Małżeństwo, rodzina, praca a jakość życia by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Małżeństwo, rodzina, praca a jakość życia

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II1 1

2009-11-24 11:20:38

Rostwoska_MaĹ&#x201A; e stwo, rodzina_II2 2

2009-11-24 11:20:41

Teresa Rostowska

Małżeństwo, rodzina, praca a jakość życia

Kraków 2009

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II3 3

2009-11-24 11:20:41

Recenzent: prof. dr hab. Mieczysław Plopa

Adiustacja: Magdalena Polek

Korekta: Aleksandra Bylica

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-298-9

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, Kraków 2009

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II4 4

2009-11-24 11:20:41

Drogiemu Mężowi Janowi

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II5 5

2009-11-24 11:20:41

Rostwoska_MaĹ&#x201A; e stwo, rodzina_II6 6

2009-11-24 11:20:41

Spis treści Wprowadzenie ....................................................................................................................... 11 ROZDZIAŁ I

Psychospołeczne aspekty jakości życia .................................................................... 15 1. Pojęcie jakości życia ............................................................................................... 2. Emocjonalne i poznawcze aspekty jakości życia ..................................... 2.1. Emocjonalne aspekty jakości życia ........................................................ 2.2. Poznawcze aspekty jakości życia ............................................................ 3. Sposoby ujmowania jakości życia .................................................................... 3.1. Podejście normatywne ................................................................................. 3.2. Podejście procesualne .................................................................................. 3.3. Podejście interakcyjne ................................................................................. 4. Modele wyjaśniające jakość życia ...................................................................

15 21 24 26 27 27 35 38 38

ROZDZIAŁ II

Rodzina jako system i grupa wsparcia w kontekście jakości życia ............ 43 1. System rodzinny a jakość życia ........................................................................ 1.1. Struktura systemu rodzinnego a jakość życia .................................. 1.2. Granice systemu a jakość życia rodzinnego ..................................... 1.3. Koalicje i przymierza w systemach rodzinnych a jakość życia .................................................................................................... 2. Równowaga procesów rodzinnych a jakość życia .................................. 3. Rodzina jako grupa wsparcia w realizacji ról i zadań rozwojowych ............................................................ 3.1. Pojęcie wsparcia i kierunki badań nad jego problematyką ...... 3.2. Rodzaje wsparcia a jakość życia ............................................................. 3.2.1. Wsparcie strukturalne a jakość życia ...................................... 3.2.2. Wsparcie funkcjonalne a jakość życia ....................................

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II7 7

43 45 47 50 51 53 53 56 57 59

2009-11-24 11:20:41

Spis treœci

4. Wsparcie małżeńskie i rodzinne a jakość życia .................................... 61 5. Wsparcie w miejscu pracy a jakość życia ................................................. 64 6. Psychologiczne konsekwencje wsparcia rodzinnego .......................... 67 ROZDZIAŁ III

Psychologiczne aspekty procesu komunikacji interpersonalnej ............... 71 1. Elementy modelu komunikacji interpersonalnej .................................. 1.1. Pojęcie procesu komunikacji .................................................................. 1.2. Rodzaje komunikacji interpersonalnej ............................................... 1.3. Uwarunkowania przebiegu procesu komunikacji interpersonalnej ............................................................................................ 2. Słuchanie jako czynnik skutecznej komunikacji ...................................... 2.1. Wymiary skutecznego słuchania .......................................................... 2.1.1. Proces słuchania ze zrozumieniem ......................................... 2.1.2. Predyspozycje osoby słuchającej ............................................. 2.1.3. Predyspozycje osoby mówiącej ................................................. 2.1.4. Struktura informacji ....................................................................... 2.1.5. Warunki środowiska ...................................................................... 2.2. Przeszkody w procesie aktywnego słuchania ...............................

71 72 73 75 79 80 80 81 83 85 85 86

ROZDZIAŁ IV

Specyfika komunikacji małżeńskiej, rodzinnej i w miejscu pracy a jakość życia ........................................................................................................................ 89 1. Specyfika komunikacji małżeńskiej i rodzinnej a jakość życia ..... 1.1. Modele komunikacji małżeńskiej i rodzinnej a jakość życia .. 1.2. Style komunikacji małżeńskiej i rodzinnej a jakość życia ....... 1.3. Strategie komunikacji małżeńskiej i rodzinnej a jakość życia .................................................................................................. 1.3.1. Negatywne strategie komunikacji małżeńskiej i rodzinnej ............................................................................................ 1.3.2. Pozytywne strategie komunikacji małżeńskiej i rodzinnej ............................................................................................ 1.4. Specyfika zachowań komunikacyjnych kobiet i mężczyzn ...... 1.4.1. Różnice między kobietami i mężczyznami w zakresie komunikacji niewerbalnej ................................... 1.4.2. Różnice między kobietami i mężczyznami w zakresie komunikacji werbalnej .................................................................. 2. Specyfika komunikacji w miejscu pracy a jakość życia .................... 2.1. Pojęcie i rodzaje komunikacji w organizacji .................................. 2.2. Style komunikacji w miejscu pracy a jakość życia ...................... 2.3. Bariery komunikacyjne w pracy a jakość życia ...........................

