Skarby cieszyńskiej trówły by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Skarby cieszyńskiej trówły

Rodzinie Siwk贸w i Niemc贸w z Zaolzia

Danuta Raś

Skarby cieszyńskiej trówły: Zakład Wychowawczy w Cieszynie (–) Historia, ludzie, praca

Kraków 2013

Recenzent: prof. nadzw. dr hab. Mirosław Kowalski

Redakcja wydawnicza: Zuzanna Bochenek

Projekt okładki: Andrzej Augustyński

Opracowanie typograﬁczne: Andrzej Augustyński

Fotograﬁa na okładce: Danuta Raś

ISBN 978-83-7308-943-3

Publikacja wydana na zlecenie autorki

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013

Spis treści 7 Wstęp. Cieszyńska trówła – skarbnica pamięci i dokonań Działalność wychowawcza i opiekuńcza

15 Ruch higieniczno-wychowawczy na ziemiach polskich 19 Tradycje pracy oświatowo-wychowawczej w Cieszynie Śląski Krajowy Zakład Wychowawczy w Cieszynie

27 Rudolf Targosz – zarządca i dokumentalista Zakładu Wychowawczego w Cieszynie 32 Historia zakładu na Frysztackim Przedmieściu 36 Opis i organizacja zakładu 41 Założenia pedagogiczno-ekonomiczne wychowania Rola nauczyciela i cele wychowania

51 Podstawy wychowania w teorii pedagogicznej Encyklopedia wychowania 55 Narodowo-patriotyczny charakter placówki w Cieszynie 63 Kadra pedagogiczna w Zakładzie Wychowawczym 68 Jan Szuścik – dyrektor i działacz społeczny 74 Czasopisma pedagogiczne w Cieszynie i cykl artykułów Jana Szuścika

Spis treści

Wychowanie młodzieży zagrożonej moralnie w Cieszynie

89 System wychowania w zakładzie 97 Zajęcia obowiązkowe i dobrowolne 103 Konferencje pedagogiczne 109 Wychowankowie – młodzież ze Śląska 114 Kształcenie zawodowe i przygotowanie wychowanków do opuszczenia zakładu

Z życia Zakładu. Pisma i korespondencja

123 Pierwsze lata w zakładzie po I wojnie światowej 134 Lustracje placówki i statut zakładu z 1926 roku (A. Hanisch-Pacully) 144 Zmiana dyrektora (J. Szuścik). Wzrost kosztów utrzymania 150 Stosowane kary i zakład w latach trzydziestych 153 Inne zakłady. Problemy finansowe i zamykanie placówek Zakończenie

163 Wyniki pracy wychowawczej Bibliograﬁa

169 Źródła drukowane 174 Materiały archiwalne, sprawozdania, wywiady 177 Opracowania 181 Spis ilustracji zamieszczonych w pracy 183 Aneks

Wstęp Cieszyńska trówła – skarbnica pamięci i dokonań Bezrobotnym daj spotkać pracodawcę. Wyrzuconym na bruk pomóż znaleźć dach nad głową. Rodzinom daj miłość, która pozwala przetrwać wszelkie trudności. Młodym pokazuj drogę [...]. Jan Paweł II, Kalwaria Zebrzydowska, 19 sierpnia 2002 Zacznijmy wspólny szlak [...] Dajmy świadectwo braterstwu miłości. Franciszek, Rzym, 13 marca 2013

