Nauczyciele szkół powszechnych i podstawowych na Warmii i Mazurach (1945–1956) by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Nauczyciele szkół powszechnych i podstawowych na Warmii i Mazurach (1945–1956)

Maria Jolanta Radziszewska

Nauczyciele szkół powszechnych i podstawowych na Warmii i Mazurach (1945–1956)

Kraków 2011

Recenzent: dr hab. Romuald Grzybowski, prof. UG

Redakcja wydawnicza: Justyna Nosal-Bartniczuk

Opracowanie typograﬁczne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Magdalena Muszyńska Izabela Surdykowska-Jurek CZARTART

Badania wykonano w ramach grantu promotorskiego Komitetu Badań Naukowych nr 1 H01F 092 30, realizowanego w latach 2006–2008 oraz wsparcia ﬁnansowego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego i budżetu państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego 2004–2006 Wydanie publikacji doﬁnansowano ze środków własnych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

ISBN 978-83-7587-447-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2011

Spis treści

Wstęp ...........................................................................................

Rozdział I Uwarunkowania pracy i życia nauczycieli na Warmii i Mazurach Sytuacja gospodarcza i społeczna na Warmii i Mazurach po drugiej wojnie światowej .................................................................... 17 Rzeczywistość oświatowo-wychowawcza w latach 1945–1956 .................... 33 Nowy ideał pedeutologiczny ........................................................................ 47 Rozdział II Kształtowanie się środowiska nauczycieli szkół powszechnych i podstawowych na Warmii i Mazurach Nauczyciele polskich szkół w Prusach Wschodnich (1929–1939) ............... 59 Potrzeby kadrowe i wymagania kwaliﬁkacyjne w organizującym się szkolnictwie powszechnym (lata szkolne 1944/1945–1947/1948) .......... 66 Kształcenie, dokształcanie i doskonalenie zawodowe nauczycieli ................ 87 Przemiany ilościowe i jakościowe kadry nauczycielskiej (1948/1949–1955/1956) ......................................................................... 103 Praca dydaktyczno-wychowawcza nauczycieli szkół podstawowych w kontekście nowej ideologii szkoły ....................................................... 116 Indoktrynacja nauczycieli ............................................................................ 129

Spis treści

Rozdział III Działalność pozalekcyjna i środowiskowa nauczycieli (1945–1956) Działalność pozalekcyjna i pozaszkolna ....................................................... 145 Aktywność związkowa ................................................................................. 160 Przynależność polityczna ............................................................................. 167 Rozdział IV Warunki pracy i sytuacja socjalno-bytowa nauczycieli (1945–1956) Warunki pracy ............................................................................................. 179 Uposażenie .................................................................................................. 192 Ubezpieczenia społeczne i urlopy ................................................................ 208 Warunki mieszkaniowe ............................................................................... 215 Zakończenie ................................................................................ 221 Aneks ........................................................................................... 225 Bibliografia .................................................................................. 239 Wykaz skrótów ............................................................................ 257 Spis tabel ..................................................................................... 259 Abstract ....................................................................................... 261

Wstęp W polskiej historiografii badania nad nauczycielem są problemem obszernym i interesującym, a jednocześnie nie doczekały się jeszcze szczegółowego i kompleksowego omówienia. Historycy wychowania wskazują na potrzebę badań tego obszaru, zwłaszcza na syntetyczne opracowanie dziejów nauczycielstwa polskiego . Dotychczas próby szerszych opracowań podjęli: Stefan Zaleski , Łukasz Kurdybacha , Stefan Wołoszyn i Antoni Smołalski . Problematyka dotycząca nauczycieli poruszana była też w pracach poświęconych historii szkolnictwa. Nadal jednak ten obszar badawczy pozostaje otwarty i widoczna jest potrzeba dalszych eksploracji. Przydatne do tworzenia szerszych syntez są badania regionalne . Rozpatrując stan pedeutologiczno-historycznych badań regionalnych , odnoszących się do „Białe plamy” w najnowszej historii wychowania. Materiały z obrad sekcji historii wychowania Zjazdu Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego (10–12 luty 1993 roku), red. S. Mauersberg, PTP, Warszawa, s. 5; S. Majewski, Problemy badawcze historii wychowania w okresie transformacji ustrojowej [w:] Wybrane problemy pedagogiki polskiej po roku 1989, red. H. Kwiatkowska, Z. Kwieciński, Toruń 1997, s. 64–69. A. Smołalski, O syntezę nauczycielstwa w Polsce [w:] Historia wychowania w XX wieku. Dorobek i perspektywy, red. T. Gumuła, J. Krasuski, S. Majewski, Kielce – Radom 1998, s. 295–297. S. Zaleski, Dzieje nauczycielstwa w Polsce. Część I. Okres piastowski (od zaprowadzenia chrześcijaństwa do wskrzeszenia Akademii Kazimierzowskiej w r. 1400), Lwów 1896, za: A. Smołalski, O syntezę nauczycielstwa w Polsce [w:] Historia wychowania w XX wieku. Dorobek i perspektywy, op. cit., s. 295; idem, Polska historiografia pedeutologiczna (wersja podstawowa), „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 2001, nr 3–4, s. 5–6. Ł. Kurdybacha, Zawód nauczyciela w ciągu wieków, Łódź – Warszawa 1948. Nauczyciel. Tradycje. Współczesność. Przyszłość. Studia i szkice, red. S. Wołoszyn, „Studia Pedagogiczne”, t. XXXIX, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1978. A. Smołalski, Osoba i zawód nauczyciela w polskiej myśli pedagogicznej do 1939 roku, Wrocław 1983; idem, Uposażenie nauczycieli w Polsce. Zarys historyczny do 1939 r., Opole 1990; idem, Stosunki służbowe i warunki pracy nauczycieli w Polsce do 1939 r., Opole 1994; idem, Struktura zawodowa nauczycielstwa w Polsce do 1939 roku, Opole 1996. A. Kicowska, Współczesne orientacje badawcze w regionalnych eksploracjach historyczno-oświatowych, „Edukacja” 1999, nr 2, s. 122–125; T. Jałmużna, E. Wiśniewska, Regionalne badania pedeutologiczne [w:] Z dziejów oświaty polskiej. Księga Jubileuszowa dedykowana Profesor Danucie Koźmian, red. I. Kość, E. Magiera, Szczecin 2007, s. 55–69. Badania nad nauczycielem w ujęciu regionalnym podjęte zostały m.in. w pracach E. Juśk, Nauczyciele szkół powszechnych powiatu tarnowskiego w II Rzeczypospolitej, Lublin 2005; W. Szlufik,