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II8 8

89 92 93 98 98 103 109 112 115 117 118 122 123

2009-11-24 11:20:41

Spis treœci

ROZDZIAŁ V

Role społeczne człowieka dorosłego a jakość życia ......................................... 127 1. Pojęcie roli społecznej ........................................................................................ 2. Specyﬁka i uwarunkowania ról społecznych a jakość życia ........... 2.1. Role związane z płcią a jakość życia ................................................... 2.2. Role małżeńskie a jakość życia ............................................................. 2.3. Role rodzicielskie a jakość życia .......................................................... 2.4. Role rodzinne a jakość życia ................................................................... 2.5. Role zawodowe a jakość życia ................................................................

127 128 129 132 139 142 144

ROZDZIAŁ VI

Psychologiczne uwarunkowania zadowolenia z pracy zawodowej a jakość życia ........................................................................................................................ 149 1. Ewolucja poglądów dotyczących pracy ....................................................... 2. Deﬁnicyjne ujęcie zadowolenia z pracy ...................................................... 3. Psychologiczne teorie zadowolenia z pracy ............................................. 4. Zadowolenie z pracy a jakość życia ............................................................. 5. Konsekwencje zadowolenia z pracy a jakość życia ..............................

149 153 157 164 166

ROZDZIAŁ VII

Równowaga między rodziną a pracą ........................................................................ 173 1. Specyﬁka relacji między rolami zawodowymi a małżeńsko-rodzinnymi ................................................................................... 2. Czynniki warunkujące integrację ról małżeńsko-rodzinnych i zawodowych .......................................................................................................... 3. Pierwszeństwo ról związanych z pracą bądź z małżeństwem/rodziną .......................................................................... 4. Aktywność zawodowa i życie rodzinne jako źródła konﬂiktu ........ 5. Różnice w zakresie statusu zawodowego między małżonkami .......

173 178 182 185 189

Zakończenie .......................................................................................................................... 195 Bibliograﬁa ............................................................................................................................ 201

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II9 9

2009-11-24 11:20:41

Rostwoska_MaĹ&#x201A; e stwo, rodzina_II10 10

2009-11-24 11:20:41

Wprowadzenie Wczesna dorosłość jest uznawana za najbogatszy pod względem wydarzeń życiowych oraz zadań rozwojowych etap w życiu człowieka – nigdy wcześniej i nigdy później nie podejmuje on samodzielnie tylu ważnych decyzji mających wpływ na jakość jego życia. To na ten czas przypada podejmowanie lub odraczanie decyzji związanych z małżeństwem, rodzicielstwem i aktywnością zawodową. Realizacja tego typu zadań rozwojowych wiąże się z koniecznością przystosowania do jednoczesnego pełnienia wielu ważnych ról społecznych, np. partnera życiowego, rodzica, pracownika. Stopień zaangażowania człowieka w ich realizację zależy od indywidualnych różnic, predyspozycji osobowościowych, a także jest uwarunkowany (cywilizacyjnie i kulturowo) społecznymi oczekiwaniami wobec małżonka, rodzica, pracownika itp. Przeciążenie wynikające z dużego zaangażowania emocjonalnego w realizację wielu ról jednocześnie pociąga za sobą określone konsekwencje społeczne, np. wzrost konﬂiktów w małżeństwie, rodzinie i miejscu pracy, zaniedbania wychowawcze wobec dzieci, problemy zdrowotne. Nie można jednak nie zauważyć tego, że wzrasta także liczba kobiet pragnących w pierwszej kolejności spełniać się zawodowo, rezygnujących czasami z życia rodzinnego i macierzyństwa bądź odkładających je na lata późniejsze. Stanowi to konsekwencję przemian społecznych, jakie miały miejsce w XX w., a szczególnie emancypacji kobiet, zmian w hierarchii wartości oraz większej koncentracji na zaspokajaniu własnych potrzeb i na procesie samorealizacji jednostki ludzkiej, typowych dla społeczeństwa indywidualistycznego. Realizacja wielu ról i zadań typowych dla człowieka dorosłego jest uwarunkowana biologicznie i kulturowo w sposób świadomy oraz dobrowolny. Nie ulega wątpliwości, że role związane z małżeństwem, rodzicielstwem oraz życiem zawodowym pomagają człowiekowi rozwijać się i osiągać wyższy poziom dojrzałości psychologicznej, w tym szczególnie w sferach intelektualnej, społeczno-moralnej i osobowości. Równowaga i harmonia

