizacyjnej niwie by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Przekraczanie kręgu zagubionego człowieczeństwa na resocjalizacyjnej niwie

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 1

2010-06-01 08:34:54

Naukowe Forum Pedagogów Olsztyńskiej Szkoły Wyższej im. Józefa Rusieckiego tom 4

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 2

2010-06-01 08:34:54

Przekraczanie kręgu zagubionego człowieczeństwa na resocjalizacyjnej niwie pod redakcją Sławomira Przybylińskiego

Kraków 2010

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 3

2010-06-01 08:34:54

Recenzent: prof. zw. dr hab. Eugenia Malewska

Redakcja wydawnicza: Aleksandra Bylica

Projekt okładki: Joanna Tumaniec

Opracowanie graﬁczne: Andrzej Augustyński

ISBN 978-83-89067-53-1 ISBN 978-83-7587-375-7

Publikacja doﬁnansowana przez Olsztyńską Szkołę Wyższą im. Józefa Rusieckiego

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2010

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 4

2010-06-01 08:34:54

Spis treści Wprowadzenie (Sławomir Przybyliński) ...............................................................

Andrzej Bałandynowicz – System resocjalizacji nieletnich – od patologii do normalności .............................................................................

Małgorzata Michel – Lokalny system resocjalizacji – utopia czy ewolucyjna konieczność? ................................................................... 31 Władysław Łuczak – Prawne możliwości oddziaływań resocjalizacyjnych wobec nieletnich .............................................................................................. 43 Justyna Kusztal – Mediacja jako narzędzie w zapobieganiu demoralizacji i przestępczości nieletnich ................................................................................. 51 Justyna Siemionow – Specyfika funkcjonowania instytucji dla nieletnich – resocjalizacja otwarta na środowisko drogą powrotu do środowiska ..................... 63 Sylwester Bębas, Wioleta Adamczyk-Bębas – Rola schronisk dla nieletnich w instytucjonalnej resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie ................ 73 Piotr Kulikowski – Resocjalizacja czy readaptacja? Na czym powinny się skupiać działania w stosunku do młodzieży w zakładach poprawczych ........................... 87 Robert Opora – Zmiany w zakresie niedostosowania społecznego po upływie roku od orzeczenia nadzoru kuratora sądowego wobec nieletniego .............................. 99 Robert Parol – Znaczenie kultury w etiologii zjawiska przestępczości ....................... 109 Małgorzata Przybysz-Zaremba – Proces resocjalizacji we współczesnych koncepcjach teoretycznych ................................................................................................... 121 Anetta Jaworska, Fuad Jomma – Pluralizm kulturowy w resocjalizacji penitencjarnej .................................................................................................. 131 Joanna Żeromska-Charlińska – Sens kary w świadomości skazanych Jak zwyczajnie przeżyć nadzwyczajne okoliczności? ........................................... 145 Monika Marczak – Postawy i oczekiwania skazanych wobec kuratorów w aspekcie ich społecznej readaptacji ................................................................ 157

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 5

2010-06-01 08:34:54



Spis treści

Mariusz Snopek – Aktywność kulturalno-oświatowa w procesie readaptacji społecznej osób pozbawionych wolności na przykładzie Zakładu Karnego w Kłodzku .......... 171 Piotr Klimas – Wykorzystanie zasobów środowiska lokalnego do wspierania readaptacji społecznej osób pozbawionych wolności ............................................ 179 Marta Klimas – Wewnętrzne bariery utrudniające proces readaptacji społecznej osób pozbawionych wolności ............................................................................ 187 Mateusz Łukasik – Działalność ośrodków diagnostycznych w polskim systemie penitencjarnym jako wyznacznik kierunków pracy resocjalizacyjnej ze skazanymi młodocianymi ............................................................................ 195 Dariusz Sarzała – Autoagresja w zakładach karnych (przyczyny i profilaktyka) ......... 205