Wstęp

Warmii i Mazur, należy stwierdzić, że w historiografii tej wyczerpująco zostały przedstawione jedynie zagadnienia dotyczące polskich nauczycieli pracujących w Prusach Wschodnich. Omawiali je w kontekście historii oświaty polskiej w Prusach Wschodnich: Bohdan Koziełło-Poklewski , Władysław Ogrodziński , Klemens Trzebiatowski , Eugeniusz Zdrojewski , Henryk Lewandowski , Henryk Chałupczak , Roman Marchwiński , Tadeusz Filipkowski , Tadeusz Oracki oraz Jerzy Oleksiński . Najszerzej problematykę nauczycieli podejmuje T. Filipkowski . Autor naświetla problem kształcenia nauczycieli dla potrzeb oświaty polskiej w Prusach Wschodnich, przybliża ich działalność szkolną i pozaszkolną oraz ujawnia represje niemieckie wobec polskich nauczycieli . Studia historyczno-oświatowe poświęcone nauczycielom polskim pracującym w Prusach Wschodnich w okresie międzywojennym uzupełniają noty biograficzne 280 pedagogów szkolnictwa powszechnego i średniego. Problematyka pracy i życia nauczycieli na Warmii i Mazurach w latach 1945– –1956 nie ma takiego odzwierciedlenia w historiografii, jak badania dotyczące okresu międzywojennego. Dotychczasowa wiedza na temat pracy zawodowej nauczycieli, ich działalności pozaszkolnej, aktywności związkowej, politycznej i społecznej czy też warunków życia jest fragmentaryczna. Pewne zagadnienia uwzględniające tę tematykę występują w opracowaniach: Kazimierza Borzęckiego , Tade-

Nauczyciele szkół podstawowych na Dolnym Śląsku w latach 1945–1963, Kielce 1986; M. Łyskawa, Nauczyciele Okręgu Szkolnego Szczecińskiego w latach 1945–1973, Szczecin 1995. B. Koziełło-Poklewski, W. Wrzesiński, Szkolnictwo polskie na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1919–1939, Olsztyn 1980. W. Ogrodziński, Postawy obywatelskie nauczycieli polskich szkół na Warmii i Mazurach w latach 1929–1939 [w:] Z dziejów oświaty polskiej w Prusach Wschodnich i na Pograniczu w okresie międzywojennym, red. T. Filipkowski, Olsztyn 1981. K. Trzebiatowski, Oświata Polska na Śląsku Opolskim, Pomorzu Zachodnim oraz na Warmii i Mazurach [w:] Historia wychowania. Wiek XX, red. J. Miąso, Warszawa 1984, s. 147–150. E. Zdrojewski, Szkolnictwo polskie w Niemczech, Warszawa 1934. H. Lewandowski, Szkolnictwo polskie w Niemczech i Prusach Wschodnich, Toruń 1933. H. Chałupczak, Problem dopływu nauczycieli do szkolnictwa polskiego w Niemczech [w:] Z dziejów oświaty polskiej w Prusach Wschodnich..., op. cit., s. 114–140. R. Marchwiński, Szkoły polskie na Warmii 1929–1939. Przegląd wspomnień, Olsztyn 1970. Z dziejów oświaty polskiej w Prusach Wschodnich..., op. cit. T. Oracki, Słownik biograﬁczny Warmii, Mazur i Powiśla XIX i XX wieku (do 1945 roku), Warszawa 1983; idem, Sylwetki polskich nauczycieli i organizatorów szkolnictwa na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach 1920–1939, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1961, nr 2/72, s. 253–273. J. Oleksiński, Sylwetki nauczycieli spod znaku Rodła, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1979, nr 3, s. 377–409. T. Filipkowski, W obronie polskiego trwania. Nauczyciele polscy na Warmii, Mazurach i Powiślu w latach międzywojennych, Olsztyn 1989. Idem, Nauczyciele polscy w Niemczech 1919–1939. Portret zbiorowy, Olsztyn 1992. K. Borzęcki, Rok 1945 w olsztyńskim szkolnictwie podstawowym, „Zeszyt Pedagogiczny: Z Badań Oświatowych na Warmii i Mazurach”, t. 1, Olsztyn 1974; idem, Sytuacja kadrowa w olsztyńskim

