Rodzina polska w kulturze realnego socjalizmu by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

9 788380 958586

Rodzina_okladka ze skrzydelkami.indd 1

19.02.2021 11:53:13

Renata Doniec

RODZINA POLSKA W KULTURZE REALNEGO SOCJALIZMU Między ideologią a codziennością

Kraków 2019

Doniec_Rodzina w kulturze realnego socjalizmu.indb 3

22.02.2021 09:01:54

Recenzentka: prof. dr hab. Teresa Hejnicka-Bezwińska

Redakcja wydawnicza: Joanna Kosturek

Opracowanie typograﬁczne: Alicja Kuźma

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

Zdjęcie na okładce: Grażyna Rutowska, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Fotograﬁe zamieszczone w aneksie pochodzą ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego Publikacja doﬁnansowana przez Uniwersytet Jagielloński

ISBN 978-83-8095-858-6

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2019

Doniec_Rodzina w kulturze realnego socjalizmu.indb 4

22.02.2021 09:01:54

Spis treści Wstęp .............................................................................................................................

Część I. Rodzina, kultura realnego socjalizmu – ustalenia teoretyczno-badawcze Rozdział 1. Rodzina jako przedmiot badań ............................................................ 17 1.1. Ujęcia teoretyczne i badawcze rodziny ........................................................... 17 1.1.1. Rozwój badań nad rodziną ................................................................... 17 1.1.2. Nowe ujęcia i teorie rodziny ................................................................. 24 1.1.3. Dyskursy wiedzy o rodzinie ................................................................. 32 1.2. Rodzina w badaniach pedagogicznych ........................................................... 36 1.2.1. Rodzina jako środowisko wychowawcze w badaniach okresu II Rzeczypospolitej .................................................................... 36 1.2.2. Rodzina w klasycznej koncepcji środowiska pedagogiki społecznej ...... 45 1.2.2.1. Inspiracje i założenia koncepcji środowiska H. Radlińskiej .... 45 1.2.2.2. Rodzina jako środowisko – przesłanki teoretyczno-metodologiczne .............................. 49 1.2.3. Nowoczesne ujęcia i orientacje badawcze środowiska rodzinnego .... 53 1.2.3.1. Nowe znaczenia środowiska i wychowania po 1989 roku ... 53 1.2.3.2. Kategorie opisu i analizy środowiska ................................... 58 1.2.3.3. Rodzina jako środowisko życia i wychowania – ujęcia i właściwości ................................................................. 69 1.2.3.4. Kierunki przemian środowiska rodzinnego po 1989 roku............................................................................. 72 1.2.3.5. Polimorﬁczny charakter rodziny............................................ 75 Rozdział 2. Kultura realnego socjalizmu jako kontekst badań ............................ 2.1. Nowa ideologia jako fundament kultury realnego socjalizmu .................... 2.2. Ideologiczne uwikłanie badań nad rodziną w PRL-u ................................... 2.3. Redukcja koncepcji środowiska życia w pedagogice socjalistycznej ........... 2.4. Narzędzia ofensywy ideologicznej w realnym socjalizmie .......................... 2.5. Destrukcja wartości i wymiaru aksjologicznego w kulturze realnego socjalizmu ..........................................................................................

79 79 84 93 97 103

Rozdział 3. Rodzina w kulturze realnego socjalizmu jako przedmiot badań własnych ............................................................................................................ 109 3.1. Kultura jako kontekst badań ........................................................................... 109 3.2. Założenia teoretyczno-badawcze .................................................................... 111

