Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Agresja elektroniczna i

jako nowe ryzykowne zachowania

młodzieży

JACEK PYŻALSKI

J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7587-949-0, © by Jacek Pyżalski 2012

Recenzenci: dr hab. Barbara Szmigielska-Siuta, prof. UJ prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza: Małgorzata Miller

Korekta: Izabela Rutkowska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma

ISBN ISBN 978-83-7587-711-3 978-83-7587-949-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2012

J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7587-949-0, © by Jacek Pyżalski 2012

Spis treści Wstęp .............................................................................................................

1. Charakterystyka świata nowych mediów ............................................................ 13 1.1. Czym są nowe media? ............................................................................. 14 1.2. Cechy nowych mediów ............................................................................ 19 2. Komunikacja zapośredniczona przez komputer ................................................... 25 2.1. Komunikacja tekstowa ............................................................................ 27 2.2. Komunikacja wizualna i dźwiękowa ........................................................... 29 2.3. Generalne charakterystyki komunikacji zapośredniczonej przez komputer ........ 30 3. Nowe media jako środowisko socjalizacyjne, czyli człowiek w komunikacji zapośredniczonej .......................................................................................... 39 3.1. Mechanizmy funkcjonowania człowieka w kontekście komunikacji zapośredniczonej ........................................................................................ 40 3.2. Instrumenty mediów społecznych ............................................................. 49 4. Młodzi ludzie jako pokolenie cyfrowych tubylców ..............................................

4.1. Wykorzystanie nowych mediów ................................................................ 4.2. Nierówności społeczne w korzystaniu z nowych technologii komunikacyjnych ...

70 73

5. Wpływ nowych mediów na dzieci i młodzież .....................................................

5.1. Korzyści związane ze stosowaniem nowych mediów przez dzieci i młodzież .... 5.2. Zagrożenia dla dzieci i młodzieży związane z korzystaniem z nowych mediów .... 5.3. Uzależnienie od internetu i telefonów komórkowych ...................................

83 87 93

6. Normatywność w internecie ...........................................................................

6.1. Normy grupowe w internecie ................................................................... 100 6.2. Normy dotyczące wykorzystania technologii informacyjno-komunikacyjnych w szkole i rodzinie ................................................................................ 103 7. Bullying jako specyficzny rodzaj przemocy rówieśniczej ..................................... 105 7.1. Typologie agresji .................................................................................. 105

J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7587-949-0, © by Jacek Pyżalski 2012



Spis treści

7.2. Bullying (tradycyjny mobbing) ................................................................ 107 7.3. Cyberbullying ....................................................................................... 119 8. Teoria ABACUS w wyjaśnianiu cyberbullyingu ................................................... 139 8.1. Konsekwencje bullyingu i cyberbullyingu .................................................. 8.2. Sprawcy bullyingu i cyberbullyingu .......................................................... 8.3. Ofiary bullyingu i cyberbullyingu ............................................................. 8.4. Sprawco-ofiary bullyingu i cyberbullyingu ................................................. 8.5. Bullying a cyberbullying – współwystępowanie zjawisk ...............................

142 144 146 153 154

9. Nie tylko cyberbullying – w kierunku innych typów agresji elektronicznej ............. 157 9.1. Agresja elektroniczna wobec pokrzywdzonych.............................................. 9.2. Agresja elektroniczna wobec celebrytów ................................................... 9.3. Elektroniczna agresja uprzedzeniowa (bias bullying) .................................. 9.4. Agresja elektroniczna wobec nieznajomych (impulsywna) ............................

158 160 160 161

10. Metodologia badań ..................................................................................... 163 10.1. Badanie „Cyberbullying 2010” .............................................................. 165 10.2. Badanie „Nauczyciele 2009” ................................................................ 182 10.3. Badanie „Studenci 2009” .................................................................... 185 11. Cyberbullying i agresja elektroniczna jako ryzykowne zachowania młodzieży – badania własne .......................................................................................... 187 11.1. Zaangażowanie młodych ludzi w nowe media i komunikację zapośredniczoną ... 11.2. Spostrzeganie zagrożeń związanych z użytkowaniem nowych mediów (w tym agresji elektronicznej) przez uczniów i nauczycieli ........................ 11.3. Sposoby realizacji agresji elektronicznej i cyberbullyingu oraz rozpowszechnienie tych zjawisk ..................................................... 11.4. Rozpowszechnienie cyberbullyingu i bullyingu wśród gimnazjalistów ......... 11.5. Poza agresję rówieśniczą – inne typy agresji elektronicznej ...................... 11.6. Nowe jakościowo cechy cyberbullyingu .................................................. 11.7. Agresja rówieśnicza online i offline jako jedność ..................................... 11.8. Charakterystyka motywacji i atrybucji działań sprawców agresji elektronicznej ................................................................................... 11.9. Konsekwencje doświadczania agresji elektronicznej i cyberbullyingu .......... 11.10. Reagowanie pracowników szkoły i rodziców na sytuacje związane z agresją elektroniczną ....................................................................... 11.11. Uwarunkowania agresji elektronicznej i cyberbullyingu ............................ 11.11.1. Szerszy kontekst wykorzystania nowych mediów a agresja elektroniczna i cyberbullying .................................................. 11.11.2. Środowisko rodzinne a agresja elektroniczna i cyberbullying .........