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II11 11

2009-11-24 11:20:41

Wprowadzenie

między życiem rodzinnym i zawodowym mają doniosłe, wręcz fundamentalne znaczenie dla doświadczania przez człowieka radości, zadowolenia i szczęścia, a zatem dla przekonania o wysokim poziomie jakości własnego życia. Problem wzajemnych zależności między pracą a życiem małżeńskim i rodzinnym, mimo że jest bardzo istotny dla dobrego przystosowania się człowieka do ciągle zmieniających się warunków życia we współczesnym świecie, w polskiej literaturze psychologicznej nie był dotychczas zbyt często podnoszony, chociaż potrzeby i oczekiwania społeczne w tej dziedzinie są bardzo duże. Pewną formą odpowiedzi na te zapotrzebowania jest niniejsze opracowanie, w którym starano się przedstawić psychologiczne procesy i mechanizmy o podstawowym znaczeniu dla dwóch obszarów życia wzajemnie się przenikających i dopełniających, tj. małżeńsko-rodzinnego i zawodowego. Przedmiotem prowadzonych w niniejszej publikacji rozważań są przede wszystkim uwarunkowania jakości funkcjonowania związku małżeńskiego. Uwzględniono także role rodzicielskie, istotnie związane w bardzo wielu obszarach z małżeństwem, czy też inne obszary i formy aktywności małżonków. Dlatego też niekiedy będą się pojawiały zamiennie używane określenia: „praca – rodzina” lub „praca – dom” czy też „praca – życie”. Książka ta ma charakter opracowania teoretycznego. Składa się z siedmiu rozdziałów. Kwestie dotyczące jakości życia zostały potraktowane priorytetowo i omówione w pierwszej kolejności, stanowią one bowiem ważne tło dla rozważań na temat małżeńskich, rodzinnych i zawodowych form aktywności dorosłego człowieka. W rozdziale pierwszym – Psychospołeczne aspekty jakości życia – przedstawiono ujęcia deﬁnicyjne dotyczące tego wielowymiarowego pojęcia, emocjonalne i poznawcze aspekty jakości życia oraz modele teoretyczne wyjaśniające to zjawisko. Do naświetlenia złożoności uwarunkowań leżących u podstaw funkcjonowania małżeństwa i rodziny niezbędny był wybór teorii, która najlepiej wyjaśnia ten problem. W pracy uwzględniono w głównej mierze teorię systemową, gdyż w sposób całościowy ujmuje ona strukturę rodziny, przepuszczalność granic między podsystemami oraz między systemem rodzinnym a innymi strukturami społecznymi, które mogą wpływać na rodzinę, jak również na koalicje i przymierza, do których ukształtowania może dochodzić wewnątrz systemu rodzinnego. Nie ulega wątpliwości, że te wszystkie elementy systemu rodzinnego mają istotny wpływ na jakość życia wszystkich członków rodziny. Kwestie te zostały szczegółowo omówione w rozdziale drugim – Rodzina jako system i grupa wsparcia w kontekście jakości życia. Jednym z podstawowych zadań współczesnej rodziny jest udzielanie wsparcia jej członkom, szczególnie w sytuacjach trudnych czy kryzysowych. Prawdą jest, że nie o wszystkich rodzinach można powiedzieć, iż stanowią grupę wsparcia dla swych członków. Rozważania dotyczące problematyki wsparcia, a w ujęciu bardziej szczegółowym: rodzaje wsparcia,

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II12 12

2009-11-24 11:20:42

Wprowadzenie

wzajemne związki między aktywnością zawodową a wsparciem rodzinnym, jak również psychologiczne konsekwencje wsparcia rodzinnego dla rozwoju jednostki zostały przedstawione w drugim paragrafie tego rozdziału. Wyniki najnowszych badań psychologicznych dowodzą, że u podstaw wszelkiego rodzaju relacji interpersonalnych, w tym także relacji małżeńskich, rodzinnych i związanych ze środowiskiem pracy, leży proces komunikacji. Doceniając znaczenie tego procesu w kształtowaniu się jakości życia małżeńskiego, rodzinnego i zawodowego, jak również uwzględniając jego złożony charakter i specyfikę, poświęcono mu dwa kolejne rozdziały niniejszej pracy. W rozdziale trzecim – Psychologiczne aspekty procesu komunikacji interpersonalnej – zostały przedstawione zagadnienia bardziej ogólne, między innymi: modelowe ujęcie tego procesu, rodzaje komunikacji, uwarunkowania jej przebiegu oraz słuchanie jako najbardziej istotny czynnik skutecznej komunikacji. Treści tutaj zawarte stanowią ważny punkt odniesienia dla problemów poruszanych w rozdziale czwartym – Specyfika komunikacji małżeńskiej, rodzinnej i w miejscu pracy a jakość życia. Zgodnie z założeniami teorii systemowej małżeństwo stanowi jeden z najważniejszych, można powiedzieć fundamentalnych podsystemów systemu rodzinnego. Kwestie dotyczące komunikacji małżeńskiej (i nie tylko) bardzo często są ujmowane w powiązaniu z problemami życia rodzinnego, gdyż z uwagi na przenikanie się ról małżeńskich z rodzicielskimi czy rodzinnymi nie zawsze da się je oddzielić. W tym rozdziale zwrócono szczególną uwagę także na style oraz strategie komunikacji stosowane przez małżonków i innych członków rodziny oraz na specyficzne formy zachowań komunikacyjnych uwarunkowane płcią. Paragraf drugi omawianego rozdziału został w całości poświęcony specyfice komunikacji w miejscu pracy. Skoncentrowano się w nim na stylach komunikacji oraz barierach komunikacyjnych. Oczywiste jest, że ocena zachowań społecznych człowieka na poszczególnych etapach jego życia w dużym stopniu zależy od sposobu pełnienia ról, które zostały mu przypisane przez społeczeństwo. Każda rola wiąże się z określonymi oczekiwaniami. Złożony charakter ról typowych dla okresu dorosłości przedstawiono w rozdziale piątym – Role społeczne człowieka dorosłego a jakość życia. Omówiono w nim szczegółowo role związane z płcią, role małżeńskie, rodzicielskie, rodzinne oraz zawodowe. Każda z nich może być źródłem uczuć pozytywnych bądź negatywnych i z tego względu doświadczenia, które się z nimi łączą, mogą rzutować na jakość życia człowieka. Usytuowanie problemów dotyczących komunikacji oraz ról społecznych w środkowej części pracy nie jest przypadkowe. Wynika z przeświadczenia autorki, że zarówno komunikacja, jak i role społeczne są ściśle powiązane ze środowiskiem małżeńsko-rodzinnym i miejscem pracy. Należy zatem przyjąć, że role społeczne zostały potraktowane w niniejszej publikacji jako pomostowe, co uzasadnia omawianie jakości życia w kontekście tych dwóch