Doniec_Rodzina w kulturze realnego socjalizmu.indb 5

22.02.2021 09:01:54

Spis treści

3.3. Problematyka badań ........................................................................................ 120 3.4. Charakterystyka i analiza źródeł .................................................................... 122 Część II. Rodzina w socjalistycznej rzeczywistości Wprowadzenie .............................................................................................................. 131 Rozdział 4. Kondycja rodziny w społeczno-politycznych warunkach PRL-u i w ocenie Episkopatu .................................................................................................. 4.1. Rodzina jako warunek stabilizacji i azyl ........................................................ 4.2. Kondycja psychospołeczna rodziny po wojnie .............................................. 4.2.1. Straty i cierpienia rodzin spowodowane wojną .................................. 4.2.2. Wpływ wojennej traumy na funkcjonowanie rodziny po wojnie .... 4.3. Rodzina wobec przełomu społeczno-politycznego ....................................... 4.4. Cechy nowego systemu i propagandy ............................................................. 4.5. Zagrożenia społeczeństwa i rodziny w dokumentach Kościoła katolickiego ....................................................................................... Rozdział 5. Oblicza codzienności PRL-u .................................................................. 5.1. Codzienność w warunkach ciągłej biedy, drożyzny i niedoborów .............. 5.2. Codzienność w poczuciu bylejakości, tymczasowości i szarości ................. 5.3. Codzienność w poczuciu bezsensu, wegetacji i braku perspektyw ............. 5.4. Życie codzienne w poczuciu rozczarowania i utraty sił ...............................

133 133 140 140 145 150 155 160 171 171 181 187 192

Podsumowanie części II .............................................................................................. 197 Część III. Rodzina w dyskursie ideologiczno-propagandowym Wprowadzenie .............................................................................................................. 201 Rozdział 6. Rodzina jako środowisko życia i wychowania w dyskursie ideologicznym ........................................................................................ 6.1. Komunistyczny model małżeństwa i rodziny jako wzorzec odniesienia ................................................................................. 6.2. „Nowa rodzina” w oczekiwaniach polskich komunistów w latach 50. ....... 6.3. Rodzina socjalistyczna – a więc jaka? ............................................................ 6.3.1. Istota i cechy rodziny socjalistycznej .................................................. 6.3.2. Rodzicielstwo i wychowanie ................................................................ 6.3.3. Trudności w realizacji modelu rodziny socjalistycznej .....................

203 203 207 210 212 217 220

Rozdział 7. Oblicza małżeństwa i rodziny na łamach prasy kobiecej (na przykładzie „Przyjaciółki” i „Kobiety i Życia”) ................................................ 223 7.1. Znaczenie prasy kobiecej w kształtowaniu świadomości małżeńsko-rodzinnej i modelu rodziny w PRL-u – kondycja a przemiany .................. 224 7.2. Zideologizowany obraz małżeństwa i rodziny .............................................. 232 7.2.1. Nowy model małżeńskiego doboru ..................................................... 239 7.2.2. Życie małżeńskie w klimacie trudności i niepowodzeń .................... 241 7.2.3. Trudne warunki małżeńskiego szczęścia ............................................ 248 7.3. Nowe oblicza modelu kobiety jako wyraz socjalistycznej emancypacji ............ 251

Doniec_Rodzina w kulturze realnego socjalizmu.indb 6

22.02.2021 09:01:54

Spis treści

Rozdział 8. Rodzicielstwo a wychowanie w propagandzie prasy kobiecej (na przykładzie „Przyjaciółki” i „Kobiety i Życia”) ................................................ 8.1. Posiadanie dziecka – koszty i korzyści rodzicielstwa ................................... 8.2. Dychotomiczny obraz rodzicielstwa a relacje wychowawcze z dziećmi ............................................................................................................ 8.3. Przedmiotowy stosunek do dziecka i dzieciństwa ....................................... 8.4. „Poświęcanie się dla dzieci i rodziny” – krytyka oﬁarnych postaw matek ... 8.5. Treści i zagadnienia pomijane a cechy dyskursu komunistycznego ...........

265 265 268 277 282 288

Podsumowanie części III ............................................................................................ 293 Część IV. Oblicza środowiska rodzinnego w codziennej rzeczywistości Wprowadzenie .............................................................................................................. 299 Rozdział 9. Oblicza nowej rzeczywistości małżeńskiej – od ideologii do nowej jakości ........................................................................................................... 9.1. Nowa sytuacja małżeństwa po wojnie ........................................................... 9.2. Nowe zasady małżeńskiego doboru ............................................................... 9.3. Trudne warunki małżeńskiego startu ........................................................... 9.4. Motywy i oczekiwania wobec małżeństwa ................................................... 9.5. Uwarunkowania małżeńskiego sukcesu ........................................................ 9.6. Przyczyny małżeńskich trudności i niepowodzeń ....................................... 9.7. Relacje małżeńskie a praca zawodowa kobiet ................................................