Wstęp

usza Filipkowskiego , H. Grabowskiego , Alicji Kicowskiej , Urszuli Pulińskiej , Andrzeja Pulińskiego , Janiny Sempioł i Stanisława Wiśniewskiego . Jednak żaden z wymienionych badaczy nie uczynił głównym przedmiotem swoich badań środowiska nauczycieli na Warmii i Mazurach w latach 1945–1956. Tadeusz Filipkowski w opracowaniu poświęconym dziejom oświaty na Warmii i Mazurach w latach 1945–1960 przedstawił pewne kwestie dotyczące nauczycieli, a przede wszystkim stan kadry pedagogicznej, społeczno-polityczne postawy nauczycieli oraz miejsce nauczycielstwa w społeczności regionalnej. W opracowaniach K. Borzęckiego i S. Wiśniewskiego znajdujemy dane dotyczące stanu ilościowego, zatrudnienia i kwaliﬁkacji kadry pedagogicznej w szkołach podstawowych na terenie wybranych powiatów. Problematykę kształcenia nauczycieli w liceach pedagogicznych przedstawiła J. Sempioł. Natomiast U. Pulińska zbadała doskonalenie nauczycieli szkół ogólnokształcących na Warmii i Mazurach w latach 1945–1989. W pracy A. Kicowskiej omówieni zostali nauczyciele pracujący w szkołach rolniczych. Autorka przedstawiła problematykę dotyczącą wymagań kwaliﬁkacyjnych oraz rozwoju ilościowego i jakościowego kadry szkół rolniczych w regionie oraz zaprezentowała 194 biogramy nauczycieli, którzy w latach 1945–1989 pracowali w szkołach rolniczych na terenie Warmii i Mazur. szkolnictwie podstawowym w latach 1945–1950, „Zeszyt Pedagogiczny: Z Badań Oświatowych na Warmii i Mazurach”, t. 4, Olsztyn 1979. Zob. T. Filipkowski, Z dziejów szkolnictwa na Warmii i Mazurach w latach 1945–1948, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1971, nr 1/111; idem, Działalność repolonizacyjna na Warmii i Mazurach, „Dzieje Najnowsze” 1974, nr 2; idem, Miejsce nauczycielstwa w społeczności Warmii i Mazur (1945–1960), „Zeszyt Pedagogiczny: Z Badań Oświatowych na Warmii i Mazurach”, t. 1, Olsztyn 1974; idem, Walka z analfabetyzmem w województwie olsztyńskim w latach 1949–1951, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1974, nr 3/125; idem, Węzłowe problemy w województwie olsztyńskim po 1945 roku, „Zeszyt Pedagogiczny: 50 Lat Szkolnictwa Polskiego na Warmii i Mazurach”, t. 4, Olsztyn 1979; idem, Doskonalenie nauczycieli, „Głos Nauczycielski” 1981, nr 31; idem, Wznowienie polskiej działalności oświatowej na Warmii i Mazurach po 1945 roku, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1985, nr 3–4; idem, Oświata na Warmii i Mazurach w latach 1945–1960, Warszawa 1978. H. Grabowski, Rozwój oświaty i szkolnictwa na Warmii i Mazurach w okresie dziesięciolecia, Warszawa 1954. A.D. Kicowska, Nauczyciele szkół rolniczych na Warmii i Mazurach (1945–1989), Olsztyn 2009. U. Pulińska, Doskonalenie zawodowe nauczycieli szkół ogólnokształcących na Warmii i Mazurach w latach 1945–1989, Olsztyn 2005. A.J. Puliński, Konspiracja i opór. Z dziejów oświaty na Warmii i Mazurach w latach 1945–1956, Białystok 2007. J. Sempioł, Licea pedagogiczne w województwie olsztyńskim 1945–1970, Olsztyn 1983 [maszynopis]. S. Wiśniewski, Rozwój sieci szkół podstawowych w latach 1945–1955 na terenie powiatu bartoszyckiego, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1959, nr 1/63; idem, Rozwój sieci szkół podstawowych w latach 1945–1955 na terenie powiatu górowskiego, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1960, nr 1/67; idem, Rozwój sieci szkół podstawowych w latach 1945–1955 na terenie powiatu ostródzkiego, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie” 1960, nr 4/70.