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II13 13

2009-11-24 11:20:42

Wprowadzenie

środowisk, czyli środowiska rodzinnego i zawodowego, jako ściśle ze sobą powiązanych. Emocje i uczucia, jakich człowiek doświadcza podczas realizacji zadań w miejscu pracy, bardzo często są przenoszone na życie rodzinne i tym samym rzutują na jakość funkcjonowania całej rodziny. Dlatego też problemowi zadowolenia z pracy poświęcono szósty rozdział tej monografii – Psychologiczne uwarunkowania zadowolenia z pracy zawodowej a jakość życia. Nie sposób w jednym rozdziale szczegółowo omówić wszystkich czynników warunkujących zadowolenie z tej formy aktywności człowieka dorosłego. Przyjęto zatem tezę, że najlepiej problem ten można rozwiązać, prezentując główne założenia czterech modeli teoretycznych wskazujących na rolę określonych kategorii czynników warunkujących zadowolenie z pracy. W końcowej części omawianego rozdziału wskazano także na związek tych czynników z jakością życia oraz na konsekwencje, jakie dla jakości życia może mieć zadowolenie z pracy. Najbardziej znaczący, jeśli chodzi o cel pracy, jest ostatni rozdział – Równowaga między rodziną a pracą. Nie ulega wątpliwości, że równowaga między rolami małżeńsko-rodzinnymi a zawodowymi wymaga z jednej strony psychofi zycznej dojrzałości człowieka, a z drugiej strony sprzyjających warunków w obu środowiskach, tj. rodzinnym i zawodowym, które pozwolą na wykonywanie związanych z tymi rolami zadań w poczuciu autonomii, odpowiedzialności i poszanowania siebie oraz innych członków podsystemów, do jakich należy jednostka. Zdarzają się jednak sytuacje, kiedy małżonek, rodzic czy pracownik musi decydować, które zadania i role są dla niego ważniejsze, które powinien potraktować priorytetowo. Bywa również tak, że role rodzinne pozostają w konflikcie z rolami zawodowymi. Doceniając wagę tych problemów w kształtowaniu się jakości życia, poświęcono im ostatni rozdział niniejszego opracowania. Nie potraktowano ich jako mniej ważne, przeciwnie – przyjęto tezę, że do zrozumienia ich doniosłości niezbędne było omówienie kwestii szczegółowych poruszanych w poprzednich rozdziałach.

