Współdziałanie pedagogiczne szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Współdziałanie pedagogiczne szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 1

2009-10-28 12:18:41

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 2

2009-10-28 12:18:41

Łucja Reczek-Zymróz

Współdziałanie pedagogiczne szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym

Kraków 2009

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 3

2009-10-28 12:18:41

Recenzent: dr hab. prof. UJ Zofia Gawlina

Redakcja wydawnicza: Zespół

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-218-7

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 4

2009-10-28 12:18:42

Serdeczne podziękowania za bezcenną i wszechstronną pomoc przy pisaniu pracy składam trzem Stanisławom: mojemu Promotorowi Profesorowi Stanisławowi Palce oraz kochanemu Tacie i Mężowi

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 5

2009-10-28 12:18:42

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 6

2009-10-28 12:18:42

Spis treści Wstęp ......................................................................................................... 11 Część I Teoretyczne podstawy badań Rozdział I Wyjaśnienia terminologiczne 1. Współdziałanie pedagogiczne ................................................................. 15 2. Środowisko lokalne .................................................................................. 25 Rozdział II Kształcenie i wychowanie we współczesnej szkole 1. Tendencje w funkcjonowaniu współczesnej szkoły .................................. 2. Główne zakresy działalności szkoły ......................................................... 2.1. Działalność wychowawcza ................................................................ 2.2. Działalność dydaktyczna .................................................................. 2.3. Działalność opiekuńcza .................................................................... 2.4. Działalność profilaktyczna ................................................................ 3. Rola nauczyciela we współczesnej szkole .................................................

33 38 38 42 43 45 49

Rozdział III Reformowana szkoła podstawowa 1. Założenia reformy systemu oświaty ......................................................... 55 2. Realia funkcjonowania reformowanej szkoły ........................................... 60 Rozdział IV Społeczne uwarunkowania funkcjonowania szkoły 1. Szkoła jako centralne ogniwo systemu oświaty ........................................ 65 2. Rola szkoły w społeczeństwie .................................................................. 70 3. Społeczny kontekst funkcjonowania szkoły ............................................. 74

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 7

2009-10-28 12:18:42

Spis treści

Rozdział V Współdziałanie pedagogiczne szkoły ze środowiskiem lokalnym 1. Składniki środowiska lokalnego warunkujące pracę szkoły ...................... 2. Współdziałanie pedagogiczne szkoły ze środowiskiem lokalnym ............ 2.1. Współdziałanie w zakresie wychowania ........................................... 2.2. Współdziałanie w zakresie kształcenia ............................................. 2.3. Współdziałanie w zakresie opieki ..................................................... 2.4. Współdziałanie w zakresie profilaktyki ............................................

81 87 87 92 94 96

Część II Metodologiczne podstawy badań Rozdział VI Metodologia badań własnych 1. Problematyka badań ................................................................................ 101 2. Zmienne i wskaźniki ............................................................................... 102 3. Metody i narzędzia badawcze .................................................................. 104 4. Miejsce i czas badań ................................................................................ 106 5. Charakterystyka badanych grup ............................................................... 109 6. Organizacja i przebieg badań ................................................................... 112 7. Charakterystyka zgromadzonych materiałów .......................................... 112 Część III Współdziałanie pedagogiczne szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym – analiza wyników badań Rozdział VII Stan współdziałania pedagogicznego szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym 1. Waga przywiązywana do współdziałania pedagogicznego szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym ....................................... 117 2. Instytucje współdziałania pedagogicznego szkoły ze środowiskiem lokalnym ....................................................................... 126 3. Dziedziny współdziałania pedagogicznego szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym ....................................................................... 130