Wstęp

Analiza dorobku historiografii pedeutologicznej, w odniesieniu do regionu Warmii i Mazur po drugiej wojnie światowej wykazała, że nadal jest to obszar niezbadany lub naświetlony fragmentarycznie. Ponadto, z uwagi na istniejące przed 1989 rokiem ograniczenia natury ideologicznej, warsztatowej i brak wystarczającej perspektywy historycznej, ustalone fakty mogą wymagać reinterpretacji lub uzupełnienia . Zamiarem autorki niniejszej książki było wypełnić tę lukę. Przedmiotowo-problemowy zakres eksploracji zawężono do nauczycieli szkolnictwa powszechnego i podstawowego i ich pracy społeczno-zawodowej w latach 1945–1956. Będą to więc nauczyciele stali i tymczasowi pracujący w szkołach powszechnych i podstawowych, uznawanych za trzon systemu szkolnego . Zapotrzebowanie na pracę nauczycieli w powojennej Polsce było ogromne, a szczególnie na Ziemiach Odzyskanych. W latach 1945–1956 przed szkolnictwem początkowym postawiono ważne zadania. Nauczyciele pracujący w szkolnictwie podstawowym stanowili większość w tej grupie zawodowej w regionie. Wyodrębnienie właśnie jej z całego środowiska nauczycielskiego jest uzasadnione z uwagi na charakter ich pracy dydaktyczno-wychowawczej i powiązanie jej z różnymi zakresami aktywności społeczno-zawodowej w kontekście dokonujących się przemian. W badaniach grupy społeczno-zawodowej nauczycieli uwzględnione zostały ich cechy demograficzne, kulturowe oraz warunki życia i pracy nauczycieli. Wybrano cechy, które wpływały na wykonywane zadania związane z profesją nauczycielską. Łączą się one zawsze z ogólnymi zmianami historycznymi, społecznymi, ekonomicznymi, politycznymi i kulturalnymi, którym podlega całe społeczeństwo. Przyjęte ramy chronologiczne badań nie są przypadkowe. Rok 1945 znamionuje rozpoczęcie w Polsce nowego ładu politycznego, a także fakt przyłączenia Warmii i Mazur do Polski. Natomiast rok 1956 jako zamykający przyjętą cezurę czasową stanowi przełom w życiu społeczno-politycznym kraju oraz zapoczątkowuje zmiany w oświacie i reorientację ideowo-polityczną i pedagogiczną nauczycielstwa. W celu uściślenia terenu badań konieczne jest ukazanie zmian podziałów administracyjnych Warmii i Mazur w latach 1945–1956. 14 marca 1945 roku A. Meissner, Ewolucja poglądów na dzieje oświaty w Polsce w latach 1944–1956 [w:] Oświata, wychowanie i kultura fizyczna w rzeczywistości społeczno-politycznej Polski Ludowej (1945–1989), red. R. Grzybowski, Toruń 2004, s. 25; T. Hejnicka-Bezwińska, O zmianach w edukacji. Konteksty, zagrożenia i możliwości, Bydgoszcz 2000, s. 69. W latach 1944/1945–1947/1948 szkoła powszechna była 7-klasowa. Od roku szkolnego 1948/1949 do 1955/1956 funkcjonowały 11-letnie szkoły ogólnokształcące, z podziałem na stopnie: podstawowy i licealny obejmujące klasy I–XI i podstawowy o różnym stopniu organizacyjnym, zatrudniające od jednego do trzech nauczycieli. Do grupy nauczycieli szkół powszechnych i podstawowych zakwalifikowano osoby świeckie i duchowne – katechetki i katechetów. W badaniach przyjęto kryterium administracyjne z pominięciem kryteriów historycznego, geograficznego, etnograficznego. Za kryterium administracyjnym przemawia tworzenie i realizacja