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 6

2010-06-01 08:34:54

Wprowadzenie Niniejsza publikacja jest pokłosiem merytorycznej dyskusji pracowników naukowych różnych polskich ośrodków akademickich i dotyczy resocjalizacyjnego kontekstu przekraczania kręgu zagubionego człowieczeństwa. Problematyka tomu, umocowana na resocjalizacyjnej niwie, wymaga znacznej penetracji empirycznej i naukowego rekonesansu. Eksploracja m.in. środowisk przestępczych, kryminogennych czy więziennych ma wzbogacić stan wiedzy i rozszerzyć ramy myślowe z omawianego zakresu. Książka ta jest rezultatem wspólnego wysiłku kilkunastu Autorów i nie ma na celu wyczerpującego zdiagnozowania zagadnień z obszaru psychokorekcji. Chodzi raczej o zarysowanie określonych obszarów w kontekście problemu ubóstwa kulturowego oraz o próbę dostarczenia skutecznych sposobów umożliwiających rozwikłanie podejmowanych na łamach tejże publikacji problemów społecznych. W książce można znaleźć wiele zagadnień popartych przeglądem fachowej literatury i studiami empirycznymi. Oscylują one na szeroko pojętej płaszczyźnie naprawczej. Znakomita część rozważań poszczególnych Autorów dotyka problematyki osób nieletnich. Problemy tej grupy osób, niejednokrotnie już sygnalizowane w rodzimej literaturze, muszą bez wątpienia podlegać częstej rewizji z uwagi na przemiany w tej płaszczyźnie oraz uaktualnienie stanu wiedzy i opracowanie realnych propozycji pracy z nieletnimi. Czas potransformacyjny w Polsce to negatywne przeobrażenia w pewnych wymiarach przestępczości dziewcząt i chłopców. Okazuje się, że w latach 2002–2007 o około 35% zwiększył się współczynnik czynów karalnych, których sprawcami okazali się nieletni1. Największy jednak wzrost liczby czynów karalnych popełnianych przez osoby nieletnie przypada na pierwszą połowę lat 90. – w latach 1990–1995 zanotowano wzrost o ponad 36%2. Zasadne wydaje się nierzadko podejmowanie debaty publicznej na temat systemu resocjalizacji nieletnich, która umożliwia refleksję teoretyczną i praktyczną w tym zakresie. Czynią to Autorzy w niniejszym opracowaniu. Przybliżają m.in. koncepcje lokalnych systemów resocjalizacji czy też prawnych możliwości oddzia1 Zob. A. Siemaszko, B. Gruszczyńska, M. Marczewski, Atlas przestępczości w Polsce 4, Warszawa 2009, s. 46. 2 Tamże.

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 7

2010-06-01 08:34:54



Wprowadzenie

ływań resocjalizacyjnych wobec nieletnich. Mówią również o funkcjonowaniu instytucji dla nieletnich – schronisk oraz zakładów poprawczych w odniesieniu do istoty resocjalizacji instytucjonalnej. Poruszają także zagadnienia nadzoru kuratora sądowego oraz mediacji jako środka, który może zapobiegać demoralizacji i przestępczości młodych ludzi. Myśli Autorów współkreujących ten tom dotyczą również kary pozbawienia wolności i izolacji penitencjarnej. Ich interdyscyplinarne rozważania koncentrują się wokół m.in.: pluralizmu kulturowego w resocjalizacji penitencjarnej, sensu kary w świadomości skazanych, ich postaw i oczekiwań wobec kuratorów oraz działalności ośrodków diagnostycznych w polskim systemie penitencjarnym, więziennej autoagresji, a także barier utrudniających i czynników wspierających proces readaptacji społecznej osób inkarcerowanych. Umieszczenie w zakładzie karnym trudno w wielu przypadkach zastąpić inną karą. Mimo że wykonywana kara pozbawienia wolności nie jest doskonała w swym kształcie i formie, to niełatwo sobie wyobrazić obraz dzisiejszego świata bez jednostek penitencjarnych. Przebywają w nich bowiem więźniowie, dla których osadzenie w zakładzie karnym o największym stopniu izolacji, a nawet na oddziale dla osadzonych zakwalifikowanych jako wymagający osadzenia w wyznaczonym oddziale lub celi aresztu śledczego lub zakładu karnego typu zamkniętego w warunkach zapewniających wzmożoną ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo aresztu lub zakładu, jest i będzie jedyną karą, adekwatną do poziomu ich demoralizacji i społecznego zagrożenia. Aberracyjna wizja procesu psychokorekty podsycana medialnymi doniesieniami o porażkach w pracy z nieletnimi czy dorosłymi przestępcami powoduje, że rzadko podkreślamy sukcesy w tej dziedzinie. Prowadzimy bardziej lub mniej konstruktywne dysputy, koncentrując swoją uwagę raczej na wielopłaszczyznowych uchybieniach i niedomaganiach. Czy to oznacza, że nie notujemy osiągnięć w pracy z tą grupą osób? Mam nadzieję, że niniejsza książka zachęci do poszukiwań prawdy naukowej oraz racjonalnych i efektywnych rozwiązań w pracy z osobami, które znajdują się w kręgu zainteresowań procesu resocjalizacji. Sławomir Przybyliński

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 8

2010-06-01 08:34:54

Andrzej Bałandynowicz Pedagogium Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej w Warszawie

