CripSex Remigiusz Kijak
Kraków 2022 EKSPRESJE SEKSUALNE
Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ
OSÓB
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls” , Kraków 2022
Recenzenci: dr hab. Beata Cytowska, prof. ucz. (Uniwersytet Wrocławski) dr hab. Joanna Hańderek, prof. ucz. (Uniwersytet Jagielloński) dr hab. Remigiusz Ryziński, prof. ucz. (Wyższa Szkoła Bankowa w Warszawie) dr hab. Marcin Wlazło, prof. ucz. (Uniwersytet Szczeciński)
Redakcja wydawnicza: Justyna Kowalik-Przybyła
Opracowanie typograficzne: Alicja Kuźma
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Autor rysunku na okładce: Aleksander Kienc
Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Uniwersytet Warszawski
ISBN 978-83-8095-669-8
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022
Książkę poświęcam mojej mamie, która do końca, kiedy jeszcze mogła, mówiła:
„to będzie ważna i potrzebna książka – napisz ją” (Daniela 1956–2020)
Spis treści Rozdział I. Imaginarium seksualności, intersekcjonalność – seksualność i niepełnosprawność ....................................................................................................................... 9 Rozdział II. Performatywność, queer, crip i niepełnosprawność ........................................... 49 Performer-badacz ....................................................................................................................... 52 Performatywność, liminautyczność ......................................................................................... 54 Błędne rozumienie queer ........................................................................................................... 58 Rozdział III. Mój seks. Sonia, Adam ............................................................................................... 63 Sonia .............................................................................................................................................. 63 Adam ............................................................................................................................................. 78 Rozdział IV. Dyskurs ciała. Michał, Karolina ............................................................................... 91 Michał ............................................................................................................................................ 95 Karolina ......................................................................................................................................... 102 Rozdział V. Opowieści, które zajmują zawsze za mało miejsca. Bartek, Beata, Miłosz ..... 113 Bartek ............................................................................................................................................ 121 Beata ............................................................................................................................................. 130 Miłosz ........................................................................................................................................... 136 Rozdział VI. Marian(na) .................................................................................................................... 141 Rozdział VII. Nietożsama/y. Piotr/Kinga ...................................................................................... 165 Rozdział VIII. Rodzina. Włodzimierz, Anna oraz Michalina, Anna i Zuza ................................ 177 Anna i Włodzimierz ..................................................................................................................... 192 Michalina, Anna i Zuza ................................................................................................................ 198 Bibliografia ......................................................................................................................................... 203
Rozdział I
Imaginarium seksualno
ś
ci,
intersekcjonalność – seksualność i niepełnosprawność
Rozdział ten jest wstępem do książki, spojrzeniem na kluczowe zagadnienia tworzące ramy teoretyczne 1, a także na kwestie, które na dalszym etapie stanowiły założenia badawcze dla kolejnych rozdziałów.
1 Queer to odmowa podporządkowania się zasadzie normalności, odmowa pozwalająca człowiekowi na odczucie i poznanie nie tylko przyjemności, lecz także siebie i innych. W książce odnoszę się do perspektywy crip, przyjmującej, że niepełnosprawność jest realną, zróżnicowaną tożsamością, którą należy rozpoznać, uznać i celebrować. Pewnego rodzaju uzupełnieniem projektu stała się ponadto perspektywa performatywna, jednak nie odnoszę się do tej perspektywy w całości. Brak ścisłych definicji performatywności prowadzi do tego, że łatwo o redundancje (wciąż od nowa trzeba powtarzać, o co właściwie nam chodzi) i trudno o merytoryczną krytykę (gdy każdy ma taką performatywność, jaką sobie sam zdefiniuje). Mając tego świadomość i wiedzę o rozmaitych kierunkach rozwoju performatywności, skupiłem się jedynie na rozumieniu Judith Butler, bowiem przedstawione w pracy historie są opowieściami o cielesnym znaczeniu i złożoności postrzegania przez ciało swojej seksualności, tożsamości i płci. Mówi się, że performatyka jest nauką o performansach. Definicja tego ostatniego terminu pozostaje bardzo płynna i obejmuje nie tylko działania artystyczne, zwane w języku angielskim performance art, z lat sześćdziesiątych XX wieku, ale także rytuały, gry, życie codzienne, role społeczne, płciowe, tożsamość, również seksualną, oraz jest badaniem fenomenów ludzkiego życia. W tej pracy, gdy używam pojęcia performans, rozumiem go za Richardem Schechnerem (2002) jako badanie fenomenu ciała i seksualności. Jak pisze zresztą Schechner, to, co jest performansem, to wyraźniejsze, określone wydarzenia wyznaczone przez kontekst, konwencję, zastosowanie i tradycję. Dla mnie istotne stało się to, że biorąc rzeczy jako performans, można „dostrzec sprawy kiedy indziej ukryte”, jak mawiał Schechner, poprzez badania w terenie w postaci obserwacji uczestniczącej aktywnie włączać się w działania i praktyki społeczne. Performatywność stała się więc dla mnie inspirującą kategorią pojęciową, za pomocą której dokonałem odsłony pejzaży ludzkiej seksualności, jej znaczeń, wyobrażeń, zakresów. W pewnym znaczeniu odnoszę się autoetnografii performatywnej, która jest ucieleśnioną formą reprezentacji przeżyć przez działania badawcze. Sprawia, że narrator jest uobecniony, a doświadczenia są zintensyfikowane i bardziej
–Tak, pieprzę się i rucham! – opowiada Sonia.