Wstęp

Rada Ministrów Rzeczpospolitej Polskiej na mocy uchwały utworzyła cztery okręgi administracyjne na Ziemiach Odzyskanych : I – Śląsk Opolski, II – Dolny Śląsk, III – Pomorze Zachodnie i IV – Prusy Wschodnie. Kolejną uchwałą z 30 marca 1945 roku nadano części dawnych Prus Wschodnich nazwę Okręg Mazurski , który składał się z 27 powiatów . W wyniku dalszych podziałów 29 maja 1946 roku zniesiono Okręg Mazurski zastępując go województwem olsztyńskim . Województwo olsztyńskie składało się z 17 powiatów: bartoszycki, braniewski, giżycki, iławecki (górowski, górowoiławecki), kętrzyński, lidzbarski, morąski, mrągowski, nidzicki, olsztyński, ostródzki, pasłęcki, piski, reszelski (później biskupiecki), suski (później iławski), szczycieński i węgorzewski. 6 lipca 1950 roku do województwa olsztyńskiego przyłączono powiat działdowski z województwa warszawskiego i powiat nowomiejski z województwa pomorskiego. W takich granicach administracyjnych województwo olsztyńskie przetrwało do 1975 roku . Podział administracyjny Warmii i Mazur w latach 1945–1956 przedstawiają dołączone mapy (vide Aneks, ryciny A.1–A.3). Podstawowym zamierzeniem badawczym było udzielenie odpowiedzi na pytanie: Jak kształtowało się środowisko zawodowe nauczycieli szkół powszechnych i podstawowych, jaką aktywność przejawiało w kontekście uwarunkowań ogólnokrajowych i regionalnych? W celu zrekonstruowania procesów i wydarzeń z przeszłości oraz wyjaśnienia i interpretacji faktów i procesów związanych z przedmiotem badań, zastosowano metody historyczne, to jest metodę indukcji, dedukcji, porównawczą, statystyczną (podejście ilościowe), podejście hermeneutyczne . W niniejszych badaniach określonych celów i założeń polityki oświatowej wobec Warmii i Mazur. Określenie „Warmia i Mazury” w świadomości społecznej i regionalnych opracowaniach naukowych jest używane zamiennie z takimi nazwami jak województwo olsztyńskie, Olsztyńskie, region Warmia i Mazury, Warmia i Mazury. Szerzej na ten temat zob. na przykład w T. Filipkowski, Oświata na Warmii i Mazurach..., op. cit.; A. Kicowska, Szkoła rolnicza w Polsce w latach 1944–1989, Olsztyn 1998; H. Murawska, Przesiedleńcy z Kresów Północno-Wschodnich II Rzeczypospolitej w Olsztyńskiem, Olsztyn 2000; Tożsamość kulturowa społeczeństwa Warmii i Mazur, red. B. Domagała, A. Sakson, Olsztyn 1998. Ziemie Odzyskane to nazwa terytoriów, które przed 1939 rokiem należały do Niemiec oraz Wolne Miasto Gdańsk. Ziemie te na skutek decyzji poczdamskich przyłączono do Polski. Ziemie Odzyskane to nazwa urzędowa. J. Jasiński, Czy powinniśmy odcinać się od pojęcia Ziemie Odzyskane?, „Echa Przeszłości” 2004, t. 5, s. 315–317. E. Wojnowski, Warmia i Mazury w Polsce Ludowej, Olsztyn 1985, s. 18. Powiaty Okręgu Mazurskiego: Bartoszyce, Braniewo, Darkiejmy, Elbląg, Ełk, Gierdawy, Giżycko, Gołdap, Kętrzyn, Kwidzyn, Lidzbark Warmiński, Malbork, Morąg, Mrągowo, Nidzica, Olecko, Olsztyn, Ostróda, Pasłęk, Pisz, Pruska Iławka, Reszel, Susz, Szczytno, Sztum, Świętomiejsce, Węgorzewo. Dz.U. RP 1946, nr 28, poz. 177, Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 29 maja 1946 r. w sprawie tymczasowego podziału administracyjnego Ziem Odzyskanych. S. Achremczyk, Historia Warmii i Mazur. Od pradziejów do 1945 roku, Olsztyn 1992, s. 275. Confer: J. Topolski, Metodologia historii, Warszawa 1968, s. 318; A. Swieżawski, Warsztat naukowy historyka. Wstęp do badań historycznych, Łódź 1978, s. 156–170; T. Buksiński, Za-

Wstęp

dominował sposób bezpośredniego ustalania faktów, czyli tok indukcyjny nad tokiem dedukcyjny. W analizach komparatystycznych wybrano dwie płaszczyzny porównań. Jedną z nich jest teren całego kraju, a drugą obszar Ziem Odzyskanych. Procedura badawcza rozpoczęła się od kwerendy i selekcji źródeł. Kwerendą objęto źródła przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie , Archiwum Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie , Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Oddział w Białymstoku , Archiwum Państwowym w Olsztynie , Zbiorach Specjalnych Ośrodka Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie oraz w zbiorach archiwalnych dwóch szkół podstawowych w Olsztynie oraz szkół w Lidzbarku Warmińskim i Kętrzynie .

sady i metody interpretacji tekstów źródłowych, Poznań 1991, s. 16–19; C. Majorek, Warsztat badawczy historyka wychowania dziejów najnowszych [w:] Stan i perspektywy historii wychowania, red. W. Jamrożek, Poznań 1995, s. 64; S. Palka, Metodologia. Badania. Praktyka pedagogiczna, Gdańsk 2006, s. 73. Podstawową bazę źródłową stanowiły zasoby Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Kwerenda tych źródeł pozwoliła w szczególności na zrekonstruowanie liczby szkół i kadry szkolnictwa powszechnego w pierwszym roku szkolnym 1944/1945. Odnaleziono tam również uregulowania prawne dotyczące zawodu nauczyciela. Bardzo przydatną grupę źródeł z zakresu realizowania działań wynikających z prowadzenia ofensywy ideologicznej wśród nauczycieli stanowiła dokumentacja przechowywana w zespołach KC PZPR i Departamentu Szkolnictwa Ogólnokształcącego. Szczególnie przydatne okazały się zasoby Archiwum Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie. Zgromadzone tam źródła, zwłaszcza w zespole Wydziału Ekonomiczno-Prawnego, pozwoliły na scharakteryzowanie warunków socjalno-bytowych środowiska nauczycielskiego. Ponadto zachowały się dane ilościowe dotyczące uczestnictwa nauczycieli w różnych formach aktywności społecznej i ideowo-politycznej prowadzonej przez ZNP na terenie Warmii i Mazur. Wykorzystano też informacje dotyczące genezy i funkcjonowania polskich szkół prywatnych w Prusach Wschodnich oraz losów pracujących w nich nauczycieli. Dokumenty pochodzące z Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej to przede wszystkim sprawozdania różnych sekcji Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Olsztynie, które dostarczyły informacji o sytuacji politycznej i zaangażowaniu nauczycieli w rozwój partii politycznych i ognisk związkowych ZNP na terenie województwa olsztyńskiego. Znalezione tu materiały dostarczyły również wiedzy na temat prowadzonej wówczas propagandy, jak też różnych form represji stosowanych wobec nauczycieli, zwłaszcza w latach 1946–1954. Kwerenda źródeł w Archiwum Państwowym w Olsztynie pozwoliła na zebranie materiału statystycznego dotyczącego stanu szkół i uczestnictwa nauczycieli w procesie organizacji szkół i w różnych formach dokształcania oraz ich zaangażowania w działalność społeczno-polityczną w drugiej połowie lat pięćdziesiątych XX wieku. Pomimo że nie zachowały się dane ilościowe dotyczące omawianej problematyki za lata 1950–1956, udało się zgromadzić cenny materiał w zakresie specyﬁki pracy nauczycieli w regionie pochodzący ze sprawozdań organów nadzoru pedagogicznego oraz wojewódzkiego i powiatowych komitetów ugrupowań politycznych. Z zasobów Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie wykorzystano wspomnienia nauczycieli, które dotyczyły przede wszystkim zagadnień związanych z organizacją szkół w pierwszych latach po wojnie, między innymi liczby nauczycieli i szkół powszechnych, stanu bazy lokalowej i materialnej szkół, pomocy naukowych, warunków pracy i życia nauczycieli, motywów przybycia nauczycieli na tereny Warmii i Mazur. W zbiorach archiwalnych szkół poszukiwano przede wszystkim dokumentacji szkolnej. Były to protokoły z posiedzeń rad pedagogicznych, zebrań komitetów rodzicielskich, teczki osobowe