System resocjalizacji nieletnich – od patologii do normalności Ostatnie lata w Polsce przyniosły przemiany w wielu dziedzinach życia. Dynamiczne zmiany społeczne nie tylko doprowadziły do powstania nowego obrazu kondycji polityczno-ekonomicznej kraju, lecz spowodowały także przeobrażenia w życiu publicznym. Pogarszające się warunki życia wielu rodzin, bezrobocie, konieczność podejmowania dodatkowej pracy, nieprzystosowanie rodziców do nowych warunków życia oraz wiele innych czynników wpływa na dynamikę przestępczości nieletnich. Brak spójnego, zintegrowanego systemu profilaktyki przestępczości, w tym przestępczości nieletnich, nie poprawia obecnego stanu rzeczy. Wobec powszechnej negatywnej oceny efektywności instytucjonalnych procesów opiekuńczo-wychowawczych poszukuje się alternatywnych rozwiązań, np. praca w środowisku. Wpisuje się to w panujące na świecie tendencje do preferowania stosowania środków nieizolacyjnych1. W ciągu ostatnich dziesięciu lat w Stanach Zjednoczonych, a na przestrzeni minionych pięciu lat również w krajach europejskich, można zaobserwować wzrost liczby podejmowanych działań profilaktycznych w zakresie problematyki przemocy, agresji dzieci i młodzieży, a także przestępczości nieletnich2. Skuteczność tych praktycznych przedsięwzięć dokumentują liczne prace empiryczne dotyczące wysokiej jakości i standardów metodologicznych procesu ewaluacji3. Przykładem może być metaanaliza przeprowadzona przez Sandrę Jo Wilson i współpracowników dokumentująca wyniki 220 różnych badań nad skutecznością profilaktyki agresji w szkołach. Można zasygnalizować również projekt badawczy ewaluujący jakość środków profilaktyki predeliktualnej i profilaktyki postdeliktualnej przestępczości młodzieży szkolnej, realizowany przez Andreasa

B. Hołyst, Kryminologia, Warszawa 1999, s. 645–662. A. Schick, I. Ott, Gewaltprävention an Schulen – Ansätze und Ergebnisse, „Praxis der Kinderpsychologie und Kinderpsychiatrie” 2002, 51(10), s. 766–791. 3 L. W. Sherman, D. P. Farrington, B. C. Welsh, M. D. Layton, Evidence-based Crime Prevention, London 2002. 2

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 9

2010-06-01 08:34:54

Andrzej Bałandynowicz



Lösela i Fridricha Beelmanna4. W jego ramach poddano ocenie realizację około 90 programów profilaktycznych skierowanych do młodzieży szkolnej w różnych przedziałach wiekowych i w różnych grupach docelowych wykazującej wysokie wskaźniki zachowań agresywnych przy uwzględnieniu zróżnicowania profilu tychże programów od interwencji prewencyjnej na etapie profilaktyki pierwszorzędowej do etapu profilaktyki czwartorzędowej. Rezultatem tych badań empirycznych jest konstatacja, że najbardziej skuteczne są bezpośrednie formy pracy z dzieckiem zagrożonym wysokim stopniem ryzyka, strachu, winy, przyjmującym dewiacyjne wzory zachowań w interakcjach rówieśniczych, gdy znajduje się ono w wieku przedszkolnym i podczas nauczania początkowego na poziomie podstawowym. W stosunku zaś do starszych dzieci i młodzieży pomyślne rezultaty można uzyskać, odpowiednio dobierając środki interwencji indywidualnej i interwencji zbiorowej. W Europie badania dokumentujące skuteczność środków profilaktyczno-prewencyjnych agresji młodzieży szkolnej, w tym przestępczości nieletnich, ciągle są rzadkością. Do wyjątków należy zaliczyć programy profilaktyczne w Wielkiej Brytanii, Niemczech i Szwajcarii objęte badaniami ewaluacyjnymi dokumentującymi skuteczność tychże oddziaływań wobec młodych ludzi stających się dewiantami i przestępcami5. Program rodzinnych domów terapeutycznych realizowany w obszarze profilaktyki, socjalizacji i resocjalizacji przez pedagogów rodzinnych i podwórkowych oraz kuratorów sądowych jest propozycją autorską umiejscowioną w grupie interwencji związanych z pre- i postdeliktualną profilaktyką przestępczości nieletnich. Postulat odejścia od zinstytucjonalizowanych form opiekuńczo-wychowawczych przejawia się przede wszystkim w tak zorganizowanej pracy pedagoga, aby przez likwidację patologii rodzinnych dziecko wychowywało się w naturalnej rodzinie. Obowiązkiem pedagoga jest pomoc nie tylko dziecku, lecz także jego rodzinie. Jest to wymóg oczywisty, bez spełnienia którego nawet najintensywniejsza praca z dzieckiem nie przyniesie rezultatów. Wobec powyższych założeń powołano instytucję pedagoga rodzinnego i podwórkowego. Po zlikwidowaniu przez resort oświaty zajęć pozaszkolnych, dzieci i młodzież pozostawione same sobie po zajęciach lekcyjnych niejednokrotnie organizują się w nieformalne, często chuligańskie grupy, które promują nieakcepto-

F. Lösel, A. Beelmann, Eﬀects of Child Skills Training in Preventing Antisocial Behavior: A systematic Review of Randomized Evaluations, „The Annals of the American Academy of Political and Social Science” 2003, vol. 587, s. 84–109. 5 D. Rössner, B. Bannenberg, Düsseldorfer Gutachten: Empirisch gesicherte Erkenntnisse über kriminalpräventive Wirkungen, Düsseldorf 2002.