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II14 14

2009-11-24 11:20:42

ROZDZIAŁ I

Psychospołeczne aspekty jakości życia 1. Pojęcie jakości życia Zainteresowanie jakością życia, które pojawiło się w naukach społecznych w drugiej połowie XX w., nie dotyczy problemu zupełnie nowego. Odkąd filozofowie zaczęli zadawać pytania o cel życia, jego sens i wartość, podejmowano także próby oceny ludzkiej egzystencji. Już w starożytności wielu filozofów, przede wszystkim: Heraklit, Demokryt, Sokrates, Platon, Arystoteles, Hipokrates, Epikur, w swoich rozważaniach skupiło się na tym, w jaki sposób można udoskonalić swoje życie i uczynić człowieka bardziej szczęśliwym (Tatarkiewicz, 1983; Bidzan, 2008). Na przestrzeni wieków analizy filozoficzne, z uwagi na specyfikę tej dyscypliny naukowej, stawały się coraz bardziej abstrakcyjne i przez to coraz trudniej było je odnieść do konkretnych warunków życia. Rozbudziło to zainteresowania badawcze dotyczące jakości życia człowieka u przedstawicieli innych dyscyplin nauki, w tym także psychologii. Można więc przyjąć, że filozofia utorowała drogę do podejmowania dalszych badań nad jakością życia przez reprezantantów innych dziedzin wiedzy (Kowalik, 2000; Rostowska, 2006). Początkowo pojęcie „jakość życia” (quality of life) kojarzono wyłącznie z satysfakcją wynikającą z posiadania przez człowieka dóbr materialnych (bogactwo, dom, wysoki standard życia). Z biegiem czasu jego znaczenie poszerzono o wartości niematerialne, takie jak: szczęście, wolność, zdrowie, edukacja. Jakość życia bywa również określana jako: dobrostan, dobrobyt, satysfakcja z życia, czy też – w szerokim znaczeniu – zdrowie. Postrzega się ją także jako konstrukt teoretyczny, który jest rozpatrywany w kontekście kulturowym i odnosi się do oczekiwań jednostki dotyczących wybranych wymiarów własnego życia antycypowanych na podstawie obiektywnych warunków istniejących w danym kraju (Rapley, 2003, s. 28). Subiektyw-

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II15 15

2009-11-24 11:20:42

ROZDZIAŁ I. Psychospołeczne aspekty jakości życia

nie postrzegane aspekty jakości życia, które splatają się z obiektywnymi warunkami, sprowadzają się do określenia stanów psychicznych człowieka, subiektywnych korelatów zaspokajania przez niego własnych potrzeb i osiągania wytyczonych sobie celów. Stany te są rezultatem pozytywnej oceny własnych relacji z otoczeniem, tj. osiągnięć i niepowodzeń w zmaganiach z otaczającą rzeczywistością, oraz indywidualnych możliwości, celów, dążeń i pragnień (Ratajczak, 2006). Sposób podejścia do zagadnienia jakości życia w znacznym stopniu zależy od perspektywy podmiotu zajmującego się tym problemem. Może to być perspektywa szeroka, odwołująca się do złożonych, obszernych systemów, takich jak: ideologia, kultura czy nawet religia, lub wąska, ograniczona do konkretnej, ściśle określonej teorii i metodologii naukowej. Te dwa wzajemnie wykluczające się spojrzenia utrudniają, a w pewnym stopniu nawet uniemożliwiają ustalenie uniwersalnej definicji jakości życia (Bańka, 1994). Pojęcie jakości życia bywa także opisywane w wielu różnych kategoriach: normatywnych, fenomenologicznych czy relacyjnych. Można je też odnosić do norm klinicznych (brak symptomów choroby), społecznych (pełnienie ról społecznych) i indywidualnych (realizacja osobistych celów). Zdarza się, że w literaturze przedmiotu terminy „zdrowie”, „stan zdrowia” i „jakość życia” są stosowane zamiennie na zasadzie synonimów. W związku z tym nasuwa się pytanie, czy narzędzia służące do pomiaru jakości życia faktycznie ją mierzą, czy też służą do określenia stanu zdrowia. Wątpliwość ta zwróciła uwagę badaczy na konieczność rozgraniczenia pojęć „zdrowie” i „jakość życia”. Istotny wkład w wyjaśnienie różnic definicyjnych między tymi pojęciami wniosła Agencja ds. Jakości Życia Światowej Organizacji Zdrowia (The World Health Organization Quality of Life – WHOQOL), która definiuje jakość życia jako konstrukt o dużo szerszym zasięgu niż zdrowie, nawet to rozpatrywane w wersji pozytywnej. Jakość życia według definicji WHOQOL (1993) to: sposób postrzegania przez jednostki swoich pozycji w życiu w kontekście kultury i systemu wartości, w których egzystują one w powiązaniu z własnymi celami, oczekiwaniami, standardami i obawami. Jest to szeroko pojęta koncepcja, na którą w sposób kompleksowy wpływają zdrowie fi zyczne jednostki, jej stan psychiczny, relacje społeczne, stopień niezależności oraz stosunek do otaczającego środowiska (Majkowicz, 2005; Łojek i in., 2003; Zalewska, 2003; Oleś, 2002). Z przedstawionych wyżej analiz wynika, że chociaż terminy „zdrowie” i „jakość życia” mają wiele cech wspólnych, to jednak zasadniczo się różnią. Traktowanie ich zatem jako synonimów jest nieuprawnione i prowadzi do chaosu pojęciowego. Pomiar stanu zdrowia zasadniczo ogranicza się do oceny trzech podstawowych wymiarów dobrostanu (fi zycznego, psychicznego i społecznego) i opiera się przede wszystkim na wskaźnikach obiektywnych, podczas gdy zarówno liczba, jak i treść czynników składających się na jakość życia znacznie poza te ramy wykraczają, opierając się głównie na subiektywnych doświadczeniach jednostki. Analizując założenia teore-