Wstęp

W niniejszym opracowaniu wykorzystano również źródła drukowane. Były to różnego rodzaju akty prawne (dekrety, ustawy, instrukcje, zarządzenia, rozporządzenia, okólniki) publikowane w Dziennikach Ustaw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, dziennikach urzędowych resortu oświaty oraz dane statystyczne zamieszczone w ogólnopolskich rocznikach statystycznych Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie (1947, 1949, 1957), a także Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Olsztynie za lata 1947, 1951–1956. Pamiętniki i wspomnienia nauczycieli oraz materiał publicystyczny zawarty w czasopismach i prasie regionalnej tworzą trzeci zestaw materiałów źródłowych (źródeł narracyjnych). Chociaż ich wartość poznawcza oraz stopień obiektywizmu są mniejsze od archiwalnych materiałów źródłowych (aktów prawnych), to jednak okazały się znakomitym materiałem do badania subiektywnej strony życia społecznego, postaw i wartości w codziennej pracy szkolnej i pozaszkolnej nauczyciela. Twórczość pamiętnikarstwa konkursowego nauczycieli pochodzi z lat 1957– –2004. Zdecydowana większość wspomnień dotyczy retrospekcji dorobku swego życia zawodowego i osobistego. Wspomnienia są spisane przez nauczycieli, którzy w latach 1945–1956 pracowali w miejskich i wiejskich szkołach powszechnych

nauczycieli, wykaz imienny kadry pedagogicznej oraz materiały kronikarskie i ilustracyjne dotyczące historii szkół. Źródłowo wykorzystano w niniejszym opracowaniu następujące tytuły prasy lokalnej: 1. „Głos Ziemi”, który ukazywał się od 1 maja (z przerwami) do grudnia 1945 roku z inicjatywy organu Stronnictwa Ludowego na Okręg Mazurki. Był to tygodnik społeczno-polityczny, adresowany przede wszystkim do miejskiego, wykształconego odbiorcy, świadomego i zaangażowanego w sprawy regionu. 2. „Wiadomości Mazurskie” wydawane przez Wojewódzki Urząd Informacji i Propagandy w Olsztynie w okresie od 1 sierpnia 1945 do 30 kwietnia 1947 roku. Była to gazeta lokalna, przeznaczona przede wszystkim dla czytelników ze swojego terenu, bez aspiracji ponadregionalnych, spełniała założenia programowe. Na bieżąco informowała o najważniejszych wydarzeniach. Tygodnik oddziaływał na społeczeństwo w duchu programu głoszonego przez Polską Partię Robotniczą, której członkowie kierowali pracą poszczególnych departamentów Ministerstwa Informacji i Propagandy. 3. „Życie Olsztyńskie”, które jako mutacja „Życia Warszawy” zaczęto kolportować wiosną 1947 roku. Ukazywało się codziennie oprócz poniedziałków. 4. „Głos Olsztyński” był związany z Komitetem Wojewódzkim PZPR w Olsztynie, a wydawany przez Robotniczą Spółdzielnię Wydawniczą „Prasa”. Pierwszy jego numer ukazał się 1 września 1951 roku. Wychodził sześć razy w tygodniu (oprócz niedziel) do 1970 roku. Podawał informacje bieżące, bez opóźnień. 5. „Słowo na Warmii i Mazurach” drukowane jako niedzielny dodatek do „Słowa Powszechnego” zaczęło się ukazywać z inicjatywy członka Zarządu Głównego PAX Wojciecha Kętrzyńskiego poczynając od 20 grudnia 1952 roku. Redakcja na łamach „Słowa na Warmii i Mazurach” nawiązywała do tradycji regionu, zajmowała się problematyką autochtonów oraz przywoływała z zapomnienia nazwiska działaczy ruchu polskiego sprzed 1945 roku. B. Łukaszewicz, Prasa informacyjno-polityczna Warmii i Mazur 1945–1975, Warszawa 1982, s. 40–41, 98, 104–105; Idem, Prasa Olsztyna drugiej połowy XX stulecia [w:] Olsztyn 1945–2005. Kultura i nauka, (red.) S. Achremczyk, W. Ogrodziński, Olsztyn 2006, s. 547, 552.