301 301 304 312 316 321 332 342

Rozdział 10. Rodzicielstwo a wychowanie – zasoby rodziny a trudy codzienności ................................................................................................... 10.1. Posiadanie dziecka i dzietność rodziny – motywy i uwarunkowania ........ 10.2. Zasoby i możliwości rozwojowe rodziny w PRL-u ...................................... 10.3. Źródła i przejawy kryzysu rodziny ............................................................... 10.4. Kultura pedagogiczna rodziców w środowisku wielkomiejskim ..............

351 351 357 362 368

Rozdział 11. Dzieciństwo w rodzinie chłopskiej – nowa rzeczywistość i stare problemy ............................................................................................................ 11.1. Rodzina chłopska przed wojną jako punkt odniesienia ............................ 11.2. Wieś jako środowisko życia w latach 60. i 70. ............................................. 11.3. Warunki bytowe a sytuacja higieniczno-zdrowotna dziecka .................... 11.4. Stosunki i relacje rodzinne ............................................................................ 11.5. Praca i organizacja codziennego życia dziecka a stosunek do szkoły ...... 11.6. Czas wolny dziecka i rodziny ........................................................................ 11.7. Świadomość wychowawcza rodziców wiejskich ..........................................

373 373 376 379 394 409 426 435

Podsumowanie części IV ............................................................................................ 445 Zakończenie .................................................................................................................. 451 Bibliografia .................................................................................................................... 461 Aneks. Codzienność w PRL-u .................................................................................... 485

Doniec_Rodzina w kulturze realnego socjalizmu.indb 7

22.02.2021 09:01:54

Wstęp Przedmiot badań w książce stanowi rodzina polska w kulturze realnego socjalizmu. Rodzina postrzegana jest tutaj jako określona rzeczywistość społeczno-kulturowa oraz ważne środowisko życia, rozwoju i wychowania człowieka. Stanowi ona grupę osób połączonych najczęściej stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim, mieszkających razem i prowadzących wspólne gospodarstwo domowe – ma zatem właściwości wspólnoty. Takie szerokie, polimorﬁczne ujęcie rodziny pozwoliło spojrzeć na nią jako na: 1) świat wartości i znaczeń, 2) środowisko posiadające określone zasoby i możliwości rozwojowe oraz 3) system powiązań małżeńsko-rodzicielskich. Te trzy współistniejące płaszczyzny funkcjonowania rodziny pozwalają – jak założyłam – dotrzeć do jej istoty, struktury społeczno-aksjologicznej i psychologicznej. Celem badań było bowiem dążenie do głębszego poznania i zrozumienia kultury rodziny w tym bliskim, ważnym i trudnym dla polskiego społeczeństwa okresie historycznym, którego wpływy widoczne są do dzisiaj w świadomości Polaków. Badając rodzinę w kulturze realnego socjalizmu, przyjęłam – za Robertem Bierstedtem – iż „kultura to wszystko, co ludzie czynią, myślą i posiadają”1 jako członkowie społeczności, dlatego do jej obszaru zaliczyć można zarówno ideologię, czyli zbiór światopoglądów służących do całościowego interpretowania i przekształcania świata2, jak i codzienność rozumianą „jako otaczający nas, odbierany jako naturalne środowisko, złożony z dobrze znanych sytuacji świat”3. W kulturze realnego socjalizmu te dwa zjawiska pełniły szczególną rolę, tworząc dwa przeciwstawne wymiary jej funkcjonowania. Wymiar pierwszy kultury tworzyła ideologia marksistowska, narzucana odgórnie przez polityczną indoktrynację i propagandę, drugi zaś – codzienna rzeczywistość, powstająca oddolnie, spontanicznie, w warunkach codziennego życia ludzi. Pierwszy wymiar uosabiał rzeczywistość pozoru, a drugi – rzeczywistość realną. Oba wymiary, często wykluczające się, ścierały się nieustannie, wymuszając na społeczeństwie i rodzinie równoległe 1 2 3

R. Bierstedt, The Social Order, New York 1963, cyt. za: P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak, Kraków 2002, s. 233. Wielka encyklopedia PWN, Warszawa 2005. R. Schörken, Geschichte in der Alltagswelt, Stuttgart 1981, s. 3, cyt. za: M. Bogucka, Życie codzienne – spory wokół proﬁlu badań i deﬁnicji, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1996, nr 3, s. 249.