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 10

2010-06-01 08:34:54

System resocjalizacji nieletnich – od patologii do normalności



wane społecznie formy spędzania czasu wolnego. Przeciwwagą dla tychże grup jest środowiskowe ognisko wychowawcze. Środowiskowe ogniska wychowawcze realizują swoje zadania przez pracę z dzieckiem i jego rodziną. Praca wychowawców jest wspomagana przez wolontariuszy, terapeutów, psychologów oraz pedagogów rodzinnego i podwórkowego. Pedagog rodzinny pracuje z najtrudniejszymi rodzicami. Istotą jego pracy jest poprawa sytuacji dziecka, pomoc w przetrwaniu kryzysu, wskazanie perspektyw, nauczenie rozwiązywania konfliktów i zaspokajania potrzeb legalną drogą. Jest diagnostą, mediatorem, organizatorem pomocy. Działa w interesie i dla dobra dziecka6. Celem programu dotyczącego udziału pedagoga rodzinnego w systemie wychowania i środowiskowej opieki nad dzieckiem jest tworzenie warunków wychowawczych i opiekuńczych umożliwiających dziecku prawidłowy rozwój oraz usuwanie lub łagodzenie przeszkód w przebiegu procesów rozwoju i socjalizacji. Główne zadania pedagoga rodzinnego to: – poprawa komunikacji i relacji między rodzicami i dziećmi oraz rodzicami i instytucjami wychowawczymi wspierającymi rodzinę; – pozytywna zmiana nastawień, postaw, sposobów wyrażenia emocji, poprawa więzi rodzinnych; – zwiększenie umiejętności rozwiązywania problemów i konﬂiktów wewnątrzrodzinnych; – właściwe ukierunkowanie celów, dążeń oraz wzrostu aspiracji życiowych rodziny; – podniesienie poziomu kultury osobistej członków rodziny; – poprawa wizerunku rodziny w środowisku lokalnym. Zakłada się, że wielokierunkowe i systemowe wsparcie merytoryczne dziecka i rodziny w ich własnym środowisku w znacznym stopniu ograniczy napływ wychowanków do placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz zmniejszy liczbę interwencji sądów rodzinnych, a w przypadku dzieci umieszczonych w placówkach – przyczyni się do skrócenia ich pobytu i przygotowania rodziny do powrotu dziecka7. Pedagog rodzinny przez oddziaływanie na rodzinę ma pomóc naprawić więzi między wszystkimi jej członkami. W tym rozumieniu w oddziaływaniach na dziecko wykazujące objawy niedostosowania społecznego w jego naturalnym śro6

W. Kołak, Nasz sposób na brutalne dzieci, „Nasz Animator” 1997, nr 1(13). „Pedagog rodzinny w systemie wychowania i środowiskowej opieki nad dzieckiem”. Program pedagogiczny na lata 1996–1999, „Nasz Animator” 1996, nr 9(12). 7

