O przekraczaniu granic własnych ograniczeń by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

O przekraczaniu granic własnych ograniczeń – z perspektywy psychotransgresjonizmu

O przekraczaniu granic własnych ograniczeń – z perspektywy psychotransgresjonizmu pod redakcją naukową

Ireny Pufal-Struzik

Oﬁcyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2008

Recenzent: prof. UŚ, dr hab. Grażyna Mendecka Redakcja merytoryczna: Irena Pufal-Struzik Redakcja wydawnicza: Magdalena Polek Adiustacja: Małgorzata Miller Projekt okładki: Magda Dębicka

Publikacja doﬁnansowana ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na badania statutowe

ISBN 978-83-7308-984-6

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (0-12) 422-41-80, fax (0-12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2008

Spis treści

Wprowadzenie ............................................................................................. 7 Stanisław Popek, Ryszarda Ewa Bernacka Zdolności i uzdolnienia – ujęcie transgresyjne .............................................. 13 Witold Dobrołowicz W stronę portretu transgresjonisty ................................................................ 23 Irena Pufal-Struzik Motywacja twórczych transgresji artystów profesjonalnych i amatorów ........ 37 Teresa Giza Procesy samokształtowania jako działania transgresyjne człowieka ................ 49 Adrian Kurcbart Relacje między systemem wartości a obrazem ojca jako przykład transgresji „ku symbolom” ...................................................... 59 Agnieszka Lasota Transgresja symboliczna w zabawie dziecięcej ............................................... 67 Janusz Sytnik-Czetwertyński Transgresja „ku sobie” jako element walki z chorobą .................................... 83 Justyna Mróz Nadzieja jako stymulator zachowań transgresyjnych ..................................... 91 Aleksander A. Gorbatkow Pozytywno-negatywna asymetria emocji a rozwój podmiotowy jednostki ..... 97

Spis treści

Jolanta Szczurkowska Postawa patriotyczna a tolerancja wobec czynów osób różnych kategorii społecznych ............................................................ 113 Sebastian Sadowski Znaczenie proaktywności jako intencjonalnego działania w planowaniu i realizacji kariery zawodowej młodych ludzi ........................ 137 Monika Majewska Aktywizm współczesnej kobiety na tle koncepcji K. Popielskiego i K. Kozieleckiego .................................... 145 Irena Pufal-Struzik, Dorota Czarnecka Ekspansja poza granice norm społecznych w zachowaniach młodzieży różnej płci ........................................................ 159

Wprowadzenie Żyć przyszłością, znaczy skoczyć w nieznane [...] Rollo May W życiu najważniejsze jest samo życie [...]. Jak żyć? Ważne, żeby iść... Krzysztof Kieślowski

Niniejsza praca jest inspirowana założeniami koncepcji działań transgresyjnych Józefa Kozieleckiego przedstawionej w licznych publikacjach (m.in.: 1987, 1997, 2001) i rozwijanej przez Profesora przez blisko 20 lat. Autor koncepcji podkreśla znaczenie ludzkich transgresji, twierdząc, że są one źródłem rozwoju osobowości jednostki i rozwoju kultury. Zaś ten, kto nie rozumie transgresji – wytworu umysłu i serc ludzkich – nie rozumie człowieka (1987, s. 52). W psychologii transgresyjnej człowiek jest ujmowany jako aktywny sprawca, zdolny do myślenia i działania transgresyjnego. Sama zaś transgresja jest pojmowana jako działanie polegające na najczęściej celowym i świadomym przekraczaniu dotychczasowych granic materialnych, społecznych i symbolicznych, dążenie do nieustannego poszerzania przestrzeni własnych działań, naruszania tabu, sondowania sfer objętych zakazem, potrzeby wykraczania poza własne dotychczasowe osiągnięcia i kondycję. Dzięki takim „czynom-wyczynom” rodzi się zmiana społeczna, rozwijają się kultura i cywilizacja (Kozielecki, 1997, s. 10). Terminem kluczowym dla psychotransgresjonizmu (nowego kierunku psychologii) jest pojęcie przekroczenia granicy. Może ono być rozumiane trojako: w pierwszym rozumieniu oznacza naruszenie czyjejś własności; w drugim może być zlekceważeniem nakazów społecznych i publicznych; w trzecim jest przełamaniem akceptowanych norm symbolicznych, wyjściem poza wiedzę o świecie i o własnej osobie, chociażby tylko myślą ku temu, co jest „za”. W pracach poszczególnych autorów pojawia się pytanie o „granice ludzkich transgresji”, przede wszystkim indywidualnych, rzadziej zbiorowych. Chodzi zarówno o te przekraczalne granice, które tkwią w osobie – podmiocie transgresyjnym

