1
WYBRANE ASPEKTY PRACY Z NIEPE£NOSPRAWNYMI
2
Tom 1 serii:
PROBLEMY EDUKACJI, REHABILITACJI I SOCJALIZACJI OSÓB NIEPE£NOSPRAWNYCH
3
WYBRANE ASPEKTY PRACY Z NIEPE£NOSPRAWNYMI pod redakcj¹
Jerzego Rottermunda
Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków 2006
4
© Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls , Kraków 2006 Rada Naukowa Serii: Józef Binnebesel, Jacek B³eszyñski, Teresa Borowska, Maria Chodkowska, W³adys³aw Dykcik, Petr Franiok, Mieczys³aw Gulda, Ladislav Horòák, Aniela Korzon, Jadwiga Kuczyñska-Kwapisz, Jan Pañczyk, Andrzej Radziewicz-Winnicki, Edward Saulicz, Adam Stankowski, Wies³aw Theiss, Janina Wyczesany
Rada Redakcyjna Serii: Zenon Gajdzica, Anna Klinik, Jerzy Rottermund
Recenzent: dr hab. Józef Binnebesel
Redakcja merytoryczna: Jerzy Rottermund
Redakcja wydawnicza: Magdalena Polek
Projekt ok³adki: Joanna Brzeska-Klinik Publikacja dofinansowana przez Polskie Towarzystwo Stwardnienia Rozsianego i PUPH Wampol Alojzy Wróbel Gwarek
ISBN 83-7308-492-4 ISBN 978-83-7308-492-6 ISBN 83-7308-748-6 ISBN 978-83-7308-748-4 Oficyna Wydawnicza Impuls 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2006
5
SPIS TRE CI Wprowadzenie (Zenon Gajdzica) ................................................. Preamble (Zenon Gajdzica) ..........................................................
7 9
Wstêp (Jerzy Rottermund) ............................................................ Introduction (Jerzy Rottermund) .................................................
11 15
Jadwiga Kuczyñska-Kwapisz, Marlena Kilian Praca rehabilitacyjna osób niewidomych i s³abowidz¹cych w starszym wieku ......................................................................
19
Jerzy Rottermund, Anna Klinik Profilaktyka dolegliwo ci bólowych krêgos³upa w zawodzie pedagoga specjalnego ...............................................................
33
Jana Swierkoszová Droga Metody Dobrego Startu do Republiki Czeskiej ..........
45
Janusz Kubacki, Marta Motow, Irena Motow Wybrane zagadnienia edukacji spo³ecznej w dzia³alno ci profesora Wiktora Degi ............................................................
59
Aniela Korzon Turystyka osób niepe³nosprawnych ........................................
69
S³awomir Grzeszczyk Sport i turystyka w rehabilitacji osób niepe³nosprawnych ...
81
Jadwiga Mazur Niepe³nosprawno æ a bezpieczeñstwo w przestrzeni publicznej miasta ......................................................................
89
Krystyna Moczia Rola obozów terapeutycznych w rehabilitacji i socjalizacji osób przewlekle chorych (na przyk³adzie pacjentów diabetologicznych) ....................................................................
103
6
Spis tre ci
Maria Jolanta St¹pór Teoretyczne i praktyczne przes³anki optymalizacji rozwoju zawodowego m³odzie¿y przewlekle chorej ............................
115
Monika Konarska, Anna Zabiegaj Warsztaty arte i muzykoterapeutyczne dzia³ania konieczne na rzecz przygotowania zawodowego przysz³ego pedagoga specjalnego ...........................................
129
Karol Bidziñski Hierarchia warto ci m³odzie¿y z niepe³nosprawno ci¹ ruchow¹ i jej pe³nosprawnych rówie ników (lata 1995 i 2005) .......................................................................