188 193 198 211 215 219 223 228 230 235 239 239 244

J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7587-949-0, © by Jacek Pyżalski 2012 Spis treści

11.11.3. Środowisko szkolne a agresja elektroniczna i cyberbullying .......... 248 11.11.4. Środowisko rówieśnicze a agresja elektroniczna i cyberbullying ..... 254 11.11.5. Normatywność w środowisku szkolnym i rodzinnym a agresja elektroniczna i cyberbullying .................................................. 258 12. Wnioski z przeprowadzonych badań w kontekście działań pedagogicznych mających na celu profilaktykę i interwencję w zakresie agresji elektronicznej ...... 263 Bibliografia .................................................................................................... 273 Aneks ............................................................................................................ 291 Załącznik I. Kwestionariusz zastosowany w badaniu „Cyberbullying 2010” ........... 293 Załącznik II. Kwestionariusz zastosowany w badaniu „Nauczyciele 2009” ............ 307 Załącznik III. Właściwości psychometryczne skal zastosowanych w etapie ilościowym badania „Cyberbullying 2010” ....................................................................... 313



J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7587-949-0, © by Jacek Pyżalski 2012

Wstęp Nowe media, utożsamiane obecnie głównie z internetem, stanowią nie tylko jeden z czynników wpływających na socjalizację młodych ludzi, ale także w znacznym stopniu na środowisko, w którym ta socjalizacja ma miejsce. Wpływ taki, bez względu na to, czy oceniamy go pozytywnie, czy negatywnie, jest społecznym faktem. Nie może on być ignorowany przez nikogo, a już na pewno nie przez pedagogów, którzy z jednej strony mogą traktować taką sytuację jako szansę, a z drugiej jako zagrożenie. Przekonania na temat tego wpływu i leżących u jego podłoża mechanizmów są często stereotypowe i nie uwzględniają całego jego bogactwa i wielowymiarowości, szczególnie w kontekście współoddziaływania z tradycyjnie rozumianymi środowiskami socjalizacji, głównie z rodziną, szkołą i środowiskiem rówieśniczym. Często zdarza się tak, że przy analizie wpływu nowych mediów górę bierze pesymistyczne podejście wskazujące przede wszystkim na zagrożenia wynikające z ich użytkowania. W kontekście oceny funkcjonowania młodych ludzi bywa, że czasami mamy także do czynienia z paniką moralną, u której podstaw leżą często pojedyncze, nagłośnione przypadki zastosowania nowych mediów przyczyniające się do tragicznych skutków. W obliczu powyższego istnieje potrzeba naukowego rozpoznania pedagogicznego znaczenia nowych mediów zarówno w szerszym zakresie, jak i w zakresie szczegółowych – pozytywnych i negatywnych – zjawisk związanych z takim użytkowaniem. Przedstawiona tu publikacja odnosi się do jednego z najistotniejszych zjawisk negatywnych, jakim jest agresja elektroniczna, której narzędziem realizacji są właśnie nowe media. Swoje prace badawcze związane z tym zjawiskiem rozpocząłem w 2008 roku, równolegle z badaczami z Europy i krajów spoza kontynentu, którzy właśnie w tym okresie intensywnie zaczęli badać omawiane zagadnienia. Rozpocząłem od pilotażowych badań studentów, prowadząc jednocześnie w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Łodzi studencki zespół badawczy zajmujący się tym tematem. Równolegle, zarówno w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Łodzi, jak i w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi, zacząłem przygotowywać granty badawcze pozwalające w sposób uporządkowany rozpoznać i opisać zjawisko agresji elektronicznej wśród dzieci i młodzieży. Prace te zaowocowały uzyskaniem kilku istotnych

J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7587-949-0, © by Jacek Pyżalski 2012