Wprowadzenie

(o g r a n i c z e n i a), jak i o g r a n i c e tkwiące poza podmiotem, na zewnątrz. Pojawia się także pytanie o warunki możliwości przekraczania granic przez człowieka. Ogromne tempo globalnych zmian w naszym środowisku życia niesie bowiem ze sobą zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje. Jak pisze Castells: „[…] współczesny świat i nasze życie kształtowane są przez sprzeczne trendy globalizacji i tożsamości” (Castells, 1997, s. 27). Budowanie tożsamości uwzględniającej specyfikę środowiska życia, treść i tempo społecznych przemian to jedna z głównych transgresji wewnętrznych naszych czasów (Kozielecki, 2001). Immanentną cechą współczesności jest także ryzyko, czas, w którym żyjemy można określić „kulturą ryzyka”, coraz większych obszarów niepewności, zarówno w życiu jednostkowym, jak i społecznym. Dlatego na plan pierwszy wysuwają się refleksyjne, aktywne planowanie i budowanie własnego życia, z akceptacją ryzyka jako instrumentu rozwoju. Ryzyko jest wkomponowane w działania transgresyjne. Większość prac zamieszczonych w książce to sprawozdania z badań empirycznych, które zrealizowano różnymi narzędziami badawczymi, z konieczności pochodzącymi z różnych szkół psychologicznych. Jest to zrozumiałe na etapie gromadzenia danych empirycznych dla potwierdzenia teorii transgresyjnej. Autorami prac zawartych w tomie są przede wszystkim psychologowie. Sposób, w jaki spojrzeli na problem przekraczania granic przez ludzi, wzbogacili swoimi przemyśleniami także przedstawiciele innych dyscyplin: pedagogiki i filozofii. Autorzy reprezentują kilka ośrodków naukowych w kraju: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej i Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II w Lublinie, Wyższą Szkołę Finansów i Zarządzania w Warszawie, Akademię Świętokrzyską w Kielcach. Książkę rozpoczyna praca Stanisława Popka i Ryszardy Ewy Bernackiej przedstawiająca hipotetyczny model zdolności zbudowany z perspektywy psychotransgresjonizmu, jednego z możliwych podejść o charakterze systemowym i holistycznym, nawiązującym do interakcyjnych koncepcji zdolności. W tym nurcie mieści się interakcyjna teoria zdolności Stanisława Popka (2001). Zdolności mają w niej strukturę holistyczną, w której zależnie od celów funkcjonowania jednostki w określonym środowisku społeczno-kulturowym przewagę uzyskują różne jej części składowe. Przedstawiona autorska koncepcja uzdolnień to, jak dotąd, model teoretyczny, a zatem jest obarczona wadą typową dla większości teorii: nie została potwierdzona empirycznie pod względem trafności i rzetelności instrumentarium badawczego. Zdaniem Autorów: „Należy sądzić, że próba konkretyzacji w odniesieniu do poszczególnych rodzajów uzdolnień stwarza możliwości budowy i weryfikacji takich narzędzi” i stanowi interesujące wyzwanie dla psychologów. Praca Witolda Dobrołowicza jest próbą określenia typowych cech osób o typie zachowawczym i transgresyjnym z perspektywy teorii psychotransgresjonizmu. Autor prezentuje wyniki wstępnych badań poświęconych porównaniu dwóch skrajnych postaci: literackiej i historycznej, na przykładzie I. Obłomowa (postać literacka z powieści I. Gonczarowa, przykład zachowań przesadnie ochronnych)