ieszyn to, według legendy i tradycji, miasto wielu kultur i narodów, ludzi związanych z tym konkretnym miejscem w sposób szczególny. To mała ojczyzna, ale otwarta na światowe trendy, osiągnięcia, myśli i wynalazki. Tu „zawsze” było blisko do Wiednia, geograficznie, historycznie i w świadomości ludzi, ale także do innych miast Polski, głównie Krakowa. Bliskie Cieszynowi były też problemy przemysłowego Śląska. Elegancja i światowy rozmach Wiednia, niemiecka solidność oraz dokładność w pracy i budownictwie, wpływy Śląska Czeskiego i Moraw z ich zamiłowaniem do muzyki wzbogacały Cieszyn, a jednocześnie utwierdzały poczucie odrębności i związki z Polską, ojczyzną. Czesi w narodowej pieśni śpiewają: Kde domov můj („Gdzie jest mój dom” albo: „Gdzie jest moja ojczyzna”). Cieszyńsko-polska tradycja związana jest z domem, ale domem w Polsce. Według legendy, Cieszyn to miejsce spotkania trzech Słowian (bracia Bolko, Leszko i Cieszko), założycieli Cieszyna (810 r.). W 1868 r. wybudowano Studnię Trzech Braci, symbol spotkania.

Wstęp

W mieście zachowały się zabytki romańskie (XI–XII w., rotunda) i gotyckie (XIV w., zamek piastowski). Cieszyn został usytuowany na kilku wzgórzach z widokiem na góry, nad rzekami Olzą, Młynówką i Bobrówką, z pięknym krajobrazem w XIX/XX w. Zamieszkiwany był przez ludność polską, niemiecką, czeską i żydowską. W tym stosunkowo małym mieście było kilka klasztorów: jezuitów, dominikanów, bonifratrów, sióstr elżbietanek i boromeuszek, cmentarze, kościoły i synagoga. Żyli tu katolicy, ewangelicy i Żydzi. Przedwojenny Cieszyn miał wiele obiektów kulturalnych, muzeum, bibliotekę (w pałacu hrabiów Larischów), teatr, drukarnię, kasę oszczędności. W mieście były również ulice i pomniki związane z rodziną cesarską – główna ulica miasta nazywała się w XIX w. Stefanienstrasse na cześć następczyni tronu (obecnie ul. Głęboka), był plac arcyksięcia Rudolfa (pl. Wolności) oraz ulica na cześć Franciszka Józefa (ul. 3 Maja). Do 1921 r. po mieście kursowały tramwaje. Do dziś przetrwało wiele kamienic z renesansowymi podcieniami z XV w. w okolicach rynku. Przez 600 lat miasto formalnie było oderwane od Polski, lecz idea utrzymywania z nią więzi i kształcenia narodowo-patriotycznego młodzieży była stale obecna. Z kolei stosunki z Austrią i Czechami, wieloletnie związki z cesarzem Franciszkiem Józefem i jego rodziną (cesarz był w Cieszynie czterokrotnie) ułatwiały otwarcie się na świat, współpracę z ludźmi z całej Europy oraz przejmowanie wartościowych wzorów i światowych osiągnięć przez mieszkańców Cieszyna i Zaolzia. Miasto ma swoich bohaterów, działaczy i autorytety, którym bliskie były wzory pracowitości, poszanowania nauki i wiedzy, przywiązania do ojczystych stron i tradycji humanizmu. Zachowanie tych wartości było trudne w czasach, gdy majątek i stanowiska zależały od aktywności sprzecznej z poczuciem honoru i moralności. Wzorcami narodowej i humanistycznej postawy było w Cieszynie wiele osób. To rodzina Michejdów żyjąca na tych terenach od XVIII w., patrioci, działacze narodowi. Należeli do niej Jan pochodzący z Olbrachcic, w których „starzykówka” (ojcowizna) pozostaje własnością rodziny do dzisiaj, bracia: Franciszek – pastor, redaktor, senior Kościoła ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim, Jan – poseł do Sejmu Śląskiego w Opawie, pierwszy polski burmistrz Cieszyna, Karol – pastor, Jerzy – nauczyciel. Kolejne pokolenie Michejdów to lekarze, prawnicy, naukowcy, artyści, pastorzy. W czasie II wojny światowej Paweł, cieszyński adwokat i sędzia, zmarł w obozie koncentracyjnym w Oranienburgu, Władysław, adwokat i śląski działacz społeczno-polityczny, został rozstrzelany w 1943 r.1 1