Doniec_Rodzina w kulturze realnego socjalizmu.indb 9

22.02.2021 09:01:54

Wstęp

funkcjonowanie w dwóch odrębnych rzeczywistościach – kulturach, czyli w „oﬁcjalnej nadrzeczywistości” i w „codziennej rzeczywistości”4. Prowadziło to do anomii, życia w ciągłym rozdarciu, osłabiało struktury poznawcze i psychiczne, wprowadzało dezorganizację w funkcjonowanie instytucji oraz dezorientację w odczuciach ludzi, jak również rodziło postawy adaptacyjno-obronne wobec zaistniałej sytuacji, którą psychologiczne określić można jako sytuację trudną5. Polegały one m.in. na braku równowagi między celami, aspiracjami życiowymi, a warunkami życia i możliwościami ich realizacji przez jednostkę czy grupę. W takim klimacie kulturowym była zmuszona funkcjonować również rodzina jako środowisko życia i wychowania człowieka – musiała realizować oczekiwania różnych stron, tj. oﬁcjalnej nadrzeczywistości i codziennej rzeczywistości. Postanowiłam się zatem dowiedzieć, jaki sens i znaczenie nadawano rodzinie oraz wybranym aspektom życia rodzinnego (np. macierzyństwu, rodzicielstwu, wychowaniu dziecka, trudnościom życia rodzinnego) w dwóch wymiarach kultury, tj. w przekazach ideologiczno-propagandowych i w codziennym życiu, oraz jak wyglądała ich realizacja. Na bazie tego ogólnego pytania sformułowałam koncepcję badawczą pracy oraz główne i szczegółowe pytania badawcze będące następnie przedmiotem kilkunastu analiz przeprowadzonych na różnorodnym materiale źródłowym przy zastosowaniu metod jakościowych. W książce wykorzystuję podejście hermeneutyczne, osadzone w paradygmacie interpretacyjnym w perspektywie pedagogiczno-historycznej. Badania obejmowały trzy obszary analiz: 1) codzienność jako kontekst życia i rozwoju rodziny w socjalistycznej rzeczywistości, 2) model rodziny socjalistycznej przekazywany w dyskursie ideologiczno-propagandowym prasy kobiecej, 3) funkcjonowanie rodziny (małżonków, rodziców, dziecka) w codziennej rzeczywistości (miejskiej i wiejskiej). Wybór rodziny jako przedmiotu badań w kontekście kultury realnego socjalizmu wynikał z wielu powodów – przede wszystkim z chęci lepszego zrozumienia dzisiejszej rodziny w Polsce, ale także z faktu, iż jej funkcjonowanie w tak nieodległym, choć szczególnym okresie historycznym nie było głębiej badane po 1989 roku, zwłaszcza w kontekście jej społeczno-kulturowych i wychowawczych oddziaływań. Kwestie te nie znalazły się w kręgu zainteresowań pedagogicznych, chociaż wiedza na ten temat stanowi również dziedzictwo kulturowe pedagogiki. Nie znaczy to jednak, że wcale nie interesowano się tymi zagadnieniami. Powstał szereg publikacji mówiących o przemianach roli matki czy ojca w rodzinie w okresie PRL-u, ale były to analizy cząstkowe, niepokazujące złożonej sytuacji ówczesnego środowiska rodzinnego, trudności w pełnieniu ról rodzinnych, wypaczeń ideologiczno-propagandowych, ani też problemów codziennego życia w czasach socjalistycznej modernizacji społeczeństwa i jej 4 5

J. Lutyński, Nauka i polskie problemy. Komentarz socjologa, PIW, Warszawa 1990. T. Tomaszewski, O sytuacjach trudnych [w:] Higiena psychiczna i nerwice dziecięce, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław 1965., s. 244–249.