Wprowadzenie

i Th. A. Edisona (postać historyczna, przykład zachowań typowo transgresyjnych). W analizie ich cech Autor koncentruje się szczególnie na inhibitorach, czyli barierach psychicznych, które współdecydowały o sposobach funkcjonowania wymienionych osób, ponieważ wychodzi z założenia, że bez uwzględnienia tej zmiennej trudno analizować zachowania typowo transgresyjne i zachowawcze. W moim własnym artykule dokonuję porównawczej charakterystyki motywacji twórczych transgresji artystów profesjonalnych i amatorów. Według koncepcji transgresyjnej, działania człowieka regulowane są (uruchamiane i podtrzymywane) przez dwa autonomiczne rodzaje motywacji: homeostatyczną i heterostatyczną (Kozielecki, 1987, s. 163). Zaprezentowane w pracy rezultaty badań wskazują, że zarówno twórczości profesjonalnej, jak i amatorskiej częściej towarzyszy motywacja heterostatyczna (wzrostowa) niż homeostatyczna. Dominują w niej najbardziej specyﬁczne dla twórczej działalności motywy hubrystyczne, które wyrażają dążenie twórcy do doskonalenia procesu twórczego (mistrzostwo w obranej dyscyplinie twórczej), do samodoskonalenia oraz do podwyższenia własnej wartości. Motywacja tego typu ujawnia chęć przekraczania własnych osiągnięć w wybranej dziedzinie twórczości. Problematyce samorealizacji pojawiającej się w konstruktach teoretycznych powstających w obszarze wielu dyscyplin społecznych i ściśle związanej z transgresyjnymi działaniami człowieka skierowanymi „ku sobie” jest poświęcona praca Teresy Gizy. Pierwotnie, w kulturze starogreckiej, „praca nad sobą” była przywilejem elit. Na początku XXI wieku stała się obszarem aspiracji wszystkich ludzi. Autorka podejmuje zagadnienie dyferencjacji procesów samorealizacji. Wskazuje na konsumpcyjne wersje „realizacji siebie” i formułuje hipotezy o wpływie zmiennych środowiskowych, poziomu samoświadomości oraz motywacji na zróżnicowanie przebiegu procesów samokształtowania. Adrian Kurcbart analizuje relacje między systemem wartości ludzi w różnym wieku a obrazem ojca (jako przykład transgresji „ku symbolom”). Rola ojca jako osoby odpowiedzialnej za przekazanie określonego systemu wartości następnym pokoleniom jest zadaniem bardzo ważnym w rozwoju osobowości człowieka. Dzięki temu, że ojciec (rodzice) jest obdarzony odpowiednią władzą i autorytetem i w kontakcie z dzieckiem budzi silne emocje, możliwe jest przyswajanie przez dziecko jego (rodziców) skali wartości. Tak zasymilowane wartości podlegają w toku rozwoju dziecka dalszym przemianom, aby w końcu w okresie adolescencji – jak pisze Autor: „[...] pozwolić jednostce wyjść poza ograniczony krąg swego bezpośredniego otoczenia, tworząc główną oś jej osobowości” (transgresja „ku symbolom”). W rezultacie badań okazało się m.in., że im ważniejsze w życiu danej osoby stają się wartości, takie jak odporność na zmęczenie, dobro, czy ojczyzna, tym ma ona większe szanse na przekraczanie granic własnego widzenia świata społecznego, którego ważnym elementem pozostaje obraz ojca. W pracy Agnieszki Lasoty czytamy, że także w odniesieniu do dzieci, które podejmują próby opanowania kolejnej zdolności rozwojowej, można mówić