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II16 16

2009-11-24 11:20:42

1. Pojęcie jakości życia

tyczne dotyczące jakości życia, a także biorąc pod uwagę wyniki prowadzonych w tym obszarze badań, można stwierdzić, że pojęcie jakości życia jest nadrzędne wobec terminów „zdrowie” czy „stan zdrowia” – jego zakres znaczeniowy jest szerszy (de Walden-Gałuszko, 1994). Warto podkreślić, że niektórym badaczom zdarza się zamiennie używać pojęć „jakość życia” i „wartość życia”, podczas gdy życie powinno zawsze stanowić wartość samą w sobie, która nie może podlegać relatywizacji (Seligman, 2005; Argyle, 2004; Czapiński, 1994). Jakość życia jest także ujmowana w kontekście teorii potrzeb i traktowana jako stopień zaspokajania materialnych i niematerialnych potrzeb jednostek, rodzin i społeczności. Takie podejście sytuuje ją w kategoriach motywacyjnych, to znaczy w odniesieniu do możliwości i zdolności człowieka w zakresie zaspokajania własnych potrzeb. W tym rozumieniu jakość życia ma bezpośredni związek z potencjałem, jaki tkwi w człowieku, umożliwiając mu realizację ważnych dążeń. Można zatem uznać, że im wyższy jest poziom zaspokojenia potrzeb człowieka, tym lepsza jest jakość jego życia. Zdeﬁniowanie potrzeby jako „odczucia braku jakiejś wartości” umożliwia spojrzenie na poziom jakości życia jako na różnicę między sytuacją upragnioną przez daną jednostkę (idealną) a sytuacją realnie istniejącą (Dziurowicz-Kozłowska, 2002). A. Bańka postrzega jakość życia jako kategorię zmieniającą się pod wpływem codziennych doświadczeń. Jego zdaniem zarówno szczęście, dobrostan, jak i jakość życia stanowią rezultat ciągłego rozwoju człowieka, a ściślej rzecz ujmując – procesu wypracowywania kryteriów i standardów dla porównywania uzyskiwanych w czasie informacji. Owe kryteria i standardy są też wynikiem sądów o życiu, jakie formułuje jednostka. Sądy te, zdaniem autora, z jednej strony stanowią mentalne reprezentacje życia, z drugiej zaś należy je postrzegać jako regulatory procesów przetwarzania docierających do podmiotu bodźców oraz informacji. Kompleksowa ocena jakości życia wymaga od człowieka oparcia się na analizie bardzo wielu pochodzących z różnych źródeł informacji, do których można zaliczyć: przeżywane przez podmiot stany afektywne, sytuacje i wydarzenia, jakich doświadczył on w przeszłości, jego cele i oczekiwania wobec przyszłości oraz porównania społeczne (Bańka, 2005; Oleś, 2002). Satysfakcja z życia jest pojmowana jako stopień, w jakim jednostka korzystnie ocenia całościową jakość swojego życia (Veenhoven, 1991; Schwarz, Strack, 1991). W różnych kategoriach psychologicznych jest ona rozpatrywana jako: postawa, cecha osobowości, reakcja na bodziec, stan emocjonalny czy też racjonalny sąd. Wszystkie te sposoby rozumienia jakości życia są dopuszczalne i względnie zrozumiałe, trzeba jednak przyznać, że różnice między nimi są bardzo wyraźne. Tak długo, jak nie uda się wypracować wyczerpującej, zintegrowanej i przy tym ścisłej koncepcji jakość życia, każdy badacz, który zechce poświęcić swoją pracę temu zagadnieniu, powinien wyraźnie informować w swoich publikacjach, w jaki sposób pojmuje,