137
Ondøej Sekera Ró¿ni wychowawcy ró¿ne spojrzenia na pracê z dzieæmi przebywaj¹cymi w zak³adach opiekuñczo-wychowawczych
151
Miros³aw Michalik Teoria prototypu w badaniach wiedzy semantycznej uczniów z pora¿eniem mózgowym .........................................
157
Ewa Wysocka Zraniona to¿samo æ ludzi niepe³nosprawnych ród³a, konsekwencje i radzenie sobie z wewnêtrznym piêtnem i zewnêtrznym napiêtnowaniem ..............................................
173
7
WPROWADZENIE Edukacja, rehabilitacja i socjalizacja osób niepe³nosprawnych s¹ przedmiotem licznych dyskursów na gruncie medycyny, psychologii, socjologii, prawa, antropologii, pedagogiki i pedagogiki specjalnej. Intensywno æ samych dyskursów i bogactwo powsta³ych w ich rezultacie propozycji s¹ tak¿e konsekwencj¹ zmian kulturowych, spo³ecznych i gospodarczych. W ich wyniku od lat obserwujemy wzmocnienie troski o osoby bêd¹ce w gorszej sytuacji rozwojowej czy/i spo³ecznej. Trudno jednak obecny stan uznaæ za zadowalaj¹cy. W wielu obszarach dzia³alno ci na rzecz wskazanej grupy osób dostrzegamy niepokoj¹ce zmiany, zaniedbania czy zaniechania. Czasem s¹ one konsekwencj¹ zbyt wolnych reakcji legislacyjnych na intensywne przeobra¿enia spo³eczne. Innym razem wynikaj¹ z braku lub niezgodno ci koncepcji koniecznych przemian. Zdarza siê równie¿, ¿e dyskursy prowadzone na rzecz poprawy losu osób bêd¹cych w gorszej sytuacji s¹ zag³uszane gin¹ w g¹szczu innych, g³o niej wypowiadanych kwestii spo³ecznych. Miêdzy innymi dlatego ka¿da diagnoza sytuacji i potrzeb spo³ecznych osób niepe³nosprawnych jest wa¿n¹ inicjatyw¹. Nie bez znaczenia s¹ tak¿e próby poszukiwania lepszych, bardziej korzystnych rozwi¹zañ w kontek cie porównawczym. W tym obszarze warto korzystaæ nie tylko z rozwi¹zañ przyjêtych w krajach o odleg³ych standardach ekonomicznych i kulturowych, w których tradycyjnie poszukujemy punktów odniesienia, ale tak¿e podj¹æ próbê dok³adniejszego wgl¹du w opracowane koncepcje i ukonstytuowane na ich podstawie rozwi¹zania praktyczne w krajach s¹siaduj¹cych z Polsk¹. Jednym z wa¿nych celów zapocz¹tkowanej tym tomem serii Problemy Edukacji, Rehabilitacji i Socjalizacji Osób Niepe³nosprawnych jest zapoznanie polskiego czytelnika z badaniami nad sytuacj¹ osób niepe³nosprawnych w Republice Czeskiej i S³owacji. Bliskie s¹siedz-
8
Wprowadzenie
two, zbli¿ona sytuacja ekonomiczna oraz pokrewieñstwo kulturowe tych pañstw zmniejszaj¹ ryzyko b³êdów ekwiwalencji, pope³nianych w w¹skokontekstowych diagnozach komparatystycznych. Nie ulega tak¿e w¹tpliwo ci, ¿e pod wieloma wzglêdami porównywanie to mo¿e byæ dla nas niezwykle pouczaj¹ce. W powo³anej serii, prócz opracowañ koncepcyjnych, pragniemy przedstawiaæ tak¿e prace ca³kowicie empiryczne, pokazuj¹ce rezultaty aktualnych badañ nad sytuacj¹ edukacyjn¹ i spo³eczn¹ osób niepe³nosprawnych. Tego typu opracowania s¹ szczególnie wa¿ne w kontek cie sprzecznych dyskursów politycznych i opartych na nich niespójnych oczekiwañ spo³ecznych wobec planowania dalszych przeobra¿eñ w zakresie edukacji, rehabilitacji i wsparcia spo³ecznego omawianej grupy ludzi. Efektem tego zamierzenia s¹ artyku³y o bardzo zró¿nicowanym poziomie ogólno ci, pokazuj¹ce rozpatrywane zagadnienia w szerokiej perspektywie teoretycznej lub koncentruj¹ce siê na wycinkowej prezentacji istotnych problemów, poprzedzonej eksploracj¹ tego obszaru przez autora. Innym, znacz¹cym celem wspomnianej serii jest