H. Morawiec, J. Picha: Cieszyńskie rody. Michejdowie, „Wiadomości Ratuszowe” 2003, nr 16, s. 6.

Wstęp

Inne wybitne postaci zasłużone dla Cieszyna to2: Paweł Stalmach (1824–1921) – budziciel polskiego ducha narodowego w XIX w.; burmistrz dr Jan Demel (1825–1892) – po jego śmierci rynek w Cieszynie nazwano jego imieniem; ks. Leopold Jan Szersznik (1747–1814) – przedstawiciel oświecenia, założył w Cieszynie pierwsze muzeum (1802) i bibliotekę3, swój majątek przekazał miastu; ks. Jerzy Trzanowski (1592–1637) – pieśniarz trzech narodów słowiańskich; drukarze Fabian Beinhaver i Karol Prochaska – założyciele pierwszej drukarni i księgarni w Cieszynie; ks. dr Andrzej Buzek (1885–1971) – ewangelik, „umacniał wiarę i szacunek dla przeszłości”, tablica poświęcona jego pamięci znajduje się przy placu Kościelnym w Cieszynie; Jan Kubisz (1848–1929) – nauczyciel, poeta, pamiętnikarz, działacz czytelni ludowej, autor słów do pieśni „Płyniesz Olzo”4; Jan Kubisz (1885–1948) – lekarz i społecznik, aktywny we wszystkich przejawach życia narodowego i kulturalnego; Adam Sikora (1846–1910) – księgarz, urzędnik, kupił ziemię na park dla Macierzy Szkolnej na granicy Cieszyna i Sibicy, który istnieje do dziś po stronie czeskiej5. Z ziemią cieszyńską związany był także Józef Pieter6 (1904–1989), urodzony w Ochabach profesor psychologii, filozof i pedagog. Prowadził badania nad wpływem środowiska na rozwój inteligencji, psychologią strachu oraz metodą „biografii ogólnej”. Podkreślał wartość autobiografii i pamiętników. Pisał prace filozoficzno-psychologiczne. Pracował w Warszawie, Krakowie i Katowicach. Był wybitnym nauczycielem i organizatorem życia naukowego na Śląsku, redaktorem naczelnym kwartalnika „Chowanna”, rektorem Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach, po II wojnie światowej dyrektorem Instytutu Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Śląskiego. Śląsk Cieszyński, nazywany po czesku Těšinske Slezko, określany jest też pojęciem „Zaolzie”. W polskiej terminologii Zaolzie to część Śląska Cieszyńskiego, która leży w Republice Czeskiej i jest zamiesz2 3 4 5 6

Zob. K. Nowak: Życie polityczne i społeczne w latach 1922–1939 [w:] I. Panic (red.): Dzieje Cieszyna. Od pradziejów do czasów współczesnych, t. 3, „Książnica Cieszyńska”, Cieszyn 2010. A. Rusnok: Największa i najmniejsza książka w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej, „Wiadomości Ratuszowe” 2007, nr 4, s. 12. J. Krop: „Płyniesz Olzo” a „Wisło moja” [w:] R. Danel i in. (red.): Kalendarz Cieszyński 2000, Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Cieszyn 1999. J. Golec, S. Bojda: Słownik biograﬁczny Ziemi Cieszyńskiej, t. 1, wydano staraniem autorów, Cieszyn 1993, ul. Nikła 7, s. 238. J. Pieter: Szkice autobiograﬁczne, wstęp H. Gąsior, Związek Nauczycielstwa Polskiego, Zarząd Główny, Ośrodek Usług Pedagogicznych i Socjalnych, Filia nr 4 w Katowicach, Katowice 1986; W. Bobrowska-Nowak: Wkład profesora Józefa Pietera w rozwój pedagogiki, psychologii wychowania i nauczania oraz historii psychologii [w:] J. Śliwiok (red.): Prof. zw. dr hab. Józef Pieter. Działalność i dzieła. Materiały posesyjne, Wszechnica Górnośląskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk im. Walentego Roździeńskiego w Katowicach, Katowice 1999.