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 11

2010-06-01 08:34:54

Andrzej Bałandynowicz



dowisku można upatrywać możliwości wypracowania niezwykle ważnej, głęboko wnikającej w problemy, formy profilaktyki społecznej. Pedagog podwórkowy jest łącznikiem między środowiskiem a placówką; organizuje środowiskowe imprezy sportowe, turnieje, rajdy turystyczne, tworzy alternatywę dla chuligańskiej „zadymy”, alkoholu, narkotyków8. Jako animator działalności środowiskowej jest brakującym ogniwem łączącym społeczność lokalną z placówką opiekuńczo-wychowawczą. Będąc blisko środowiskowego ogniska wychowawczego, wspiera pracę wychowawców i pedagogów rodzinnych. Dla dziecka pedagog podwórkowy stanowi przykład „pozytywnego dorosłego”, który potrafi zorganizować rajd i wycieczkę, poprowadzić zawody sportowe, nauczyć osiągania sukcesów, a zatem oferuje możliwość spędzania wolnego czasu w atrakcyjny sposób. Więzi powstałe podczas uprawiania aktywnych form wypoczynku i rekreacji umożliwiają realizację programu pedagogizacji środowiska oraz wszechstronne oddziaływania wychowawcze na podopiecznych i społeczność lokalną9. Pedagog podwórkowy to nie tylko organizator zawodów sportowych, ale przede wszystkim osoba, która pracując z dziećmi, współpracuje z rodziną, szkołą i innymi organizacjami wychowawczymi. To osoba, która trafi do młodzieży trudnej i włączy ją do wspólnej zabawy i zajęć, co umożliwi oddziaływanie wychowawcze. Zatem głównym zadaniem pedagoga podwórkowego jest wyjście do młodzieży, nawiązanie z nią kontaktu, pozyskanie zaufania i zachęcenie do współpracy. Tak rozumiana pozycja pedagoga podwórkowego stanowi integralną całość z pedagogiem rodzinnym i środowiskowym ogniskiem wychowawczym. Po analizie omawianych programów profilaktycznych można wysnuć uzasadniony wniosek o potrzebie stworzenia kompleksowego systemu, który koordynowałby działania społeczne w zakresie niesienia pomocy rodzinie. Ponad dwa tysiące różnych organizacji deklaruje świadczenie pomocy na rzecz dzieci i ich rodzin, sytuacja dziecka i rodziny nie ulega jednak poprawie. Kompleksowy system nie dopuszczałby do powielania działań różnych organizacji i wymuszałby przepływ informacji między nimi, zarówno na etapie socjalizacji, profilaktyki, jak i resocjalizacji. Dotychczas zaś każdy resort zajmujący się wspomnianymi problemami rozbudowuje ponad miarę swoje struktury i oczekuje wsparcia finansowego z tytułu niesionej pomocy. Kompleksowa, specjalistyczna opieka jednej naczelnej organizacji zdaje się jedynym rozsądnym rozwiązaniem reformy systemu opieki nad dzieckiem.

8 9

W. Kołak, Nasz sposób na brutalne dzieci, dz. cyt. Materiały Klubu Dyskusyjnego KKWR, „Nasz Animator” 1997, nr 2(14).

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 12

2010-06-01 08:34:54

System resocjalizacji nieletnich – od patologii do normalności



Obecny system opieki nad dzieckiem zamiast udzielać pomocy rodzinie i dziecku, poniekąd promuje nieudolnych, patologicznych rodziców przez zasiłki z opieki społecznej czy inne świadczenia finansowe. Sąd, umieszczając nieletniego w ośrodku resocjalizacyjnym, „nagradza” rodziców, którzy tym samym pozbywają się problemu. Martwe pozostaje również prawo stanowiące o odpowiedzialności rodziców za szkody wyrządzone przez ich dzieci. Praktyka taka rodzi swego rodzaju poczucie bezkarności u nieletnich. Rodzice nie są także zobowiązani do pokrycia kosztów pobytu ich dziecka w ośrodku resocjalizacyjnym czy domu dziecka. Dlatego tak istotna jest kwestia zreformowania całego systemu opiekuńczo-wychowawczego oraz przesunięcie możliwie wszelkich oddziaływań na etap profilaktyki kreatywnej, profilaktyki pomagającej dziecku w jego naturalnym środowisku. Tym samym zachodzi konieczność przeprowadzenia reformy mało efektywnego systemu opiekuńczo-wychowawczego. W Polsce, podobnie jak w innych państwach, jest obserwowana tendencja do odejścia od zinstytucjonalizowanych form opieki i wychowania. Praca pedagoga ma na celu takie oddziaływanie na dziecko i jego rodzinę, aby możliwie każda osoba wychowywała się w środowisku rodzinnym. Praca z dzieckiem w środowisku naturalnym jest jedyną, jak dotąd niezastąpioną, formą najbardziej skutecznych oddziaływań resocjalizacyjnych. Niezmiernie ważnym warunkiem dobrze funkcjonującego systemu opieki i wychowania jest stworzenie spójnego systemu koordynującego prace wielu organizacji deklarujących chęć niesienia pomocy dziecku w rodzinie. Nawet najlepszy program terapeutyczny nie będzie skuteczny, jeżeli nie zostanie skorelowany z systemem obejmującym problem całościowo. Fragmentaryczne podejście do problemu może złagodzić, czasem nawet wyeliminować tylko niektóre objawy, jednak nie usunie źródeł niepowodzeń wychowawczych. Dlatego należałoby stworzyć system resocjalizacyjny obejmujący nie tylko program terapeutyczny, lecz także oddziaływania profilaktyczne i opiekę po zakończeniu terapii. Tylko taki system, który traktuje problem całościowo oraz w którym następuje wymiana spostrzeżeń i doświadczeń, może być skuteczny w osiągnięciu nadrzędnego celu, jakim jest prawidłowa socjalizacja młodzieży. Jak pokazują wyniki badań, pierwsze objawy niedostosowania społecznego występują dość wcześnie i często są lekceważone. Położenie nacisku na wczesną i skuteczną działalność profilaktyczną w znacznej mierze ograniczyłoby rozmiary zjawiska wadliwej socjalizacji. Główne przyczyny wczesnych trudności wychowawczych wynikają z dysfunkcjonalności rodziny. Często problemy wychowawcze są skutkiem nieświadomie popełnianych błędów wychowawczych czy braku podstawowej wiedzy pedagogicznej, a nie złej woli i niechęci rodziców do współpracy.