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 8

2009-10-28 12:18:42

Spis treści

Rozdział VIII Proces realizacji współdziałania pedagogicznego szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym 1. Szczegółowe cele współdziałania pedagogicznego szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym ....................................................................... 161 2. Treści współdziałania pedagogicznego szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym ....................................................................... 179 3. Metody i formy organizacyjne współdziałania pedagogicznego szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym ....................................... 188 Rozdział IX Efekty współdziałania pedagogicznego szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym 1. Ocena wyników współdziałania pedagogicznego szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym ....................................................................... 209 2. Wyniki współdziałania pedagogicznego szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym ....................................................................... 220 Rozdział X Uwarunkowania efektów współdziałania pedagogicznego szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym 1. Czynniki ułatwiające i czynniki utrudniające współdziałanie pedagogiczne szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym ................ 239 2. Możliwości efektywniejszego współdziałania pedagogicznego szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym ....................................... 263 Rozdział XI Uogólnienia i wnioski z badań 1. Uogólnienia wyników badań ................................................................... 269 2. Wnioski dla praktyki ............................................................................... 274 Bibliografia ................................................................................................ 277 Aneksy ....................................................................................................... 291 Streszczenie .............................................................................................. 331 Summary ................................................................................................... 333

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 9

2009-10-28 12:18:42

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 10

2009-10-28 12:18:42

Wstęp Podejmując temat współdziałania pedagogicznego szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym, miałam na celu zarówno wzbogacenie wiedzy pedagogicznej, jak i służenie praktyce. „Współdziałanie pedagogiczne szkoły podstawowej ze środowiskiem lokalnym” to zagadnienie z dziedziny teorii wychowania, dydaktyki ogólnej, pedagogiki społecznej. Szkoła jest instytucją, która wywiera wpływ na życie społeczne, dlatego dobrze jest, jeśli aktywnie uczestniczy ona w życiu środowiska, stanowiąc jego integralną część, oraz scala pedagogiczne oddziaływania instytucji środowiskowych. Szkoła pełni szczególną rolę zarówno w wychowaniu, jak i kształceniu młodego człowieka. Jest obok domu rodzinnego oraz innych instytucji środowiska lokalnego najważniejszym podmiotem procesu wspomagania ucznia w rozwoju ukierunkowanym na osiągnięcie dojrzałości w sferach: fizycznej, psychicznej i umysłowej. „Zmiany polskiej szkoły nie da się dokonać bez włączenia w ten proces domu i społeczności lokalnej”1. Idee szkoły środowiskowej są znane w polskim szkolnictwie od dziesiątków lat, stan ten „oparty jest na wzajemnym poznaniu swoich potrzeb i wspieraniu się w rozwiązywaniu problemów”2. Obecna reforma oświaty ma na uwadze powrót do tych tradycji, ponieważ: Rodzina, szkoła i gmina są naturalnymi partnerami zainteresowanymi możliwie najlepszym wykształceniem oraz wychowaniem dzieci i młodzieży3.

Rodzi się pytanie o charakterze poznawczym i praktycznym (metodycznym): W jakim stopniu to naturalne partnerstwo jest wykorzystywane dla dobra rozwoju dzieci? Wykorzystywanie partnerstwa odnoszę do czterech podstawowych dziedzin działalności pedagogicznej szkoły: wychowania, kształcenia, opieki, profilaktyki. Od szkoły oczekuje się umożliwienia dzieciom zaspokajania potrzeb w każdej dziedzinie aktywności, zapewnienia bezpiecznej, przyjaznej i życzliwej atmosfery, ale tylko ścisłe, systematyczne, długofalowe współdziałanie szkoły i środo1 2 3

Ministerstwo Edukacji Narodowej do samorządu terytorialnego. „Biblioteczka Reformy”. Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa, marzec 2001, s. 51. Ibidem. Ibidem, s. 52.