Wstęp

kana przez ludność polską7. Czeski termin Těšinsko posiada kilka znaczeń – może określać najbliższą okolicę Czeskiego Cieszyna, cały historyczny Śląsk Cieszyński lub część Śląska Cieszyńskiego znajdującą się po czeskiej stronie granicy. Rozbieżności terminologiczne są odzwierciedleniem różnic w myśleniu i trudności w porozumieniu się ludności zamieszkującej te tereny8. W 1920 r. na mocy decyzji Rady Ambasadorów w Paryżu Śląsk Cieszyński został podzielony między dwa państwa – Polskę i Czechy. W chwili rozpadu monarchii austriackiej na jego terenie były dwa organy, które rościły sobie pretensje do władzy – polska Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego i czeski Zemský Národní Vybor. Po wojnie między Czechosłowacją a Polską, trwającej kilka dni w styczniu 1919 r., o losach Śląska Cieszyńskiego zadecydowały ustalenia międzynarodowe9. 5 listopada 1918 r. podpisano umowę, w której rozgraniczono obszar będący przedmiotem sporu. Miasta Orłowa i Łazy znalazły się pod zarządem czeskim. W 1938 r. Zaolzie zostało przyłączone do Polski – co jest przedmiotem różnorodnych ocen do dziś, w latach 1939–1945 było wcielone do III Rzeszy, natomiast po II wojnie światowej ponownie znalazło się na terenie Czechosłowacji. Przynależność do Unii Europejskiej zarówno Polski, jak i Republiki Czeskiej ułatwia kontakt między podzielonymi terenami, ale nie niweluje do końca różnic i odrębności. Ale z taką sytuacją mieszkańcy ziemi cieszyńsko-zaolziańskiej nauczyli się żyć już dawno. W Cieszynie nie brakowało trudnych okresów i wydarzeń. Historia polityczna tego obszaru obok trwających dziesięciolecia sporów i problemów z Niemcami ukazuje skomplikowane relacje i problem granic z Czechami na tzw. Zaolziu (1938 r.)10, szczególnie w okresie po I i w czasie II wojny światowej, kiedy aresztowano za działalność konspiracyjną i przedwojenną na rzecz polskości. Pisze o tym m.in. na podstawie własnych przeżyć Franciszek Pasz. Cieszynianie trzeźwo oceniają dokonania i zachowanie ludzi, nie ulegają narzuconym, oficjalnym opiniom11. Mają własne zdanie na temat życia i zasług poszczególnych osób.

7 G. Gąsior: Zaolzie, „Karta” 2007, nr 53, s. 2–3. 8 E. Kopeć: My i oni na polskim Śląsku (1918–1939), Śląsk, Katowice 1986, s. 142–152. 9

R. Danel: Spór o odzyskanie Zaolzia [w:] R. Danel i in. (red.): Kalendarz Cieszyński 1998, Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Cieszyn 1997. Zaolzie 1938. Dokumenty – relacje – opinie, Cieszyn 2003, Książnica Cieszyńska, wernisaż dnia 2 października 2003 r. 11 F. Pasz: Dzień trzeci wojny i dalej, „Znad Olzy” wrzesień–październik 2002, nr 3, s. 1, 10–12.