Wstęp

grantów, których część wyników została przedstawiona w niniejszej publikacji1. Najważniejsze z nich to badanie doświadczeń i przekonań nauczycieli związanych z agresją elektroniczną w ramach grantu Instytutu Medycyny Pracy o nazwie „Analiza cyberbullyingu jako nowego problemu zdrowia zawodowego pedagogów” oraz grantu habilitacyjnego pt. „Cyberbullying jako nowa forma agresji rówieśniczej wśród gimnazjalistów w kontekście pedagogicznych oddziaływań profilaktycznych i interwencyjnych”. Równocześnie w 2008 roku zostałem nominowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego do europejskiej Akcji COST IS0801 o nazwie „Cyberbullying: coping with negative and enhancing positive uses of new technologies, in relationships in educational settings”. Przedsięwzięcie to trwa – dzięki temu mam zaszczyt pracować z czołowymi naukowcami zajmującymi się agresją elektroniczną, reprezentującymi 28 krajów. Pozwala mi to z jednej strony na bezpośredni dostęp do najnowszych wyników badań i założeń teoretycznych, a z drugiej na dyskutowanie i rozpowszechnianie własnych ustaleń empirycznych uzyskanych w polskich badaniach. Współpraca ta zaowocowała także projektami badawczymi realizowanymi we współpracy z istotnymi ośrodkami akademickimi2. Wszystkie te doświadczenia i badania pozwoliły mi na sformułowanie teorii dotyczącej agresji elektronicznej (teoria ABACUS) oraz typologii tego zjawiska wraz z pedagogicznymi implikacjami. Stanowiły one także podstawę do konstruowania praktycznych rozwiązań w zakresie profilaktyki i interwencji związanej z agresją elektroniczną3. Monografia, którą przedstawiam, stanowi podsumowanie czteroletniej pracy badawczej i koncepcyjnej oraz próbę opisu i analizy pedagogicznej zjawiska agresji elektronicznej w stopniu, w jakim jest to możliwe na tym etapie rozpoznania empirycznego. Twórcza praca nad problemem agresji elektronicznej nie byłaby możliwa bez wsparcia, dyskusji i wspólnych działań badawczych realizowanych z moimi współpracownikami i przyjaciółmi z Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Łodzi i Krajowego Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi.

1 2

Szczegółowe dane dotyczące zrealizowanych projektów zamieszczono w rozdziale opisującym metodologię badań. Najistotniejszy projekt to badania porównawcze dotyczące rozpowszechnienia i zapobiegania cyberbullyingowi, realizowane w sześciu europejskich krajach w projekcie pt. „Cyberbullying in adolescence: investigation and intervention in six European Countries” (koordynacja: Uniwersytet w Bolonii). Projekt ten realizowany jest w ramach europejskiego program „DAPHNE III”. Między innymi rozwiązania takie są obecnie wypracowywane w ramach programu „We CAN – Cyberbullying Action Network for Parents` Education” (CAN) finansowanego z programu „Grundtvig”. W ramach tego programu naukowcy z czterech krajów przygotowują materiały edukacyjne oraz program warsztatów dla rodziców nastolatków na temat nowych mediów oraz szans i zagrożeń z nimi związanych.

J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7587-949-0, © by Jacek Pyżalski 2012 Wstęp

Szczególne wyrazy wdzięczności należą się dr Monice Kaczmarek-Śliwińskiej z Politechniki Koszalińskiej za rady i uwagi dotyczące problematyki nowych mediów i instrumentów w nich stosowanych. Serdecznie dziękuję także recenzentom – prof. Barbarze Szmigielskiej-Siucie i prof. Bogusławowi Śliwerskiemu, których wnikliwe uwagi pozwoliły udoskonalić tekst niniejszej książki. Pragnę w tym miejscu podziękować także respondentom (nauczycielom, uczniom i studentom), którzy zechcieli uczestniczyć w prowadzonych przeze mnie badaniach. Osobne wyrazy wdzięczności należą się dr Joannie Mazur i dr. Krzysztofowi Ostaszewskiemu za udzielenie zgody na wykorzystanie w moich badaniach wybranych narzędzi stosowanych w projektach badawczych przez nich kierowanych (odpowiednio HBSC i Badanie Mokotowskie).