Wprowadzenie

o wychodzeniu poza to, co dane. Transgresyjne dziecięce działania symboliczne Autorka przedstawia na przykładzie badań własnych, których celem było określenie poziomu rozwoju zabawy symbolicznej z użyciem przedmiotów zastępczych. Analiza zachowań o charakterze transgresyjnym została dokonana na podstawie kilku aspektów zabawy symbolicznej: czasu jej trwania, słownego komentarza, nowych wątków w zabawie, liczby używanych przedmiotów oraz zdolności do przejmowania inicjatywy w zabawie. Okazuje się, że w zabawie symbolicznej dziecko jest zdolne do zrobienia czegoś więcej niż dotychczas, chce zmieniać świat zewnętrzny i własny świat wewnętrzny, a przy tym bardzo często działa w warunkach niepewności. Mimo że nie zna skutków swoich decyzji i podjętych kroków, nie potraﬁ określić konsekwencji własnych działań, podejmuje wyzwania i ujawnia wyższą zdolność planowania i organizowania ich w zabawie. Autorzy kolejnych dwóch prac przedstawiają rezultaty badań dotyczących transgresji u osób chorych i wymagających opieki. Janusz Sytnik-Czetwertyński zadaje intrygujące pytanie: Czy podjęcie działań wspomagających działanie transgresyjne osoby nieuleczalnie chorej jest zawsze działaniem na korzyść pacjenta? Przedstawione przez Autora sytuacje nakazują, jego zdaniem, zachowywać dużą powściągliwość w podejmowaniu decyzji, ponieważ transgresja „ku sobie”, w pojęciu przełamywania własnych słabości, nie zawsze jest zjawiskiem pozytywnym. Oczywiście pełne rozstrzygnięcie problemu postawionego w pracy wymaga dalszych badań. Bezsporne jest kluczowe znaczenie owego rozstrzygnięcia dla zaplanowania właściwego charakteru pomocy psychologa i psychiatry wobec osób śmiertelnie chorych i wypracowania skutecznych procedur pomocy. Z kolei Justyna Mróz koncentruje się na problemie obiektywnych czynników, które mogą jednoznacznie wpływać na proces transgresyjny. Takimi czynnikami mogą być emocje, zwłaszcza pozytywne, których przykładem jest np. nadzieja. Przedmiotem opisanych w pracy badań jest poziom nadziei jako siły motywującej osoby w późnej dorosłości do aktywności wykraczającej poza codzienność, czyli do transgresji. Praca Aleksandra A. Gorbatkowa jest poświęcona szeroko rozumianej problematyce emocji, które mają ogromne znaczenie w działaniach transgresyjnych. Autor przeprowadził analizę zjawiska afektywnej pozytywno-negatywnej asymetrii w kontekście podmiotowo-czynnościowego rozwoju jednostki, ujętego zarówno w aspekcie wewnątrzpoziomowym, jak i międzypoziomowym. Analiza ta stanowiła bazę do sformułowania hipotezy o możliwości międzypoziomowej dynamiki emocji w kierunku od pozytywnej asymetrii do negatywnej przy jednoczesnej wewnątrzpoziomowej dynamice emocji w kierunku od asymetrii negatywnej do pozytywnej. Zaprezentowany w pracy materiał empiryczny uzyskany w badaniach uczniów i studentów tę hipotezę zasadniczo potwierdza. Kolejna praca dotyczy granic tolerancji. Jolanta Szczurkowska przedstawia wyniki weryﬁkacji tezy o istnieniu wpływu postawy patriotycznej i przynależności kategorialnej sprawców na tolerancję wobec poważnych i błahych czynów godzą-

Wprowadzenie

cych w dobro narodowe i w przedstawicieli narodu. W rezultacie analizy wyników badań własnych Autorka ustaliła, że istnieje zakładany łączny wpływ obu zmiennych na tolerancję wobec takich czynów, jak mówienie niepochlebnie o polskim prezydencie czy zniszczenie mostu na polskiej rzece. Takie czyny popełnione przez Obcokrajowca, a szczególnie Obcokrajowca polityka, są mniej tolerowane przez silnych patriotów niż przez słabych. Ponadto silni patrioci są mniej tolerancyjni (a właściwie bardziej nietolerancyjni) wobec czynów typu fałszowanie historii Polski czy mówienie niepochlebne o polskim prezydencie. Bardzo aktualne pytanie stawia w swojej pracy Sebastian Sadowski. Jest to pytanie o to, czy młodzi ludzie w dobie wyzwań społeczeństwa informacyjnego, zmuszeni do życia w permanentnej zmianie, często znajdujący za granicą naszego kraju zatrudnienie i tam pełniący inne ważne role życiowe, są zdolni do „intencjonalnego wykraczania poza to, co posiadają i czym są” (Kozielecki, 1987, s. 10). Autor charakteryzuje proaktywność młodych ludzi w realizacji planów zawodowych i umieszcza tę kategorię pojęciową w problematyce działań transgresyjnych. Proaktywność wiąże z takimi zachowaniami jednostki, w których przejawia ona aktywne i intencjonalne zaangażowanie w zmianę Ja. Proaktywne jednostki doświadczają własnego sprawstwa, fascynacji nowymi wyzwaniami życiowymi, aspiracji i determinacji w realizacji istotnego celu, jakim jest kariera zawodowa, a tym samym wychodzą poza codzienną aktywność i przejawiają podwyższoną motywację osiągnięć w planowaniu i realizacji kariery zawodowej i w konsekwencji przekształcają środowisko. Monika Majewska podejmuje problem aktywizmu kobiet. Przedstawia teoretyczne, empiryczne i pragmatyczne opracowanie zagadnienia aktywizmu współczesnej kobiety na tle nooteorii i teorii transgresji. Potrzeba aktywności bierze się z głębokiego przekonania, że człowiek jest tyle wart, ile dokona. Konsekwencją postawy określonej w pracy mianem aktywizmu jest wysokie zaangażowanie osoby w działania wszelkiego typu, szczególnie w obowiązki związane z pracą zawodową i domową. Autorka podejmuje próbę zdeﬁniowania terminu „aktywizm” na podstawie własnej metody i dyferencjału semantycznego oraz znalezienia odpowiedzi na pytanie o źródła aktywizmu. Pracę kończy artykuł autorstwa mojego i Doroty Czarneckiej, poświęcony agresywności żądnych wrażeń młodych ludzi jako predyspozycji do działań wykraczających poza uznane powszechnie normy społeczne (transgresje ekspansywne). Ważną zmienną w badaniach była płeć. Przedstawione w pracy wyniki badań budzą uzasadniony niepokój, z jednej bowiem strony być może mamy do czynienia z nasilającym się zjawiskiem przekraczania owej normy zachowania (przez młodych mężczyzn i kobiety), z drugiej zaś być może następuje zmiana w zakresie społecznego postrzegania norm dotyczących zachowania się w kierunku coraz większego społecznego przyzwolenia na agresję (niezależnie od płci agresora) i rozluźnienia obyczajów. Autorki stawiają pytanie o to, w jakim stopniu owe zjawiska mogą przyczynić się do ewentualnej kulturotwórczej zmiany norm, także tych określonych przez typizację rodzajową.