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 11

2009-10-28 12:18:42

Wstęp

wiska lokalnego może dawać szanse na realizację tych oczekiwań. Wychowanie i kształcenie są procesami ciągłymi, trwającymi całe życie, dlatego analizowanie współpracy sprzyja kształtowaniu osobowości nie tylko wychowanków, lecz także rodziców i osób z instytucji środowiska lokalnego wspierających pracę szkoły. Niniejsza praca składa się z trzech części. Pierwsza – teoretyczna – zawiera wyjaśnienia terminologiczne związane z pojęciami dotyczącymi współdziałania oraz środowiska lokalnego. Ta część podejmuje również problematykę związaną z działalnością wychowawczą, dydaktyczną, opiekuńczą i profilaktyczną szkoły jako najważniejszego ogniwa systemu oświatowego. Analizie zostały także poddane rola nauczyciela we współczesnej szkole oraz realia funkcjonowania reformy oświaty i jej społeczne uwarunkowania. W drugiej części książki – metodologicznej – opisano problematykę badań, zmienne i wskaźniki, metody i narzędzia badawcze oraz scharakteryzowano badane grupy, organizację i przebieg badań, a także zgromadzone materiały. Część trzecia zawiera analizę wyników badań przeprowadzonych w szkołach na wsi i w mieście, zarówno wśród nauczycieli, rodziców, jak i przedstawicieli środowiska lokalnego. Badania dotyczyły głównie dziedzin, celów, treści, metod form współdziałania oraz jego rezultatów i ich uwarunkowań. Ponadto w tej części zamieszczono uogólnienia z badań i wnioski dla praktyki szkolnej.

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 12

2009-10-28 12:18:42

Część I

Teoretyczne podstawy badań

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 13

2009-10-28 12:18:42

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 14

2009-10-28 12:18:42

Rozdział I

Wyjaśnienia terminologiczne

Aby móc się swobodnie poruszać w temacie współdziałania, należy zdefiniować podstawowe terminy (zmienne) oraz ich pochodne. Podstawowymi pojęciami są: – współdziałanie pedagogiczne; terminy pochodne: „współdziałanie dydaktyczne”, „współdziałanie wychowawcze”, „współdziałanie w zakresie opieki i profilaktyki”; – środowisko lokalne; terminy pochodne: „rodzina”, „samorząd lokalny”, „organizacje społeczne i sportowe”, „urząd gminy”. Dalsza część rozdziału zawiera wyjaśnienia terminologiczne odwołujące się do literatury przedmiotu.

1. Współdziałanie pedagogiczne Na początku warto wyjaśnić znaczenie terminu współdziałanie. Współdziałanie, które najogólniej rzecz ujmując, jest ogniwem łączącym dwa podmioty: szkołę i środowisko lokalne ma wiele definicji. A. W. Maszke definiuje współdziałanie jako: [...] pewien stosunek społeczny pomiędzy jednostkami lub grupami społecznymi, wśród których następuje wzajemne wzmacnianie czynności wykonywanych przez drugiego, a zmierzających w tym samym czasie do realizacji wspólnego celu1.

Współdziałanie według wielu autorów jest tożsame z pojęciem „współpraca”, dlatego używają go zamiennie i definiują jako: [...] specyficzny rodzaj związków polegający na uczestniczeniu wielu osób lub grup społecznych w tym samym procesie, np. edukacyjnym, produkcyjnym, usługowym, handlowym itp. celem wspólnego wykonania określonego zadania2.

1 2

A. W. Maszke: Współpraca i partnerstwo rodziców i nauczycieli. W: A. Karpińska (red.): Edukacja w dialogu i reformie. Wydawnictwo „Trans Humana”, Białystok 2002, s. 72. Ibidem, s. 73–74.

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 15

2009-10-28 12:18:42

Część I. Teoretyczne podstawy badań

Równie szeroko jak A. W. Maszke definiuje współpracę/współdziałanie M. Winiarski, ujmując ją jako: [...] typ działania społecznego lub stan, cechę działalności kilku podmiotów (więcej niż jednego), tj. placówek, instytucji, grup społecznych, jednostek3.

Wcześniej rozwijał tę kwestię T. Kotarbiński. Dzieląc współdziałanie na cząstkowe i pełne, pisał, że: Współdziałanie cząstkowe to takie, kiedy tylko jedna instytucja, grupa społeczna pomaga drugiej (czynność jednokierunkowa) lub wzajemnie się wspomagają dwie instytucje (czynność dwukierunkowa), pozostałe działają w odosobnieniu. Pełne zaś współdziałanie wielu podmiotów zachodzi wtedy, kiedy [...] każdy z tych podmiotów pomaga któremuś innemu podmiotowi z tego samego grona lub jest wspomagany przez jakiś inny podmiot z tegoż grona (stanowisko funkcjonalno-prakseologiczne)4.