Doniec_Rodzina w kulturze realnego socjalizmu.indb 10

22.02.2021 09:01:54

Wstęp

wpływu na dokonywane przez ludzi wybory, często wymuszone i tragiczne. Najciekawsze monografie związane pośrednio z rodziną i życiem codziennym powstały po 2000 roku – to prace z zakresu historii, socjologii i antropologii kultury. Do najczęściej poruszanych zagadnień należała problematyka przemian obyczajowych zachodzących w polskim społeczeństwie zaraz po wojnie, szczególnie w latach 50. Interesowano się głównie zjawiskiem emancypacji kobiet w czasach stalinowskich6 oraz zagadnieniem nowych ról społecznych i zawodowych kobiet, zwłaszcza robotnic7. W tym obszarze godne uwagi są wszystkie publikacje Małgorzaty Fidelis, jak również monografia Natalii Jarskiej. W badaniach socjologicznych codziennego życia w PRL-u przedmiotem głębszej analizy była również młodzież, jej oficjalne i prywatne życie oraz przemiany zachodzące w świadomości młodego pokolenia analizowane przez Krzysztofa Kosińskiego8 . Portrety młodzieży w poszczególnych dekadach systemu i jej przemiany mentalne zachodzące w kontekście zmieniającej się polityki i ideologii stanowią również treść wybitnej monografii Hanny Świdy-Ziemby9. Z kolei do bardzo ciekawych badań z zakresu antropologii kulturowej zaliczyć należy studium porównawcze Marii Szpakowskiej dotyczące przemian obyczajowych zachodzących w epoce małej stabilizacji i w okresie transformacji, w latach 90.10 Codzienność i przemiany mentalne ludności wiejskiej w czasach małej stabilizacji przedstawia praca Ewy Szpak11. Na uwagę zasługują również badania Bartłomieja Gapińskiego ukazujące problemy ówczesnej codzienności z perspektywy sacrum w PRL-u12. Do bardzo nielicznych monografii poświęconych w całości rodzinie należą dwie niedawno opublikowane prace autorstwa Barbary Klich-Kluczewskiej z zakresu historii codzienności, ukazujące prywatne życie rodziny krakowskiej w latach 1945–1989 oraz zjawisko tabuizacji w rodzinie polskiej w latach 1956–198913. Oczywiście oprócz monografii 6

7 8 9 10 11 12 13

Zob. M. Fidelis, Kobiety, komunizm i industrializacja w powojennej Polsce, przeł. M. Jaszczurowska, Wydawnictwo W.A.B., Grupa Wydawnicza Foksal, Warszawa 2015. Tytuł oryg.: Women, Communism, and Industrialization in Postwar Poland. N. Jarska, Kobiety z marmuru. Robotnice polskie w latach 1945–1960, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2015. K. Kosiński, Oﬁcjalne i prywatne życie młodzieży w PRL, Rosner & Wspólnicy, Warszawa 2006; K. Kosiński, Nastolatki ’81. Świadomość młodzieży w epoce „Solidarności”, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2002. H. Świda-Ziemba, Młodzież PRL. Portrety pokoleń w kontekście historii, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010. M. Szpakowska, Chcieć i mieć. Samowiedza obyczajowa w Polsce czasu przemian, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2003. E. Szpak, Mentalność ludności wiejskiej w PRL. Studium zmian, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2003. B. Gapiński, Sacrum i codzienność. Prośby o modlitwę nadsyłane do Kalwarii Zebrzydowskiej w latach 1965– –1979, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2008. B. Klich-Kluczewska, Rodzina, tabu i komunizm w Polsce 1956–1989, Wydawnictwo Libron, Kraków 2015; B. Klich-Kluczewska, Przez dziurkę od klucza. Życie prywatne w Krakowie (1945–1989), Wydawnictwo Trio, Warszawa 2005.

Doniec_Rodzina w kulturze realnego socjalizmu.indb 11

22.02.2021 09:01:54

Wstęp

i prac zbiorowych powstało wiele ciekawych artykułów zamieszczonych w czasopismach naukowych, poruszających pośrednio lub bezpośrednio zagadnienia związane z rodziną w realnym socjalizmie – teksty te mają charakter interdyscyplinarny, przedmiotem badań są w nich przemiany zachodzące w dziedzinie obyczajowości małżeńskiej, seksualnej, sytuacji społecznej kobiet po wojnie, roli ojca w rodzinie czy w obszarze gospodarstw domowych itp.14 Brakuje jednak wciąż prac i badań dotyczących społeczno-wychowawczych aspektów funkcjonowania rodziny w czasach realnego socjalizmu, w tym ukazujących jej rzeczywiste możliwości i ograniczenia w tamtym okresie, jak również kulturę ówczesnych rodzin żyjących stale w sytuacjach trudnych, a nawet kryzysowych, spowodowanych z jednej strony odgórnymi oddziaływaniami polityczno-propagandowymi, a z drugiej dążeniem do szybkiej socjalistycznej modernizacji państwa opartej na modelu sowieckim. Wiedza z tego zakresu nie tylko miałaby wartość poznawczą, dotyczącą tego bliskiego nam okresu historycznego, wpływającego również na świadomość dzisiejszych rodzin, ale i wzbogaciłaby teorię środowiska wychowawczego rodziny w pedagogice społecznej, w tym koncepcję jej sił, zasobów, wspólnoty, środowiska życia, środowiska wychowawczego, kultury pedagogicznej oraz środowiskowych uwarunkowań i zagrożeń rozwoju człowieka. Powyższe kategorie będą również – w mniejszym lub większym stopniu – analizowane w tej książce, w której jednocześnie wskazałam na konieczność interdyscyplinarnego podejścia do badań realizowanych w obszarze rodziny i kultury.