Wstęp

i podstawowych na Warmii i Mazurach. Autorzy wspomnień należą do różnych grup wiekowych i są wśród nich zarówno kierownicy szkół, jak i nauczyciele. Pod względem pochodzenia można wyróżnić nauczycieli autochtonów i nauczycieli napływowych w ramach zorganizowanego osadnictwa czy też przesiedlenia. Tematyką wiodącą pamiętników jest proces organizowania szkolnictwa, ale wspomnienia nauczycieli pozwalają też odtworzyć atmosferę codziennej pracy pedagogicznej i pozaszkolnej w regionie. Poza publikowanymi, niepublikowane wspomnienia nauczycieli zostały zgłoszone na konkursy organizowane w latach 1974–1985 i przechowywane są w zasobach archiwalnych AZG ZNP w zespole Biura Historii oraz w Ośrodku Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego w Olsztynie w Zbiorach Specjalnych . Przy ustalaniu podstawy źródłowej kierowano się zasadą wyczerpania materiału źródłowego i właściwego doboru. Zgromadzony materiał badawczy poddano krytyce źródeł – zewnętrznej i wewnętrznej . AZG ZNP, zespół: Biuro Historii, sygn. 899, Dzieje organizacji oświaty na Mazurach w byłym powiecie ostródzkim w latach 1945–1948. Praca zgłoszona przez Tadeusza Petera w 1976 roku na konkurs historyczny zorganizowany przez ZG ZNP, Praca ta zawiera wspomnienia i pamiętniki nauczycieli i działaczy ZNP, których oryginały przechowywane są w zbiorach prywatnych autora; AZG ZNP, zespół: Biuro Historii, sygn. 1023, Szkolnictwo na Warmii i Mazurach, k. 8–62. Jest to drugie opracowanie Tadeusza Petera pod tytułem Jubileusz 50-lecia powstania szkół polskich na Warmii i Mazurach zgłoszone w 1979 roku na konkurs historyczny zorganizowany przez ZG ZNP. OBN, Zbiory Specjalne, sygn. R-2, S. Sachajda/Sahajda, sygn. R-6, L. Żuralski, sygn. R-10, A. Klimek, sygn. R-13, L. Bielski, sygn. R-14, E. Bielawski, sygn. R-25 F., Guis, sygn. R-27, T. Ruczyński, sygn. R-34, S. Seweryn, sygn. R-36, T. Oracki. Prace zgłoszone na konkurs Moje życie i praca na Warmii i Mazurach /konkurs na XX-lecie Polski Ludowej zorganizowany przez OBN w 1964 roku; OBN, Zbiory Specjalne, sygn. R–306, J. Zamielska, sygn. R–323, C. Boguski. Prace zgłoszone na konkurs Moje XXX-lecie na Warmii i Mazurach zorganizowany w 1974 roku przez redakcję „Słowo na Warmii i Mazurach”, oddział Wojewódzki Stowarzyszenia PAX w Olsztynie; OBN, Zbiory Specjalne, sygn. R-465, P. Turowski, Sto siedemdziesiąt lat walki o mowę ojczystą jednej wsi warmińskiej Tomaszkowo (1966); OBN, Zbiory Specjalne, sygn. R-641/1, P. Ardzińska „Ar-Pa”, Uczyłam w Warmińskiej szkole; R-641/4, I. Palińska „Aneri”. Prace zgłoszone na nauczycielski konkurs literacki zorganizowany w 1980 roku przez Kuratorium Oświaty i Wychowania oraz ZNP w Olsztynie; OBN, Zbiory Specjalne, sygn. R-806, J. Jaszczuk „Jan”, sygn. R-807, A. Bąk „Antoni”, Prace zgłoszone na konkurs (1984– 1985) Moje życie i praca na Warmii i Mazurach (40–lecie) zorganizowany przez OBN. Obiektywną trudnością w procesie poznania była ograniczona różnymi względami dostępność do źródeł, niektóre bowiem zostały bezpowrotnie zniszczone, a inne nie mogły być udostępnione z różnych powodów. Na przykład niektóre zespoły w archiwach nie zostały jeszcze uporządkowane i opracowane, inne dokumenty nie mogą być udostępniane, ponieważ są objęte ustawą o ochronie danych osobowych (Dz. U. 2002, nr 101, poz. 926 ze zm., Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych). Brak lub ograniczenie dostępności źródeł kompensowano kwerendą zbiorów archiwalnych olsztyńskich szkół podstawowych. W procesie krytyki zewnętrznej źródeł stwierdzono brak paginacji zasobów źródłowych zgromadzonych w AZG ZNP, w APO w zespole KW PZPR i w dokumentacji szkolnej, zaś w odniesieniu do wszystkich zgromadzonych źródeł całkowity lub częściowy brak informacji o autorze źródła (zamieszczono pseudonimy), a także niemożność odczytania źródeł ze względu na nieczytelne pismo, skreślenia, luki w tekście czy wykorzystywanie do zapisu drugiej strony