przedstawianie zró¿nicowanych dyskursów toczonych w obszarze rozmaitych dyscyplin naukowych, czêsto odmiennie postrzegaj¹cych sytuacjê i potrzeby osób niepe³nosprawnych. Mamy nadziejê, ¿e wielow¹tkowo æ i wielop³aszczyznowo æ dyskursu pozwoli na wypracowanie zintegrowanych koncepcji adekwatnych do rzeczywisto ci i u¿ytecznych w praktyce. Dlatego grono autorów publikowanych w serii opracowañ tworz¹ przedstawiciele nie tylko pedagogiki specjalnej, ale tak¿e psychologii, medycyny, fizjoterapii, socjologii, filozofii, prawa, antropologii. Korzystaj¹c z okazji, w imieniu redaktorów serii pragnê podziêkowaæ wszystkim Autorom. Szczególne podziêkowania kierujê w stronê cz³onków Rady Naukowej. To dziêki ich ¿yczliwo ci i merytorycznym sugestiom poszczególne tomy przyjmuj¹ ostateczn¹ postaæ. W imieniu Rady Redakcyjnej Zenon Gajdzica
9
PREAMBLE Education, rehabilitation, socialization of the handicapped is a subject of frequent discussions in the scope of medicine, psychology, sociology, law, anthropology, pedagogics and special pedagogics. Intensivity of these discussions as well as richness of the arised propositions is also a consequence of current cultural, social and economic changes. We can observe for years their result which is strengthener of care for people being in worse development or/and social situation. However, it is difficult to admit current state to be satisfactory. In many fields of activity for the mentioned group of people we can perceive alarming changes, neglects or desistance. Sometimes they are a consequence of too slow legislative reactions for intensive social transformations. Another time they result from lack of or discordant conceptions of necessary changes. There are also situations, when discussions hold for people being in worse conditions are being drowned – they get lost among other, louder expressed social matters. That is why each diagnosis of a social situation and needs of the handicapped is an important initiative. Also trials to search for better, more efficient solutions by comparisons are of importance. In this subject it is worth taking advantage not only of solutions present in countries with very different economic and cultural standards, in which by tradition we search for datum, but also to undertake a trial of a more detailed inquiry into prepared conceptions and into based on them practical solutions in neighbour countries to Poland. One of important goals of the series began with this volume and titled „Problems of Education, Rehabilitation and Socialization of the Handicapped” is to acquaint polish reader with researches on the situation of the handicapped in Czech Republic and in Slovakia. Close neighbourhood, similar economic situation as well as cultural relationship of these countries minimize a risk of equivalency errors, made
10
Preamble
in narrow context comparative diagnosis. There is no doubt that in many fields this comparison may be very instructive for us. In mentioned series, despite of conceptional essays, we would like to present entirely empirical works, that show results of current researches on the educational and social situation of the handicapped. These kinds of descriptions are especially important towards contradictory political discussions as well as based on them incoherent social expectations for further changes in education, rehabilitation and social support of the