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 13

2010-06-01 08:34:54



Andrzej Bałandynowicz

Zatem nadrzędnym celem oddziaływań profilaktycznych jest po pierwsze zapewnienie rodzicom wszechstronnej pomocy w rozwiązywaniu problemów rodzinnych, po drugie – wykrywanie i likwidowanie wczesnych objawów wykolejenia. Sprawnie i skutecznie działający system resocjalizacyjny na poziomie profilaktyki powinien w znacznym stopniu ograniczyć potrzebę istnienia innych jego składowych. Warto się zatem zastanowić, czy nie lepiej byłoby, gdyby zamiast poszukiwania niezawodnych sposobów resocjalizacji, przeznaczyć znaczną część środków, w tym głównie finansowych, na efektywną działalność profilaktyczną. Nawet najskuteczniejsza profilaktyka nie może zupełnie wyeliminować zjawiska niedostosowania społecznego, dlatego też muszą istnieć ośrodki resocjalizacyjne. Ponieważ zakłady poprawcze już od dość dawna są oceniane jako mało efektywne, należałoby je przeorganizować na ośrodki wzorowane na domach terapeutycznych opisywanych w Teaching Family Program. Za zastosowaniem tego programu przemawia jego plastyczność, tzn. to, że pomijając jakby naczelne zasady i cele, pozwala na dość dowolny dobór metod i środków wychowawczych, pozostawiając wychowawcom dużą swobodę działania. Dopełnieniem oddziaływań resocjalizacyjnych jest zapewnienie opieki nieletnim po powrocie do naturalnego środowiska. Chodzi tu głównie o utrzymanie prospołecznych zachowań wyuczonych w ośrodku terapeutycznym, jak również o pomoc w rozwiązywaniu bieżących problemów, jakie pojawiają się w momencie powrotu do otoczenia, w którym doszło do zachowań patologicznych. Wprowadzenie modelowego systemu resocjalizacyjnego tylko na pozór wydaje się mało realne. Przy wykorzystaniu dość pokaźnego zaplecza pedagogicznego może się okazać prawdopodobne nie tylko ze względów personalnych, lecz także finansowych. Jednostka strukturalna systemu obejmowałaby swym zasięgiem obszar jednego miasta wraz z okolicznymi terenami. Nadzór nad tą jednostką sprawowałby koordynator programu, któremu podlegaliby wszyscy członkowie programu. Koordynatorzy poszczególnych jednostek systemowych odpowiadaliby za przebieg programu przed władzami oświatowymi. Niemal w każdej szkole jest zatrudniony pedagog szkolny. Osoba zajmująca to stanowisko byłaby odpowiedzialna za działalność profilaktyczną. Do jej obowiązków należałoby wykrywanie najwcześniejszych objawów trudności wychowawczych oraz stosowanie środków zaradczych. Chodziłoby tu szczególnie o wyrównywanie opóźnień szkolnych. W tym celu należałoby zaktywizować nauczycieli prowadzących zajęcia. Także pedagog szkolny zajmowałby się terapią głównie patologicznych rodzin i pomocą w rozwiązywaniu problemów rodzinnych.

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 14

2010-06-01 08:34:55

System resocjalizacji nieletnich – od patologii do normalności



Na terenie miasta byłyby rozmieszczone domy terapeutyczne. Liczebność wychowanków w takim domu nie mogłaby przekraczać 10 osób. W zależności od potrzeb można byłoby stworzyć więcej niż jeden dom. Zasady funkcjonowania i zadania domu terapeutycznego byłyby takie same, jak domów terapeutycznych w Teaching Family Program. Wychowawcy bezpośrednio podlegaliby koordynatorowi programu i byliby przez niego rozliczani ze swoich osiągnięć. Opieką po opuszczeniu domów terapeutycznych zajmowałby się kurator sądowy, który byłby odpowiedzialny za utrzymanie wyuczonych zachowań prospołecznych. Jego obowiązkiem byłaby pomoc w rozwiązywaniu bieżących problemów, które spotkałyby nieletniego po powrocie do domu. Kurator sądowy byłby, podobnie jak pozostali członkowie programu, zobowiązany do ścisłej współpracy z koordynatorem programu.