J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7587-949-0, © by Jacek Pyżalski 2012

Załącznik II. Kwestionariusz zastosowany w badaniu „Nauczyciele 2009”* 69

Krajowe Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera ul. Św. Teresy 8, 91-348 Łódź tel. (42) 63 14 686 (-5) e-mail: whpp@imp.lodz.pl http://www.imp.lodz.pl

Szanowna Pani, Szanowny Panie! Ośmielam się poprosić o poświęcenie kilkunastu minut na wypełnienie kwestionariusza ze względu na fakt, że podjęty w badaniach problem jest znaczący i wymaga rozsądnych rozwiązań pedagogicznych. Pytania dotyczą użytkowania nowych mediów (internetu i telefonów komórkowych) przez uczniów i nauczycieli, a w szczególności problemu agresji realizowanej przy użyciu tych mediów i radzenia sobie z nią. Tego typu agresja przykładowo polega na zakładaniu obraźliwych stron internetowych, wysyłaniu obraźliwych wiadomości SMS czy wiadomości e-mail. Przy każdym pytaniu określono, jak należy udzielić odpowiedzi. W pytaniach otwartych proszę o niepodawanie żadnych danych personalnych (także imion) pozwalających na identyfikację konkretnych osób. Z góry dziękuję za poświęcony czas. W przypadku ewentualnych pytań proszę o używanie następującego adresu e-mail: whpp@imp.lodz.pl. dr Jacek Pyżalski Instytut Medycyny Pracy w Łodzi

* Wykorzystanie narzędzia jest możliwe, ale wymaga zgody autora.

J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7587-949-0, © by Jacek Pyżalski 2012



Aneks

1. Jak Pan/Pani sądzi, czy dzięki nowym technologiom, takim jak internet i telefonia komórkowa, świat staje się lepszy czy też gorszy? (proszę podkreślić) a) lepszy b) gorszy c) cani lepszy, ani gorszy d) trudno powiedzieć 2. Proszę napisać, ile przeciętnie godzin tygodniowo korzysta Pan/Pani z internetu? a) nie korzystam z internetu b) korzystam ……………. godzin tygodniowo (proszę wpisać) 3. Czy w Pana/Pani szkole stosuje się dziennik elektroniczny do komunikacji z rodzicami? (proszę podkreślić) a) tak b) nie 4. Czy korzysta Pan/Pani z internetu lub telefonu komórkowego w celu komunikacji z uczniami? (proszę podkreślić) a) nie (proszę przejść do pytania 5) b) tak (proszę krótko opisać w polu poniżej, w jaki sposób i w jakim celu komunikuje się Pan/Pani elektronicznie z uczniami)

5. Czy ma Pan/Pani poczucie, że kompetencje wielu Pana/Pani uczniów w zakresie obsługi komputera i internetu znacznie przewyższają Pana/Pani umiejętności w tym zakresie? (proszę podkreślić) a) zdecydowanie tak b) raczej tak c) raczej nie d) zdecydowanie nie e) trudno powiedzieć

J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7587-949-0, © by Jacek Pyżalski 2012 Załącznik II. Kwestionariusz zastosowany w badaniu „Nauczyciele 2009”

6. Poniżej przedstawiono kilkanaście stwierdzeń dotyczących użytkowania internetu. Proszę zakreślić, które w Pana/Pani przypadku są prawdziwe, a które fałszywe. 1. Potrafię samodzielnie stworzyć stronę internetową.