Zob. np. M. Fidelis, Czy „nowy matriarchat”? Kobiety bez mężczyzn w Polsce po II wojnie światowej [w:] A. Żarnowska, A. Szwarc (red.), Kobieta i rewolucja obyczajowa. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2006, s. 421–436; M. Fidelis, Młode robotnice w mieście. Percepcje kobiecej seksualności w Polsce w latach pięćdziesiątych XX wieku [w:] A. Żarnowska, A. Szwarc (red.), Kobieta i małżeństwo. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2004, s. 453–475; M. Fidelis, „A Nation’s Strength Lies in Not in Numbers”: De-Stalinization, Pronatalism, and the Abortion Law of 1956 in Poland [w:] C. Kraft (Hrsg.), Geschlechterbeziehungen in Ostmitteleuropa nach dem Zweiten Weltkrieg: Soziale Praxis und Konstruktionen von Geschlechterbilden, Oldenbourg, München 2007, s. 203–215; M. Hajdo, Wizerunek kobiety jako matki, pracownika i działaczki społecznej prezentowany na łamach prasy kobiecej w latach 1948–1956, „Dzieje Najnowsze” 2006, nr 3, s. 57–71; P. Perkowski, Ojcostwo w Polsce Ludowej [w:] E. Głowacka-Sobiech, J. Gulczyńska (red.), Mężczyzna w rodzinie i w społeczeństwie. Ewolucja ról w kulturze polskiej i europejskiej, t. 2: Wiek XX, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, s. 101–110; P. Perkowski, Przemoc seksualna i niuanse wrażliwości społecznej względem kobiet w świetle źródeł okresu PRL [w:] K. Stańczyk-Wiślicz (red.), Zapisy cierpienia, Chronicon, Wrocław 2011, s. 282–301; P. Perkowski, Zmiany w gospodarstwie domowym okresu PRL [w:] K. Sierakowska, G. Wyder (red.), Kobieta w gospodarstwie domowym. Ziemie polskie na tle porównawczym, Oﬁcyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2012, s. 313–348; A. Kotlarska-Michalska, Obrazy życia rodzinnego z perspektywy półwiecza badań nad rodziną polską [w:] I. Taranowicz, S. Grotowska (red.), Rodzina wobec wyzwań współczesności. Wybrane problemy, Oﬁcyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2015, s. 27–56; B. Klich-Kluczewska, Making up for the Losses of War: Reproduction Politics in Postwar Poland [w:] M. Röger, R. Leiserowitz (eds.), Women and Men at War: A Gender Perspectives on World War II and its Aftermath in Central and Eastern Europe, Fibre Verlag, Osnabrück 2012, s. 307–328 i inne.