Wprowadzenie

Na zakończenie pragnę wyrazić wdzięczność wszystkim Autorom prac za podjęcie wspólnej inicjatywy. Szczególne słowa podziękowania kieruję do Panów: Profesora zw. dr. hab. Stanisława Popka oraz Profesora dr. hab. Witolda Dobrołowicza za wyrażenie zgody na współuczestniczenie w realizacji pomysłu przygotowania pracy, wyrażając nadzieję na jej życzliwe przyjęcie. Irena Pufal-Struzik Kielce, grudzień 2007

Bibliografia Castells M. (1997), The Power of Identity, Oxford, Blackwell. Kozielecki J. (1987), Koncepcja transgresyjna człowieka, Warszawa, PWN. Kozielecki J. (1997), Transgresja i kultura, Warszawa, Żak. Kozielecki J. (2001), Psychotransgresjonizm. Nowy kierunek psychologii, Warszawa, Żak. Ledzińska M. (2006), Globalizacja i transgresja [w:] E. Aranowska, M. Goszczyńska (red.), Człowiek wobec wyzwań i dylematów współczesności. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Józefowi Kozieleckiemu, Warszawa, Scholar. Popek S. (2001), Człowiek jako jednostka twórcza, Lublin, UMCS.

Stanisław Popek, Ryszarda Ewa Bernacka Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Zdolności i uzdolnienia – ujęcie transgresyjne Wprowadzenie Idee ﬁlozoﬁi postmodernistycznej rozwijającej się od lat 70. XX wieku zrodziły się ze sprzeciwu wobec stylu i kanonu jedynej racji w poznaniu naukowym, były swoistą reakcją na totalitaryzm i fundamentalizm, wyrazem niezgody na pusty racjonalizm i abstrakcyjną obiektywną prawdę (Appignanesi, Garratt, 2001). Postmodernizm w nauce promuje konieczność postawy otwartej i poszukującej, pluralizm poznawczy i względność uzyskiwanych rezultatów w niekończącym się procesie poznania naukowego, i to za pomocą różnych strategii, różnych metod i narzędzi. Poznanie jest procesem, a twórczość ludzka rodzi się z różnorodności i względności sądów (Popek, 2001). Nauki szczegółowe drugiej połowy XIX i początku XX wieku spowodowały rozbicie systemu wiedzy o świecie, w tym o człowieku, stąd postmodernizm, dążący skądinąd do różnorodności i wielości, zakłada konieczność syntezy i ujęcia holistyczne. Kozielecki popiera podejście postmodernistyczne: Psychologia współczesna charakteryzuje się wielością kierunków naukowych, które starają się opisać, przewidzieć i wyjaśnić funkcjonowanie psychiki, osobowości oraz zachowanie jednostki [...]. Ich twórców na ogół zawodziło oświeceniowe, egocentryczne złudzenie, że kierunki te mają wartość uniwersalną, że odkrywają one kompletną prawdę o osobowości i myśleniu człowieka. W rzeczywistości każdy z nich – niepowtarzalny i unikatowy – pozwala opisać i wyjaśnić jedynie określony fragment rzeczywistości psychologicznej (1997, s. 9).