Wstęp

Tamtejsi ludzie się znają, tworzą zwartą, zżytą społeczność, która jest jednocześnie otwarta na turystów i przyjezdnych. Cieszyn utrzymywał zawsze bliskie związki z Krakowem, który promieniował kulturą, oświatą na tereny nie tylko Podbeskidzia, ale też całej Polski i Europy. Ziemia ta jest ojczyzną wielu wybitnych postaci. W niedalekich Wadowicach i Kalwarii Zebrzydowskiej żył i kształtował się papież Jan Paweł II (odwiedził te miejsca w czasie swej ostatniej podróży do Polski w 2002 r.). W Cieszynie z historią spotykamy się na każdym kroku. W cieniu starych domów i spadzistych ulic możemy spotkać postaci, które tworzą współczesność i historię miasta. W cukierni przy rynku, blisko figury św. Floriana, przed południem spotyka się grupa przedwojennych cieszynian, omawiająca aktualne wydarzenia i wspominająca dawne czasy, ludzi przyjezdnych i „tych stela”, czyli miejscowych12. W Cieszynie łatwo się natknąć na cudzoziemców – z Austrii, Niemiec, Wysp Brytyjskich. W mieście obecnie mieszczą się uniwersytet i wyższe szkoły językowe. W Muzeum Śląska Cieszyńskiego można spotkać prezesa Macierzy Ziemi Cieszyńskiej, fotografa Mariusza Makowskiego13. W zaułkach miasta z daleka można rozpoznać postać poety i tłumacza, profesora Tadeusza Sławka, rektora Uniwersytetu Śląskiego – bywa również w Warszawie i Katowicach, ale najbardziej „pasuje” do Cieszyna, to dobry duch miasta. Tu można spotkać starych przyjaciół i znaleźć nowych. W Szpitalu Śląskim zachował się układ pawilonów sprzed lat, kiedy kierował nim wiedeńczyk, wybitny lekarz, dr Herman Hinterstoisser. Jego pracę kontynuowała po stu latach istnienia lecznicy pani dyr. Danuta Błahut-Zaleska, lekarz i humanista wywodząca się z domu o tradycjach lekarskich i artystycznych, z rodziny Jana Kubisza, autora słów pieśni „Płyniesz Olzo”14. Od kilku lat w Cieszynie odbywa się cykliczna impreza „Skarby z Cieszyńskiej Trówły” pod patronatem redakcji „Głosu Ziemi Cieszyńskiej”. Polega ona na prezentowaniu często niedocenianych osiągnięć instytucji lokalnych, organizacji pozarządowych oraz indywidualnych prac artystów i rzemieślników. Na Śląsku Cieszyńskim trówłą, tróhłą lub trógłą nazywano skrzynię na wiano, czyli ekwipunek wychodzącej za mąż dziewczyny. W skrzyniach takich mężatki przechowywały bieliznę, odzież, ozdoby, kosztowności i pamiątki, to, co stanowiło 12 P. Wendelin: Miasto M..., „Znad Olzy”, wrzesień–październik 2002, nr 3, s. 17. 13 14

M. Makowski: Jo je stela, „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 marca 2004; M. Makowski: Cieszyn – miasto moje, a w nim..., „Gazeta Wyborcza” z dnia 12 marca 2004. J. Golec, S. Bojda: Słownik biograﬁczny..., dz. cyt.

Wstęp

dla cieszynianek ich skarby – stąd pomysł na nazwę cyklu imprez kulturalnych15. Skarbów tych jest wiele i są one różnego rodzaju. „Dla każdego coś miłego i interesującego” – jak zachęcała redakcja „Głosu Ziemi Cieszyńskiej”. Odkrywanie skarbów odbywa się stopniowo, jest rozłożone w czasie. W trakcie imprezy można zwiedzać zabytki, oglądać miejsca, które nie są dostępne na co dzień, słuchać koncertów muzyki i pieśni, zwiedzać wystawy, odbywać wycieczki turystyczne po terenie Cieszyna, spotykać się z wybitnymi osobami, które udostępniają zwiedzającym swój warsztat pracy i osiągnięcia16. Ważną częścią imprezy jest bogaty w atrakcje jarmark z konkursem pieczenia unikalnego ciasta, cieszyńskiego strudla (zawijane ciasto z makaronu nadziewane jabłkami z cynamonem i rodzynkami). Jak czytamy w ulotce o wrześniowych wydarzeniach, Organizatorzy i wykonawcy serdecznie zapraszają do wzięcia udziału w kolejnej edycji „Skarbów z Cieszyńskiej Trówły”. Zapraszają mieszkańców i przyjezdnych do odkrywania emocji, tworzenia i uczestnictwa w kulturze17.