W definicji autor podkreśla jeden z najważniejszych składników właściwej współpracy – pomoc i wspomaganie, bez których stosunek między stronami jest znacznie zaburzony. M. Winiarski oprócz ogólnego zdefiniowania pojęcia współdziałania zawęża je do sfery edukacyjnej, zakładając, że [...] współpraca związana jest z podejmowaniem przez dwóch lub więcej uczestników działań w celu podniesienia skuteczności, efektywności czy jakości kształcenia czy wychowania5.

Dochodzi tu do określenia celów i korzyści płynących ze współpracy i, jak pisze M. Winiarski: [...] rozpatrując społeczno-pedagogiczny punkt widzenia na współpracę, można zauważyć, że najczęściej traktuje się ją jako swoisty środek, warunek, metodę oddziaływania wychowawczego. Często bezpośrednio wiąże się ją z realizacją celów i zadań w dziedzinie kształcenia, wychowania i opieki lub też pośrednio (może być ukierunkowana na tworzenie warunków organizacyjno-materialnych dla procesu edukacyjnego)6.

O wspólnych celach we współpracy pisał także W. Kozłowski. Zakładał, że: Skłonność do współdziałania w dużym stopniu związana jest z dążnością do zrealizowania celu lub osiągnięcia korzyści. Jeżeli jednostki bądź grupy realizują bądź spodziewają się zrealizować cel lub osiągnąć pewne korzyści, wówczas dochodzi do współdziałania7. 3 4 5 6 7

M. Winiarski: Rodzina, szkoła, środowisko lokalne. Wydawnictwo i Zakład Poligrafii Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom – Warszawa 2000, s. 51. T. Kotarbiński: Traktat o dobrej robocie. Ossolineum, Wrocław 1965, s. 97. M. Winiarski: Rodzina, szkoła..., op. cit., s. 52. Ibidem, s. 51. W. Kozłowski: Współdziałanie i rywalizacja. W: W. Pomykało (red.): Encyklopedia pedagogiczna. Fundacja „Innowacja”, Warszawa 1997, s. 911–912.

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 16

2009-10-28 12:18:42

Rozdział I. Wyjaśnienia terminologiczne

Jednolitość celów łączy i „[...] jest podstawowym wyznacznikiem idei partnerstwa rodziców i nauczycieli”8. Współpraca wiąże się z partnerstwem, które [...] jest rozumiane przede wszystkim w kategoriach równorzędności partnerów. W przypadku oświaty dotyczy ono równorzędności praw i obowiązków rodziców i nauczycieli wobec dzieci. [...] Celem partnerstwa, rozumianego jako wspólnota działań w obszarze edukacyjnym, nie jest realizacja określonych korzyści materialnych czy interesów osobistych, lecz jest nim osoba wychowanka, jego edukacja jak i ukształtowanie jego osobowości9.

Do rozważań zawartych w niniejszej pracy są użyteczne wszystkie powyższe definicje. Po przyjęciu ogólnej definicji współdziałania można przejść do zdefiniowania głównych terminów, czyli współdziałania pedagogicznego oraz pochodnych: współdziałania wychowawczego, współdziałania w zakresie opieki i współdziałania w zakresie profilaktyki oraz pojęcia „środowisko lokalne” i jemu pochodnych, takich jak: „rodzina”, „samorząd lokalny”, „organizacje (społeczne, kulturalne, sportowe)”, „urząd gminy”. W niniejszych rozważaniach przyjmuję, że współdziałanie pedagogiczne obejmuje współdziałanie dydaktyczne, wychowawcze oraz współdziałanie w zakresie opieki i profilaktyki szkoły – jako centralnego ośrodka sytemu wychowawczego – ze środowiskiem lokalnym rozumianym jako instytucje działające formalnie i nieformalnie. Jest to stosunek społeczny polegający na wzajemnym wspomaganiu działań służących wszechstronnemu rozwojowi jednostki w społeczeństwie obywatelskim. Pochodnymi terminami związanymi ze współdziałaniem pedagogicznym są: „współdziałanie dydaktyczne”, „współdziałanie wychowawcze”, „współdziałanie w zakresie opieki”, „współdziałanie w zakresie profilaktyki”. Współdziałanie dydaktyczne Współdziałanie dydaktyczne to element składowy współpracy pedagogicznej szkoły ze środowiskiem lokalnym. Dydaktyka (gr. didaktikos – ‘nauczający’), jak pisze W. Okoń, to: Jedna z podstawowych nauk pedagogicznych, której przedmiotem jest kształcenie ludzi, a więc wszelkie nauczanie innych i uczenie się, niezależnie od tego, czy odbywa się ono w szkole, poza szkołą, czy w codziennych sytuacjach życiowych. Dydaktyka zajmuje się badaniem działalności osób nauczających i uczących się, celów i treści [...] oraz metod, środków i organizacji kształcenia, jak również badaniem społecznego