Doniec_Rodzina w kulturze realnego socjalizmu.indb 12

22.02.2021 09:01:54

Wstęp

* Książka składa się z czterech części. Pierwsza część zawiera ustalenia teoretyczno-badawcze dotyczące rodziny jako przedmiotu badań interdyscyplinarnych w naukach społecznych (rozdział 1) oraz charakterystykę kultury realnego socjalizmu jako kontekstu badań (rozdział 2). W tej części pracy zamieściłam również opis własnego podejścia badawczego do rodziny w kulturze realnego socjalizmu (rozdział 3). Druga część książki zawiera społeczno-polityczną charakterystykę kontekstu funkcjonowania rodziny w realnym socjalizmie. Składa się ona z dwóch rozdziałów. W pierwszym (rozdział 4) pokazano psychologiczną kondycję rodziny po wojnie oraz warunki tworzenia się nowej socjalistycznej rzeczywistości, w tym etapy kształtowania się nowego systemu społeczno-politycznego oraz tworzone przez niego zagrożenia dla rodziny i wychowania młodzieży, przywoływane w dokumentach Episkopatu Polski. W kolejnym rozdziale (rozdział 5) przedstawione zostały różne oblicza codziennego życia w realnym socjalizmie oraz subiektywne odczucia jednostek związane z różnymi obszarami funkcjonowania rodziny i społeczeństwa w PRL-u. Część trzecia pokazuje sposób przedstawiania rodziny w dyskursie ideologiczno-propagandowym (czyli w oﬁcjalnej nadrzeczywistości). W pierwszym rozdziale (rozdział 6) przedstawiono oczekiwania komunistów wobec rodziny socjalistycznej w latach 60. i 70. Pomimo wierności marksistowskiej koncepcji małżeństwa i rodziny (koncepcję tę w skrócie przedstawia podrozdział 6.1) model rodziny socjalistycznej ulegał zmianom pod wpływem polityki państwa. W kolejnych rozdziałach (7 i 8) dokonałam analizy dyskursu prasowego dotyczącego różnych aspektów życia małżeńsko-rodzinnego (np. doboru małżeńskiego, warunków udanego małżeństwa, pracy zawodowej matek, posiadania dziecka i jego wychowania, relacji rodzinnych). Zwróciłam także uwagę na mechanizmy i techniki propagandowo-indoktrynacyjne stosowane w przekazach prasowych oraz ich ewentualny wpływ na struktury poznawcze i psychiczne czytelników. Tę część książki rozpoczyna tekst pokazujący znaczenie prasy kobiecej w kształtowaniu świadomości małżeńsko-rodzinnej i modelu rodziny w PRL-u (podrozdział 7.1). Część czwarta pracy odnosi się do codziennej rzeczywistości. W rozdziale pierwszym (rozdział 9) przedstawiłam oblicza nowej rzeczywistości małżeńskiej, kształtowanej pod wpływem nowej ideologii i odgórnych zmian polityczno-prawnych w kwestii zawierania małżeństw. Ukazane zostały również przemiany zachodzące w zakresie małżeńskiego doboru, postrzegania warunków udanego małżeństwa, emancypacji zawodowej kobiet oraz przyczyn trudności i niepowodzeń małżeńskich. Kolejny rozdział tej części (rozdział 10) poświęcony został rodzicielstwu, posiadaniu dziecka oraz możliwościom rozwojowo-wychowawczym, a także kulturze pedagogicznej rodziny miejskiej. Ostatni

Doniec_Rodzina w kulturze realnego socjalizmu.indb 13

22.02.2021 09:01:54

Wstęp

rozdział (rozdział 11) stanowi analizę sytuacji dziecka i jego możliwości rozwojowo-wychowawczych w rodzinie wiejskiej. Analizą objęłam poszczególne komponenty środowiska wychowawczego rodziny (m.in. warunki bytowe, higieniczne, żywieniowe, metody wychowawcze, czas wolny, relacje rodzinne). Rozdział ten nawiązuje do przedwojennych badań prowadzonych nad dzieckiem wiejskim w latach 30. w Polsce. Każda część książki zawiera wprowadzenie i podsumowanie dokonanych w niej analiz. Całość wieńczą zakończenie, bibliograﬁa i aneks.

* W tym miejscu chciałabym złożyć serdeczne podziękowania Recenzentce tej pracy, Pani prof. dr hab. Teresie Hejnickiej-Bezwińskiej za okazaną mi życzliwość i cenne uwagi, dzięki którym książka nabrała ostatecznego kształtu. Wyrazy wdzięczności kieruję również do Pana prof. dra hab. Franciszka Adamskiego, mojego wieloletniego Nauczyciela w Instytucie Pedagogiki UJ, za cenną krytykę, celne uwagi, sugerowane lektury, które towarzyszyły powstawaniu tej książki. Dziękuję również mojej Rodzinie: Markowi, Kasi i Jasiowi za cierpliwość i zrozumienie dla mojej wielogodzinnej pracy naukowej. Podziękowania składam także Redakcji Oﬁcyny Wydawniczej „Impuls” za kompetentną i cierpliwą współpracę.

Doniec_Rodzina w kulturze realnego socjalizmu.indb 14

22.02.2021 09:01:54