Poszukiwania w tej skrzyni skarbów przywołują nostalgiczne wspomnienia, zadziwiają, cieszą. Pragnieniem organizatorów jest – jak pisano – aby były to różnorodne działania łączące sztukę, historię i tradycję. Część skarbów została już odkryta i opisana, a następne czekają, aż ktoś je wyciągnie na światło dzienne z cieszyńskiej skrzyni zabytków i tradycji. Warto się włączyć w poszukiwanie tych skarbów. Czasem są to małe sprawy, drobne fakty z życia codziennego lat minionych, czasem podziw dla postaw i pracy skromnych ludzi albo przypomnienie i odkrycie ważnych osiągnięć. Cieszyńska trówła jest wciąż pełna nieodkrytych skarbów i nie wiadomo, jakie cenne fakty i dokonania ludzi wciąż czekają na dnie skrzyni. Poszukiwanie skarbów jest zawsze magiczną i wzbogacającą przygodą intelektualną. Największym skarbem Ziemi Cieszyńskiej są jednak jej ludzie. Przypomnienie kart z historii Zakładu Wychowawczego w Cieszynie stanowić może skromny wkład w poszukiwanie skarbów z dziejów Cieszyna i jego mieszkańców. Historia Zakładu stanowi ciekawy rozdział tradycji, patriotyzmu i osobistego zaangażowania ludzi w pracę i działalność społeczną. Wrześniowe skarby cieszyńskiej trówły zachęcają, uczą skromności, 15 Wrześniowe skarby. Cykl imprez pod naszym patronatem, „Głos Ziemi Cieszyńskiej” 2003, nr 35, s. 5. 16 Cieszyńskie skarby, „Polska. Dziennik Zachodni” z dnia 19 września 2008, s. 3. 17

Skarby z Cieszyńskiej Trówły, ulotka, 26–28 września 2003, Cieszyński Ośrodek Kultury „Dom Narodowy” Cieszyn; Kalendarz wydarzeń. Cieszyn. Kalendář události. Ceski Téšin, wrzesień/źaři, Cieszyński Ośrodek Kultury „Dom Narodowy”, s. 30.

Wstęp

wywołują refleksje. Przypomina się piosenka o jarmarkach: „[...] Kiedy patrzę hen za siebie, w tamte lata, co minęły [...]”. O ogrodach Larischa, cieszyńskim niebie, Prochazce i rzece śpiewa Jaromir Nohavica: Kdybych se narodil před sto lety v tomhle městě u Larischů na Zahradě trhal bych květy svě nevěstě [...] Było by léto devět set deset za domem by tekla řeka ještě že člověk nikdy nevi co ho čeká...

Olzo, rzeko... – pamięć minionych zdarzeń trwa. Wystarczy sięgnąć do skarbów z cieszyńskiej trówły, do relacji osób, pamięci zdarzeń, do dokumentów, zdjęć, sprawozdań, pamiętników. Także po to, aby te zbiory wzbogacić, uporządkować, odkryć. Niniejsza praca adresowana jest do osób zainteresowanych historią oświaty i życia społecznego, w tym przede wszystkim wychowawców, organizatorów opieki społecznej i studentów. Każdą z nich może zainteresować inny aspekt przedstawionych zdarzeń, faktów i ludzi.

Fot. 1. Zakład Wychowawczy, widok z lat międzywojennych, Muzeum Śląska Cieszyńskiego (fot. Dominik Dubiel).