8 9

M. Winiarski: Wychowanie integralne a szkoła środowiskowa. Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 1975, s. 19–20. A. W. Maszke: Współpraca i partnerstwo..., op. cit., s. 75.

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 17

2009-10-28 12:18:42

Część I. Teoretyczne podstawy badań

i materialnego środowiska, w którym się ta działalność odbywa. Jej głównym zadaniem jest ustalanie zależności warunkujących działalność dydaktyczną10.

Jednym z głównych celów i założeń obecnej reformy oświaty było podniesienie poziomu edukacji, a więc kształcenia, samokształcenia, nauczania umożliwiającego „poznanie świata, jaki stworzyła natura i jaki zawdzięczamy kulturze, włącznie z nauką, sztuką i techniką”11. Proces dydaktyczny – kształcenie – stanowiący podstawową działalność szkoły to czynność planowa, co podkreślają pedagodzy, ukierunkowana na osiągnięcie konkretnych celów. Miejscem, gdzie w głównej mierze realizuje się ten proces, jest szkoła, w której uczeń ma warunki do nabywania wiedzy, sprawności i nawyków, czyli rozwijania kompetencji w zakresie uczenia się i doskonalenia12. Jednak proces kształcenia nie ogranicza się jedynie do głównego ogniwa, czyli szkoły, ponieważ [...] jest przede wszystkim procesem międzypokoleniowej komunikacji oraz interakcji z różnymi wspólnotami i organizacjami życia społecznego, a także poznawaniem świata i patrzenia w przyszłość, niezależnie od jej trudności przewidywania i kreowania13.

Zakładam, że współdziałanie dydaktyczne szkoły ze środowiskiem lokalnym to zorganizowana działalność społeczna nauczycieli i środowiska lokalnego służąca skutecznemu realizowaniu celów dydaktycznych na poziomie szkoły podstawowej (podnoszenie efektywności kształcenia) mająca sprzyjać wszechstronnemu rozwojowi osobowości dziecka. Współdziałanie dydaktyczne nie tylko zawiera w sobie element wzajemnego poznawania, lecz uwzględnia także nabywanie takich umiejętności, jak: planowanie, organizowanie, ocenianie, skuteczne porozumiewanie się, efektywne współdziałanie, rozwiązywanie problemów w sposób twórczy, poszukiwanie, porządkowanie i wykorzystanie informacji, odnoszenie zdobytej wiedzy do praktyki. Obejmuje ono również rozwijanie sprawności umysłowej, przyswajanie metod i technik negocjacyjnych, rozwiązywanie konfliktów i problemów społecznych.

10 11 12 13

W. Okoń: Nowy słownik pedagogiczny. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 82. Ibidem, s. 190. Reforma systemu edukacji. Projekt MEN. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998, s. 106, 107. I. Wojnar, A. Bogaj, J. Kubin (red.): Zbiór studiów. Strategie reform oświatowych w Polsce na tle porównawczym. Komitet Prognoz „Polska 2000 Plus” przy Prezydium PAN. Dom Wydawniczy „Elipsa”, Warszawa 1999, s. 58–59.

Reczek_Wspoldzialanie - 28 X 2009 NOWE SUMMARY.indd 18

2009-10-28 12:18:42