Prawda

Fałsz

2. Znam się na komputerze lepiej niż większość moich znajomych.

Prawda

Fałsz

3. Kiedy mam wolny dzień, praktycznie nie odchodzę od komputera.

Prawda

Fałsz

4. Umieszczam w sieci swoją twórczość (np. muzykę, którą komponuję, grafiki).

Prawda

Fałsz

5. Wśród moich zainteresowań internet jest na pierwszym miejscu.

Prawda

Fałsz

6. Zauważam, że spędzam coraz więcej czasu przed komputerem.

Prawda

Fałsz

7. Nudzę się, gdy przez jeden dzień nie mam dostępu do internetu.

Prawda

Fałsz

8. Często zarywam noce, żeby korzystać z Internetu.

Prawda

Fałsz

9. Lepiej, żeby nikt nie wiedział, co robię w Internecie.

Prawda

Fałsz

10. Mam sporo tajemnic związanych z tym, co robię, korzystając z internetu.

Prawda

Fałsz

11. Prowadzę swoją stronę internetową lub blog.

Prawda

Fałsz

12. Czuję się lepiej w świecie wirtualnym niż w realnym.

Prawda

Fałsz

13. Uważam się za eksperta, jeśli idzie o używanie komputera.

Prawda

Fałsz

Agresja elektroniczna to takie wrogie działania, które są realizowane przy pomocy telefonów komórkowych lub internetu. Mogą one przykładowo polegać na zakładaniu obraźliwych stron internetowych, wysyłaniu nieprzyjemnych wiadomości SMS czy wiadomości e-mail albo też ujawniania prywatnych zdjęć czy informacji o osobie, która sobie tego nie życzy. W tym badaniu interesuje nas wyłącznie taka agresja, której sprawcami są młodzi ludzie. Jej właśnie dotyczą pytania poniżej. 7. Czy kiedykolwiek musiał(-a) Pan/Pani bezpośrednio interweniować w sytuacji agresji elektronicznej, w której uczestniczyli Pana/Pani uczniowie? (proszę podkreślić) a) nigdy (proszę przejść do pytania 8) b) tak – 1–2 razy (proszę opisać poniżej wybraną sytuację) c) tak – wielokrotnie (proszę opisać poniżej wybraną sytuację) Bardzo proszę o zwięzły opis wybranej sytuacji związanej z agresją elektroniczną uczniów, w którą była(-a) Pan/Pani zaangażowany(-a). Proszę umieścić opis w poniższych polach.



J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7587-949-0, © by Jacek Pyżalski 2012



Aneks

Co było przyczyną agresji? Kto był ofiarą (proszę krótko scharakteryzować te osoby)? Na czym polegało zdarzenie?

Jak szkoła dowiedziała się o sytuacji? Jak długo ona trwała?

Jakie działania podjęto? Czy były one skuteczne?

Jaki wpływ zdarzenie miało na ofiarę i sprawcę (sprawców)?

8. Czy szkoła, w której Pan/Pani pracuje posiada procedury odnoszące się do radzenia sobie z agresją elektroniczną realizowaną przez uczniów? a) nie b) tak (proszę krótko opisać, czego dotyczą)

9. Czy uczestniczył(-a) Pan/Pani w szkoleniu dotyczącym radzenia sobie z problemem agresji elektronicznej młodzieży? (proszę podkreślić) a) tak b) nie (proszę przejść do pytania 11) 10. Czy ma Pan/Pani poczucie, że szkolenia te dały Panu/Pani konkretną, możliwą do zastosowania w praktyce wiedzę? (proszę podkreślić) a) tak b) nie 11. Jak ocenia Pan/Pani agresję elektroniczną w zestawieniu z tradycyjną agresją pomiędzy uczniami? (proszę podkreślić) a) jej konsekwencje są takie same b) jej konsekwencje są bardziej poważne c) jej konsekwencje są mniej poważne d) nie potrafię tego określić 12. Czy zdarzyło się Panu/Pani, że uczniowie wykorzystali internet/telefon komórkowy przeciwko Panu/Pani? (proszę podkreślić) a) nigdy (proszę przejść do pytania 13) b) 1–2 razy (proszę opisać sytuację w polu poniżej) c) wielokrotnie (proszę opisać sytuację w polu poniżej) Na czym polegała sytuacja? Jakie były (są) jej konsekwencje dla Pana/Pani i sprawców?

13. Na ile obawia się Pan/Pani, że uczniowie mogą wykorzystać w przyszłości internet lub telefony komórkowe przeciwko Panu/Pani? a) bardzo się obawiam b) raczej się obawiam c) raczej się nie obawiam d) zupełnie się nie obawiam e) trudno mi to określić



J. Pyżalski, Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne zachowania młodzieży, Kraków 2012 ISBN: 978-83-7587-949-0, © by Jacek Pyżalski 2012



Aneks

14. Ilu osobom z Pana/Pani Rady Pedagogicznej zdarzyło się doświadczyć negatywnych działań ze strony uczniów zrealizowanych przy użyciu internetu lub telefonów komórkowych? a) nikomu b) nielicznym c) znaczącej liczbie osób 15. Czy w Pana/Pani Radzie Pedagogicznej istnieje lęk, że uczniowie mogą wykorzystać internet lub telefony komórkowe przeciwko nauczycielom? a) zdecydowanie tak b) raczej tak c) raczej nie d) zdecydowanie nie 16. Proszę podać kilka informacji o sobie (wyłącznie do celów statystycznych) Płeć (proszę podkreślić)

Kobieta

Mężczyzna

Rok urodzenia (proszę wpisać) Całkowity staż pracy w oświacie (proszę wpisać liczbę lat) Stopień awansu zawodowego (proszę podkreślić)

a) nauczyciel stażysta b) nauczyciel kontraktowy c) nauczyciel mianowany d) nauczyciel dyplomowany

Typ szkoły, w której Pan/Pani pracuje (proszę podkreślić)

a) szkoła podstawowa b) gimnazjum c) liceum d) liceum profilowane e) technikum f) szkoła zawodowa

Miejsce, w którym znajduje się placówka (proszę podkreślić)

a) wieś b) miasto do 20 000 mieszkańców c) miasto od 20 001 do 100 000 mieszkańców d) miasto powyżej 100 001 mieszkańców

Jakich przedmiotów Pan/Pani uczy? (proszę wpisać)