Powyższe uwagi można także odnieść do poszczególnych teorii zdolności i inteligencji.

Stanisław Popek, Ryszarda Ewa Bernacka

Wpływ psychotransgresjonizmu na budowanie hipotetycznego modelu zdolności jest jednym z możliwych podejść o charakterze systemowym i holistycznym, nawiązującym do interakcyjnych koncepcji zdolności. Jest jednym z etapów rozszerzania i pogłębiania wiedzy o możliwościach ludzkich i ich uwarunkowaniach.

Modele psychiki a teorie zdolności Właściwości psychoﬁzyczne, warunkujące zróżnicowane osiągnięcia ludzkie, intrygowały myślicieli od czasów starożytnych. Zainteresowania problematyką zdolności w mijającym stuleciu tworzą obraz sinusoidy: od fascynacji tą problematyką do jej zaniku. Przyczyny tego stanu tkwią głównie w pojmowaniu modelu psychiki człowieka. Teoretyczne modele psychiki wyznaczały rangę i strukturę wewnętrzną, a także mechanizmy funkcjonowania właściwości ludzkich, w tym zdolności. U podstaw rodzącej się pod koniec XIX wieku psychologii naukowej legł przede wszystkim asocjacyjny model psychiki, który charakteryzował się swoistym atomizmem, ujęciem mechanistycznym, co wywarło istotny wpływ na kierunki późniejsze, takie jak behawioryzm, reﬂeksologia rosyjska, a nawet niektóre nurty psychologii poznawczej. Tendencje atomistyczne w przypadku teorii zdolności widoczne są w dwuczynnikowej koncepcji Spearmana, hierarchicznej teorii inteligencji Vernona, Alexandra i innych, rozbijających funkcje osobowości na czysto intelektualne, ujęte autonomicznie, oraz pozostałe – jakby pozbawione wpływu na osiągnięcia ludzkie, np. teorie czynników równorzędnych (Thurstone, Guilford), a nawet w jakimś stopniu triadowa teoria zdolności Cattella wykazująca cechy teorii interakcyjnej (Nęcka, 2000). W następnych latach XX wieku pod wpływem rozwoju teorii i metod psychologii poznawczej oraz humanistycznej powstały nowe modele zdolności uwzględniające strukturalny aspekt uzdolnień oraz skupiające się na sekwencji rozwojowej zdolności, m.in.: koincydentalna teoria zdolności Feldmana (1974), teoria wielu inteligencji Gardnera (1983), koncepcja Csikszentmihalyiego (1988). Przejście od hierarchicznie rozumianej inteligencji do ujmowania zdolności jako znacznie wykraczających poza poznawczy wymiar intelektu lub umysłu, a więc jako właściwości złożonych i sprzężonych zwrotnie z osobowością, stało się możliwe dzięki systemowemu podejściu do psychiki. Systemowe ujęcie zdolności analizowane jest głównie w świetle teorii interakcyjnej. W tym nurcie można wymienić następujące teorie: triadową teorię Sternberga oraz interakcyjną teorię zdolności Renzullego, Mőnksa, i Popka (Popek, 2001). Zdolności zgodnie z ideą teorii interakcyjnej mają strukturę holistyczną, w której zależnie od celów funkcjonowania jednostki w określonym środowisku społeczno-kulturowym przewagę uzyskują różne jej części składowe. Osiągnięcia ludzkie zależą od wielu wymiarów osobowości oraz uwarunkowań zewnętrznych, wykraczających poza inteligencję

Zdolności i uzdolnienia – ujęcie transgresyjne

w przypadku uczenia się, czy też poza myślenie w przypadku twórczego zachowania się człowieka (Popek, 2001). Pragnienia badaczy, by wykrycie prostych mechanizmów pozwoliło na zrozumienie złożonych właściwości funkcjonowania psychicznego człowieka, należą już do przeszłości. W ramach ujęcia systemowego mieści się również psychotransgresjonizm. Kozielecki pracował nad jego krystalizacją do lat 70. XX wieku, przechodząc stopniowo od empiryzmu logicznego, psychologii kognitywnej i fenomenologicznej do transgresyjnego modelu osobowości. Osobowość jest sieciową organizacją względnie trwałych i równoważnych (ekwiwalentnych) składników psychicznych, zwanych psychonami. Wpływa ona w decydujący sposób na kierunek życia i wzory zachowania, na jego unikatowość, spójność i stałość w różnych sytuacjach i w różnym czasie (Kozielecki, 2001, s. 123).