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II17 17

2009-11-24 11:20:42

ROZDZIAŁ I. Psychospołeczne aspekty jakości życia

definiuje i operacjonalizuje pojęcie „jakość życia”. W przeciwnym wypadku praktycznie niemożliwe będzie traktowanie tego terminu jako naukowego i trudno też będzie odnieść go do innych koncepcji. Jest to ważne, ponieważ czasami łatwo ulec fałszywemu przeświadczeniu, że pojęcie „jakość życia” jest dla każdego zrozumiałe i oczywiste na poziomie intuicyjnym. Dowód na to, że takie myślenie jest błędne, stanowi wielość i różnorodność zasygnalizowanych wyżej definicji. W tej sytuacji nietrudno się domyślić, że wokół rozumienia pojęcia jakości życia pojawiają się i zapewne jeszcze długo będą się pojawiać liczne kontrowersje. W większości przypadków są one skoncentrowane (na poziomie teoretycznym) na statusie pojęcia „jakość życia”, to znaczy dotyczą wątpliwości, czy jest ono konstruktem ogólnym, odnoszącym się do życia jako całości, będącym czymś więcej niż tylko sumą części, czy też stanowi konstrukt wielowymiarowy. Zaletę rozpatrywania jakości życia w kategoriach ogólnych stanowi to, że można ją wyrazić w sposób ilościowy oraz za pomocą określonych wskaźników. Jest to istotne dlatego, że wskaźniki takie można porównywać, rozszerzając zasięg zastosowanej koncepcji jakości życia. Wadą takiego podejścia jest niebezpieczeństwo utraty wielu istotnych informacji, jakich mogłaby dostarczyć analiza poszczególnych wymiarów konstruktu. Niezależnie od sposobu, w jaki dokona się pomiaru jakości życia – globalnego czy parcjalnego – jego trafność w znacznym stopniu jest zależna od ustalenia wagi, jaką poszczególne badane osoby przypisują określonym sferom swojego życia (Heller i in., 2006; Lucas i in., 2003). W. Tatarkiewicz, podejmując próbę zdefiniowania pojęcia „jakość życia”, kładzie nacisk na dwoistą, subiektywno-obiektywną naturę tego zjawiska. W takim ujęciu znaczenie jakości życia wydaje się wykraczać daleko poza obiektywne czynniki decydujące o poczuciu życiowego spełnienia. Tak rozumiana jakość życia jest bliska pojęciu szczęścia. Jednak, mimo że pozostaje ono z nią w ścisłym związku, nie może być traktowane jako jej synonim. Warto zauważyć, że szczęście nie dotyczy tylko zdarzeń aktualnych, lecz należy je traktować jako temporalną kategorię rozwojową, która obejmuje doświadczenia przeszłe, obecne oraz oczekiwania związane z przyszłością (Tatarkiewicz, 1990; Kowalik, 1994; Liberska, 2004). Veenhoven (1991) twierdzi, że z pojęciem szczęścia łączy się wiele innych terminów, takich jak: dobro, bogactwo, przystosowanie, zdrowie. Należy jednak zaznaczyć, że przypisywanie mu tak wielu różnych znaczeń powiązanych z odmiennymi wartościami może rodzić nieporozumienia. Problematyka szczęścia rozpatrywana z punktu widzenia psychologicznego może się odnosić do wielu różnych i ważnych aspektów życia społecznego i osobistego (Strack, Argyle, Schwarz, 1991). Jak twierdzi A. Campbell (1981), satysfakcja z życia wydaje się stabilną jakością doświadczenia, szczęście zaś jest bardziej podatne na codzienne zmiany nastroju. Zgodnie z takim rozumieniem szczęście ma bardziej afektywną konotację niż jakość życia. Bywa określane jako przewaga emocji pozytywnych nad negatywnymi lub

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II18 18

2009-11-24 11:20:42

1. Pojęcie jakości życia

po prostu jako nieobecność emocji negatywnych. W tym uproszczonym rozumieniu jest to więc termin znacznie węższy niż jakość życia (Argyle, Martin, 1991). Według M. Argyle’a (2004) szczęście można rozumieć z jednej strony jako odzwierciedlenie zadowolenia z życia, natomiast z drugiej – jako natężenie i częstotliwość występowania pozytywnych emocji. To również może powodować trudności z jednoznacznym rozumieniem pojęcia „szczęście”, uzależniając je od kontekstu, w jakim się ono pojawia. Zdaniem tego autora wiele najnowszych badań wyodrębnia ogólne zadowolenie, pojmując je jako stan nieco odmienny od szczęścia. Zadowolenie jest świadomym docenianiem jakości życia jako całości, wiąże się z satysfakcją, jaką ze swojego życia czerpie jednostka. Na ten wymiar składają się różne rodzaje zadowolenia – z pracy, małżeństwa, rodziny, zdrowia, a także inne miary, jak na przykład skala „radosny – nieszczęśliwy”. M. Seligman, twórca nowego nurtu w naukach o człowieku, tj. psychologii pozytywnej, która za swoje główne zadanie obrała stworzenie warunków sprzyjających osiągnięciu przez człowieka najwyższego możliwego poziomu poczucia szczęścia, satysfakcji czy jakości życia, proponuje własny model szczęścia. Pojęcie „szczęście” jest używane przez Seligmana zamiennie z określeniem „dobrostan”. Termin „szczęście” rozumiany jest jako nadrzędny dla całego wachlarza celów, jakie stawia sobie psychologia pozytywna, stanowi nazwę dziedziny i odgrywa w psychologii pozytywnej tę samą rolę, co słowo „poznanie” w psychologii poznawczej. M. Seligman określenie „szczęście” stosuje także w odniesieniu do stanu, jaki może osiągnąć człowiek, zarówno w znaczeniu ogólnym, obejmującym duży zakres czasowy, jak i w węższym – dotyczącym względnie krótkotrwałego stanu zadowolenia. Pojęcia „szczęście” w szerszym kontekście Seligman używa w tym znaczeniu, w jakim inni badacze stosują określenie „poczucie jakości życia”, czyli w celu wyrażenia ogólnego stosunku jednostki do jej życia jako całości. Autor ten proponuje własną „formułę szczęścia”, przedstawioną za pomocą następującego równania: S = U + O + W, gdzie: S oznacza stały poziom odczuwanego szczęścia, U to ustalony zakres emocji pozytywnych, O określa okoliczności życiowe, a W odnosi się do czynników znajdujących się pod kontrolą woli podmiotu. Seligman uważa także, że każdy z nas posiada ustalony potencjał szczęścia (emocji pozytywnych) oraz stały i w dużej mierze odziedziczony jego poziom, do którego niezmiennie powraca. Zakres, w jakim poziom pozytywnych i negatywnych emocji może się wahać, stanowi najprawdopodobniej dziedziczny aspekt ogólnego poczucia szczęścia, a mechanizm powrotu poziomu szczęścia człowieka do typowej dla niego wartości jest przez Seligmana obrazowo nazwany „termostatem szczęścia”. Autor przytacza także badania, z których wynika, że ludzie, którzy w wyniku uszkodzenia rdzenia kręgowego doznali porażenia kończyn dolnych, dość szybko przystosowują się do swojej sytuacji i średnio już po ośmiu