Wstęp

W pracy wykorzystano dwa rodzaje źródeł historycznych: 1) źródła dokumentowe i aktowe oraz 2) źródła opisowe (narracyjne). Pierwszy rodzaj źródeł obejmuje urzędowe dokumenty archiwalne oraz publikowane i niepublikowane akty legislacyjne i dane statystyczne. Do grupy źródeł opisowych (narracyjnych) zaliczono wspomnienia i pamiętniki oraz publicystykę . Opracowanie stanowi monograficzne studium historyczno-pedagogiczne. Ogólną konstrukcję niniejszej publikacji tworzą cztery rozdziały wyodrębnione na podstawie kryterium problemowo-chronologicznego. W rozdziale pierwszym wyróżniono problemy, które zadecydowały o specyfice pracy nauczycieli na Warmii i Mazurach w latach 1945–1956. Jako kryterium wyboru omawianych zagadnień przyjęto wydarzenia gospodarcze, społeczno-kulturowe i demograficzne, oświatowo-wychowawcze oraz pedeutologiczne. Drugi rozdział poświęcony został kształtowaniu się środowiska nauczycielskiego na Warmii i Mazurach. Dla pełniejszego zrozumienia problemów związanych z rolą nauczyciela w organizującym się szkolnictwie na Warmii i Mazurach po drugiej wojnie światowej niezbędne było przedstawienie pracy nauczycieli, którzy organizowali prywatne szkoły polskie na tym terenie w okresie międzywojennym. Analizie poddano potrzeby kadrowe i wymagania kwalifikacyjne nauczycieli szkolnictwa powszechnego. Szczególną uwagę zwrócono na udział nauczycieli w systemie kształcenia, dokształcania i doskonalenia zawodowego oraz ich rozwój ilościowy i jakościowy. W rozdziale tym nie zabrakło nawiązania do wymagań nowej polityki oświatowej względem nauczycieli szkół podstawowych. Podjęto również próbę opisu i analizy indoktrynacji nauczycieli w województwie olsztyńskim. Działalność pozalekcyjna i pozaszkolna nauczycieli w latach 1945–1956 to główna treść rozdziału trzeciego. Za ważne uznano przypomnienie różnych roniemieckich dokumentów oraz brak informacji zawierających dane personalne autorów i tytułów artykułów prasowych. Nie wszystkie źródła były oryginalne, część została przepisana. Należy też podkreślić, że z przyczyn obiektywnych, to jest braku papieru, osób odpowiedzialnych za sporządzanie dokumentacji szkolnej (zarówno w zasobach archiwów centralnych, lokalnych i archiwach szkolnych) trudno było zebrać w miarę możliwości kompletny zestaw podstawowych informacji o nauczycielach nie tylko spontanicznie organizowanych szkół. Poważnym problemem w krytyce wewnętrznej źródeł był język niektórych źródeł, na przykład zapis nazw miejscowości w języku niemieckim, mazurskim i polskim, co niejednokrotnie utrudniało ustalenie miejsca pracy i życia nauczycieli, a wątpliwości co do pisowni tych nazw zwiększały ryzyko błędu. W 1946 roku zalecono ujednolicenie nazewnictwa, jednak nadal nawet w oficjalnych dokumentach nie przestrzegano tego zalecenia. Brak dostępu (lub informacje bezwartościowe ze względu na niekompletność) do podstawowych danych o nauczycielach (do roku urodzenia, wyznania, stanu cywilnego, stażu pracy, nauczanego przedmiotu, wykształcenia, wysokości wynagrodzenia, miejsca pochodzenia, przynależności do organizacji społecznych) uniemożliwił szczegółowy opis tej grupy zawodowej. Wskazane trudności w zdobywaniu wiadomości o przedmiocie badań nie mają jednak istotnego wpływu na ocenę wiarygodności i wartości poznawczej materiałów źródłowych wykorzystanych w opracowaniu. Podano za: B. Miśkiewicz, Wprowadzenie do badań historycznych, Poznań – Warszawa 1993, s. 71.

Wstęp

dzajów aktywności nauczycieli zarówno w środowisku szkolnym, jak i poza nim, ich działalność związkową i polityczną. W rozdziale czwartym przedstawiono warunki pracy nauczycieli oraz warunki socjalno-bytowe – omówiono wynagrodzenia, ubezpieczenia społeczne, urlopy i sytuację mieszkaniową. Autorka ma nadzieję, że niniejsza praca stanowi istotny krok na drodze do syntezy dziejów nauczycielstwa oraz dalszych badań nad dziejami polskiej edukacji w regionie i kraju. Książkę adresuje także do grona Czytelników, którym bliskie są sprawy zawodu nauczycielskiego i pracy nauczycieli. Pierwsze opracowanie książki przygotowane w Zakładzie Historii Wychowania Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie zostało przedstawione jako rozprawa doktorska. Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję do Pani Promotor Profesor Alicji Kicowskiej. Dziękuję z całego serca za zainspirowanie i odpowiednie ukierunkowanie moich naukowych poczynań. Wyrazy podziękowania składam też recenzentom, Profesor Eugenii Malewskiej i Profesorowi Romualdowi Grzybowskiemu, za życzliwe i cenne wskazówki, które miały wpływ na ostateczny kształt publikacji.