–Lubię czuć seks w sobie – wspomina Michalina.
–Mam piękniuchne ciało, całe jest moje i urocze – dodaje Karolina.
Terminy „queer” i „crip” pozwalają zastanowić się nad pojęciami intymności, jednocześnie dając podstawy do analizy ich dyskursów wokół ciała, więzi, pożądania i seksualności. Wreszcie możliwy staje się do wyjaśnienia potencjał wyzwalający się z niepełnosprawności, a także trudności i wyzwania, jakie niesie uznanie niepełnosprawności za równoległy do pełnosprawności model życia. W jaki sposób osoby z niepełnosprawnością intelektualną uprawiają seks? Szukają w nim spełnienia, radości, opowiadają o nim w sposób bezpośredni, nieudawany, bez cenzury, często jest to język bolesny, przejmujący, niewiarygodnie szczery. Dla wielu ludzi, zarówno w obszarze naukowym, jak i w szerszym społeczeństwie, seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną może być trudna do wyobrażenia. Przez długi czas życie seksualne ludzi z niepełnosprawnością intelektualną było zamaskowane nieporozumieniami, mitami i stereotypami, i często uważano te osoby za aseksualne lub dewiantywne. Gdy jednostka jest postrzegana w społeczeństwie jako „inna” w jakikolwiek sposób, zainteresowanie jej seksualnością odbierane jest jako kontrowersyjne, staje się problemem społecznym, a zatem owa seksualność jest opresjonowana, stygmatyzowana lub przynajmniej marginalizowana, przemilczana.
Subiektywne relacje narracyjne osób z niepełnosprawnością intelektualną są niepodważalnym dowodem na to, że osoby z niepełnosprawnością są seksualne, a ich biografie nasycone seksualnością, erotyką, pożądaniem fizycznym oraz wielowariantowością ich doświadczania i realizacji.
angażują odbiorców. Nie było moim zamierzeniem opracowywanie kategorii performatywności jako wyłącznego modelu teoretycznego tej pracy, a jako pewien wymiar wsparcia mojego spojrzenia na opisywaną rzeczywistość obok stosowanych koncepcji queer i crip. Szerszy kontekst teoretyczny możemy odnaleźć w pracach: E. Bal, W. Świątkowska (2013). Performans, performatywność, performer. Próby definicji i analizy krytyczne oraz R. Schechner (2006). Performatyka. Wstęp (tłum. T. Kubikowski). Wrocław: Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych.
10 Rozdział
I. Imaginarium seksualności, intersekcjonalność – seksualność
… *
Rozdział I. Imaginarium seksualności, intersekcjonalność – seksualność…
Jest kilka powodów, dla których seksualność osób z niepełnosprawnością wciąż jest obciążona i odarta z wiarygodności. Jednym z nich jest nieodpowiednia edukacja seksualna lub jej brak, który utrudnia zdobywanie umiejętności niezbędnych do zarządzania seksem i seksualnością. Kolejny związany jest z tym, że rodzice socjalizują swoje niepełnosprawne intelektualnie dzieci, aby prowadziły życie, w którym nie ma seksu, traktując tę sytuację jako oczekiwaną i wpisaną w normatywny proces rozwojowy, tak jakby stadia rozwoju psychoseksualnego były inne dla osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych intelektualnie. Znaczna część osób z niepełnosprawnością intelektualną, przebywających w domach opieki, doświadcza nieustannego naruszania prywatności, co utrudnia doświadczanie i eksperymentowanie z seksualnością i jej zróżnicowanymi wariantami. Kolejna kwestia dotyczy tego, że hegemonia i dominujący dyskurs sprawności są szczególną barierą dla osób z niepełnosprawnością choćby w zakresie postrzegania ciała, jego atrakcyjności i związanych z tym potrzeb. Tom Shakespeare i in. (1996) twierdzą, że społeczna niepożądaność ciała niepełnosprawnego wraz z jego estetyką i niską samooceną, jaką mają osoby z niepełnosprawnością, może utrudniać wchodzenie w relacje seksualne. Możemy nazwać tę sytuację lękiem estetycznym. A jednak ciało skategoryzowane jako kalekie nie jest ciałem z ontologicznym brakiem, ale ciałem kompletnym w swoim ucieleśnieniu. Wreszcie seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną jest postrzegana jako niepełnosprawna, jako problem, który wymaga rozwiązania. Odrzucając taką obowiązującą perspektywę, przyozdobioną w emancypacyjną narrację dochodzenia do równych praw, Paulina Szkudlarek i Sławomira Raczyńska (2014) postulują o wiele bardziej radykalne strategie queerowo-cripowe, opowiadają się za zboczonymi kalekami, nie zaś za społecznie i medycznie skorygowanymi przybliżonymi kopiami zdrowego i pełnosprawnego.
Tytułowy CripSex wymaga wyjaśnienia, stanowi on pewien wariant perspektywy nazywanej crip theory, czyli sojuszu krytycznych studiów nad seksualnością i ujęcia queer. Najbardziej znaczącym podobieństwem między cripem a queerem jest radykalna krytyka pojęcia normatywności. Crip znaczy kaleka, powszechnie uważane jest za słowo mocno obraźliwe. Jednak dzięki jego przechwyceniu i świadomemu używaniu osoba z niepełnosprawnością może sprawczo zarządzać narzuconym piętnem, zamiast ukrywać się lub odczuwać wstyd.
11