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II19 19

2009-11-24 11:20:42

ROZDZIAŁ I. Psychospołeczne aspekty jakości życia

tygodniach od wypadku deklarują, że odczuwają więcej emocji pozytywnych niż negatywnych. Po kilku latach są tylko trochę mniej szczęśliwi od osób niedotkniętych paraliżem. Wiąże się to z mechanizmem nazwanym przez Seligmana „hedonicznym kołowrotem”, powodującym, że dość szybko i nieuchronnie człowiek przyzwyczaja się do rzeczy dobrych i zaczyna je traktować jako normę, która mu się należy. Z tego powodu w miarę gromadzenia dóbr i zwiększania liczby osiągnięć stale rosną też potrzeby i aspiracje. Gdyby mechanizm ten nie funkcjonował, ludzie zdobywający dobra materialne i osiągający swoje cele byliby wyraźnie szczęśliwsi od tych, którym się to nie udaje, w rzeczywistości jednak poziom szczęścia w tych dwóch grupach jest zbliżony (Seligman, 2005). Spotykają nas jednak niestety takie wydarzenia, które wykraczają poza granicę przyzwyczajenia i do których niezwykle trudno się przystosować, a niekiedy nawet okazuje się to niemożliwe. Do tej kategorii przeżyć można zaliczyć na przykład śmierć dziecka czy współmałżonka. Z badań wynika, że jeszcze cztery do siedmiu lat po takim przeżyciu ludzie są bardziej przygnębieni i nieszczęśliwi od osób z grup kontrolnych. Należy zatem sądzić, że ustalony zakres emocji pozytywnych i wiążące się z nim mechanizmy przeszkadzają w podnoszeniu poziomu szczęścia jednostki, jednak, co pocieszające, ich wpływ nie jest decydujący dla ogólnego poczucia szczęścia. Doniosłą rolę odgrywają też niektóre okoliczności życiowe (O), takie jak rodzina, kontakty społeczne, praca zawodowa. Podsumowując, Seligman ocenia, że wpływ wszystkich czynników zewnętrznych mieści się w granicach 8–15% wariancji wyjaśniającej poczucie szczęścia, a zatem nie są one decydujące dla ogólnego poczucia życiowej satysfakcji. Większe znaczenie dla ogólnego poczucia szczęścia przypisuje on tym zmiennym, które pozostają pod kontrolą naszej woli (W). Pozwalają one, jego zdaniem, trwale podnosić poziom szczęścia, a nie tylko dostarczać doraźnych, krótkotrwałych przyjemności. Autor dzieli emocje pozytywne na trzy grupy, w zależności od tego, czy budzi je przeszłość, przyszłość czy teraźniejszość. Przeszłość jest związana z takimi pozytywnymi emocjami, jak: zadowolenie, pogoda ducha, spełnienie, duma, ukontentowanie. Z teraźniejszością wiążą się: radość, ekstaza, spokój, zapał, żywiołowość, przyjemność, „uskrzydlenie”, z przyszłością zaś: optymizm, nadzieja, zaufanie i wiara. Do zmiennych pozostających pod kontrolą naszej woli (W) należą te, które wpływają na pojawienie się tych emocji. Dla pozytywnych emocji związanych z przeszłością ważne są: wdzięczność, przebaczanie i zapominanie (ponieważ ułatwiają one pozytywne wartościowanie naszych wspomnień). Jeśli chodzi o pozytywne emocje w teraźniejszości, to istotne jest dostarczanie sobie przyjemności i gratyﬁkacji. Z kolei praca nad zwiększeniem poziomu swojego optymizmu i nadziei jest ważna dla odczuwania tych emocji w stosunku do przyszłości (Seligman, 2005).

Rostwoska_Mał e stwo, rodzina_II20 20

2009-11-24 11:20:42