Teaching Family Program w warunkach polskich Teaching Family Program – główne cele i zadania Teaching Family Program jest programem terapeutycznym, w którym oddziaływania resocjalizacyjne są osadzone na założeniach terapii behawioralnej i jako taki realizuje podstawowe cele tej terapii, tzn. przez wyrównywanie braków w zachowaniu się, eliminowaniu negatywnych cech zachowania oraz wzmocnieniu kontroli własnego zachowania prowadzi do ponownej socjalizacji młodzieży. Program jest pod kontrolą społeczną – za jego przebieg odpowiada prowadzący przed lokalnymi władzami oświatowymi i społecznymi. Cele programowe są ustalane przez nauczycieli-rodziców, lokalne władze oświatowe, władze szkolne, sąd dla nieletnich, inne władze społeczne oraz zainteresowanych mieszkańców. Wszystkie te instytucje tworzą tzw. Radę społeczną, która kieruje młodzież do „rodzin”. Program jest oceniany na podstawie weryfikacji osiągniętych celów. Charakterystyka domów terapeutycznych Do domów terapeutycznych młodzież jest kierowana dobrowolnie. Domy te znajdują się blisko domów rodzinnych, co pozwala na częste kontakty z rodziną. Przebywanie w rodzinie oraz naturalnym środowisku szkolnym może być pomocne w rozwiązywaniu wielu problemów w domu i w szkole. Ponieważ zdecydowana

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 15

2010-06-01 08:34:55



Andrzej Bałandynowicz

większość zaburzeń zachowania wynika z wadliwie funkcjonującej rodziny, częste kontakty z naturalnymi rodzicami z jednej strony umożliwiają lepsze zrozumienie stosunków panujących w rodzinie, z drugiej jakby natychmiastową ocenę oddziaływań terapeutycznych. Problemy rodzinne, które ciągle pozostają nierozwiązane lub wręcz się nasilają, świadczą o konieczności modyfikacji metod terapeutycznych. „Rodzina” składa się z 6–8 nieletnich i dwojga nauczycieli-rodziców. Nieletni dołącza do istniejącej grupy, która na niego oddziałuje, dostarczając wraz z nauczycielami-rodzicami właściwych wzorców zachowań. Z kilku „rodzin” są tworzone tzw. komuny. Taka struktura daje możliwość podziału młodzieży według zaburzeń zachowania i rozmieszczenia ich w odpowiednich domach nastawionych na terapię określonych form zaburzeń. Mało liczne grupy umożliwiają bardzo intensywną pracę z młodzieżą, co warunkuje duże zmiany w dość krótkim czasie. Nauczyciele-rodzice Program ten różni się od typowych programów terapeutycznych. Personel pracujący z młodzieżą nie posiada typowego wykształcenia pedagogicznego, aczkolwiek kierownikiem całego programu jest psycholog lub osoba przygotowana w zakresie pomocy społecznej. Kierownik odpowiada przed radą społeczną za przebieg programu oraz stronę materialną. Nauczycieli-rodziców przygotowuje się do pracy z młodzieżą, przeprowadzając odpowiedni program kształcący. Program ten trwa około jednego roku i jest podzielony na trzymiesięczne bloki. Po zakończeniu każdej trzymiesięcznej praktyki następuje ocena i weryfikacja popełnionych błędów. W trakcie kursu nauczyciele-rodzice są sukcesywnie douczani. Jeśli po zakończeniu kursu oceniający wypowiadają się pozytywnie, nauczyciele-rodzice otrzymują dyplom. Gdy ocena jest negatywna, wówczas kandydat na nauczyciela-rodzica ma przedłużony kurs o kolejne trzy miesiące. Nauczycielami-rodzicami musi być małżeństwo. Kieruje ono przebiegiem programu, wpaja właściwe wzorce zachowań w szkole, społeczeństwie. Nauczyciele-rodzice mogą wynajmować przeszkolonych asystentów np. wtedy, kiedy udają się na urlop. Generalne zasady, jakimi powinni się kierować wychowawcy w pracy z młodzieżą, to:

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 16

2010-06-01 08:34:55

System resocjalizacji nieletnich – od patologii do normalności



– Praca z grupą musi być rozpoczęta w ściśle określony sposób, co może się wydawać niewygodne i czasochłonne, jednak jest niezbędne do osiągnięcia celu programu. – Pierwszego dnia należy wychowankowi objaśnić cele i zadania programu oraz zasady panujące w „domu”. – Podczas pierwszego tygodnia podopiecznego nie należy karać, natomiast trzeba dużo czasu poświęcić na udzielanie wskazówek. Po szczególnych przewinieniach można stosować karę. W czasie tego tygodnia uczy się wychowanka pewnych umiejętności społecznych, takich jak zachowanie się w domu, kiedy są goście, odpowiadanie na pytania. – Należy wytłumaczyć wychowankowi, czym jest dobre zachowanie. – Nauczyciel-rodzic musi wiedzieć, jak karać. Stosowanie kar zależy w pewnym stopniu od wiedzy o przewinieniu, np. jeśli wychowawca widział, kto źle się zachowuje, z pewnością ukarze właściwą osobę, ale może również ukarać osoby podejrzane. Aby wyegzekwować od młodzieży właściwe zachowanie, należy jej wcześniej udzielić zrozumiałych, jasno sprecyzowanych wskazówek. Wychowanek musi wiedzieć, czego się od niego oczekuje, jak powinien się zachowywać. Należy także nauczyć podopiecznych właściwych reakcji na krytykę, z jaką mogą się spotkać ze strony nauczyciela-rodzica. Wychowanek powinien w trakcie programu nabyć umiejętność samokontroli w stanach wzburzenia emocjonalnego. Jednak zasadniczym celem programu jest nabycie przez młodzież umiejętności rozwiązywania problemów. Interakcje zachodzące w trakcie wychowania Podczas oddziaływań terapeutycznych zachodzą interakcje między nauczycielami-rodzicami a wychowankiem. Wzajemne, poprawne stosunki w grupie mają duży wpływ na powodzenie programu. Program jest oparty na systemie punktowym, gdzie punkty premiowe wpływają pozytywnie na zachowanie, natomiast punkty karne działają jak kara. Sam system punktowy nie byłby tak skuteczny, gdyby nie powiązanie go z właściwymi interakcjami, co daje możliwość osiągnięcia zamierzonego celu. Interakcje pozbawione uczucia, zaangażowania emocjonalnego ze strony nauczyciela-rodzica nie odnoszą właściwego skutku. Dzięki dodaniu wielu różnych komponentów interakcje stają się bardziej naturalne. Agresja ze strony nauczyciela-rodzica, nawet jeśli tylko werbalna, jest źle widziana przez wychowanka. Bywają

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 17

2010-06-01 08:34:55



Andrzej Bałandynowicz

jednak sytuacje, kiedy nauczyciel-rodzic musi być stanowczy, poważny, a interakcja jest pozbawiona wesołych, uczuciowych komponentów. Efektywność oddziaływań zależy w głównej mierze od sposobu postrzegania nauczycieli-rodziców przez wychowanków. Rozwinięcie właściwych relacji między młodzieżą a jej opiekunami warunkuje poprawne działanie programu. Jeżeli nauczyciele-rodzice są lubiani przez wychowanków, to ci będą bardziej przejęci pomocą wychowawców i bardziej będą cenili nagrodę. W takim układzie młodzież staje się bardziej komunikatywna. Zachodzi większe prawdopodobieństwo, że będzie się wzorować na swych opiekunach i częściej będzie podatna na modelowanie zachowań. Zmniejsza się natomiast ryzyko ucieczki z ośrodka. Młodzież, biorąc czynny udział w programie, wręcz broni programu przed krytycznymi uwagami otoczenia. Elementy pozytywnej zależności: – Przywiązanie. Okazywanie przywiązania młodzieży ma istotny wpływ terapeutyczny. – Sympatia. Nieletnim należy okazywać sympatię i oferować pomoc w rozwiązywaniu szczególnie trudnych problemów. – Zainteresowanie, troska. Nauczyciele-rodzice nie mogą okazywać braku zainteresowania i troski o przyszłość wychowanków. Ważną rolę w tym wypadku odgrywa doradzanie. Wychowawca powinien każdemu z podopiecznych poświęcić codziennie przynajmniej 15 minut na udzielanie wskazówek. – Szacunek. Nauczyciel-rodzic powinien szanować opinie podopiecznych i uwzględniać je zawsze, kiedy tylko jest to możliwe. – Zabawa. Wychowawca musi być przekonany, że młodzież powinna mieć czas na zabawę. Podczas zabaw nauczyciele-rodzice, przy zachowaniu pewnych oczywistych zasad, pozwalają na zachowanie kiedy indziej niedozwolone. Jeżeli młodzież przekracza te zasady, należy przeprowadzić instruktaż również w trakcie zabaw. – Zajęcia przygotowujące do życia w rodzinie. Cała grupa, tzn. rodzina, powinna wychodzić razem do miasta, jeździć razem na wakacje itp. Spędzony razem czas sprzyja poprawie stosunków w grupie, co ma również wpływ terapeutyczny. – Uprzejmość. Nauczyciele-rodzice powinni być uprzejmi w stosunku do wychowanków, nie mogą okazywać negatywnych emocji. – Łatwość przystosowania. Młodzi ludzie muszą wiedzieć, że program ma im pomóc w rozwiązywaniu problemów i nauczyć ich życia w społeczeństwie.

Przybylinski (red.)_Przekraczanie kregu zagubionego czlowieczenstwa t.4.indd 18

2010-06-01 08:34:55