Wśród psychonów wyróżnia się psychon poznawczy, czyli „wiem, że”; psychon instrumentalny, czyli „wiem, jak”; psychon motywacyjny, czyli „dążę do”; psychon emocjonalny, czyli „czuję, że”; psychon osobisty, czyli „kim jestem”. Sieć psychonów działa na zasadzie równoważności, a zatem jest to układ interakcyjny, wykluczający statyczną hierarchiczność, powiązany w procesie aktywacji z oddziaływaniem środowiska. Charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem indywidualnym, szczególnie w obrębie zdolności i uzdolnień.

Zdolności i ich przejawy w zachowaniu człowieka W czasach kiedy dominowało sprowadzanie zdolności do inteligencji, i to głównie w odniesieniu do możliwości poznawczych (uczenia się), w literaturze psychologicznej używano terminów „inteligencja” i „zdolności” zamiennie, określając ich atrybuty w czterech ujęciach: ‒ jako sprawność, biegłość, szybkość, pojemność, a więc wyższa jakość funkcji umysłu (głównie myślenia); ‒ jako możliwość nabycia biegłości, umiejętności lub jako możliwość już posiadana w znaczeniu potencjalnym; ‒ jako względnie trwałą cechę procesów poznawczych – stanowiących przyczynę, siłę sprawczą łatwości, szybkości, dokładności pobierania informacji i przetwarzania ich, podejmowania decyzji oraz działania jednostki; ‒ jako indywidualne właściwości człowieka, stanowiące (stwarzające) ponadprzeciętne możliwości w czynnościach zmysłowych, umysłowych i emocjonalno-motywacyjnych, w procesach przyswajania informacji, ich przetwarzania i wytwarzania nowych (Popek, 2001). Z tego przeglądu wyłaniają się konkretne atrybuty zdolności, które pozwalają na ich uogólnienie i pogrupowanie. Dotyczą one tych przejawów, w czynnościach zmysłowych i umysłowych, które uważane są za wyznaczniki zdolności. Formalne

Stanisław Popek, Ryszarda Ewa Bernacka

atrybuty zdolności należy traktować jako jakości ciągłe: ich natężenie rozkłada się na kontinuum cechy: od braku przejawu (aktywności), przez stopniowe nasilanie się, aż do wysokiego poziomu nasilenia. Każdy z przejawów zdolności ma postać indywidualną i nie zależy od jakości innych. Poniższego zestawienia atrybutów zdolności nie należy traktować jako całkowicie wyczerpującego. Schemat 1. Formalne atrybuty zdolności BRAK AKTYWNOŚCI

WYSOKI POZIOM AKTYWNOŚCI ŁATWOŚĆ BIEGŁOŚĆ DOKŁADNOŚĆ (bezbłędność) WYTRWAŁOŚĆ NIEZAWODNOŚĆ PŁYNNOŚĆ GIĘTKOŚĆ POJEMNOŚĆ SPRAWNOŚĆ UMIEJĘTNOŚĆ SYSTEMATYCZNOŚĆ ODWRACALNOŚĆ PROCESÓW EFEKTYWNOŚĆ o cechach: NOWOŚCI ORYGINALNOŚCI GENERATYWNOŚCI (w czynnościach przetwarzania i wytwarzania) lub DOKŁADNOŚCI (w czynnościach odtwarzania)

Źródło: opracowanie własne.

Przedstawione powyżej zróżnicowanie ujęć atrybutów zdolności jest konsekwencją dużej liczby modeli teoretycznych zdolności, ujmujących to zagadnienie cząstkowo, a więc dalekich od wyczerpującego ujęcia właściwości odpowiedzialnych za zróżnicowane osiągnięcia ludzkie. Należy podkreślić, że zdolności należą do zagadnień słabo dookreślonych, i to nie tylko w znaczeniu pojęciowym, ale także genetycznym, rozwojowym i strukturalnym.