subject group of people. As a result of this intension, there are articles of a very different generality level, presenting issues analyzed in a wide theoretical perspective or concentrating on a specific presentation of important problems preluded by authorÂ’s exploration of the subject. Another important goal we wish to reach with the mentioned series is to present different discussions taking place within several science disciplines, which often perceive differently the situation and needs of the handicapped. We hope that multitude of plots and planes of the discussions will allow to find integrated concepts more adequate to reality and useful in practice. Therefore the authors published in this series are recruited not only within special pedagogics scope, but also psychology, medicine, physiotherapy, sociology, philosophy, law, anthropology. At this opportunity, in behalf of the seriesÂ’ editors I would like to thank all the authors. Special thanks for Educational Council members. It is through their kindness and essential suggestions particular volumes assumed final form. In behalf of Editorial Council Zenon Gajdzica
11
WSTÊP Cz³owiek od pocz¹tku swojego istnienia jest istot¹ spo³eczn¹, ¿yje w grupie, uczy siê, a nastêpnie odgrywa powierzone mu role w rodzinie i rodowisku spo³ecznym. Te okre lone funkcje pe³ni zgodnie z wiekiem, p³ci¹, zdobyt¹ wiedz¹ i do wiadczeniem, osi¹gniêt¹ pozycj¹ spo³ecz¹, ale równie¿ odpowiednio do posiadanych predyspozycji intelektualnych i mo¿liwo ci ruchowych. Do ¿ycia i zaspokojenia potrzeb ka¿dej osoby niezbêdni s¹ inni ludzie, nie tylko z najbli¿szego otoczenia, dla których dana osoba stanowi warto æ i którym jest potrzebna. Ka¿dy cz³owiek, rodz¹c siê, otrzymuje okre lony kod genetyczny, który pozwala na zró¿nicowany wybór drogi ¿yciowej. To wp³yw rodowiska przyczynia siê do w³¹czania lub wy³¹czania aktywno ci poszczególnych genów. Wyniki prowadzonych badañ jednoznacznie wskazuj¹, ¿e dziedziczno æ i rodowisko wspó³dzia³aj¹ i s¹ od siebie uzale¿nione, a efektem wzajemnego oddzia³ywania jest skuteczno æ ludzkiej aktywno ci. Rozwój dziecka to nieustanne dostarczanie coraz to nowych bod ców i wra¿eñ, by wywo³aæ reakcjê organizmu na impulsy zewnêtrzne i wewnêtrzne. Gdy wszystkie uk³ady i narz¹dy s¹ nieuszkodzone, funkcjonuj¹ prawid³owo i wspó³pracuj¹, mówimy o zdrowym cz³owieku, jednostce pe³nosprawnej. Oznacza to, ¿e czynno æ jednego narz¹du zale¿y od innych i ka¿dy, nawet najmniejszy narz¹d wywiera wp³yw na pracê pozosta³ych. Nie wszystkim ludziom jest jednak dane funkcjonowaæ w takim komforcie. Choroby, uszkodzenia, urazy powoduj¹, ¿e poszczególne narz¹dy nie s¹ w stanie przywróciæ wewnêtrznej równowagi organizmu. Zaburzenia te maj¹ swoje pod³o¿e na poziomie uk³adu anatomiczno-fizjologicznego, endokrynologicznego i w o rodkowym uk³adzie nerwowym. Wyst¹pienie zak³óceñ w pracy organizmu uruchamia mechanizmy obronne, które mobilizuj¹ poszczególne uk³ady do procesów regulacyjno-obronnych. Nie zawsze organizm
12
Wstêp
sam mo¿e podo³aæ zadaniu autonaprawy, osoba, któr¹ dotyka ten problem, zmuszona jest do korzystania z pomocy wielu specjalistów, czêsto przez d³ugi okres, a niejednokrotnie przez ca³e ¿ycie. Istota ludzka to bardzo z³o¿ona jednostka biopsychospo³eczna, która funkcjonuje jako zintegrowana ca³o æ. Poszczególne elementy fizyczne, psychiczne i spo³eczne wzajemnie siê uzupe³niaj¹ i wywieraj¹ wp³yw na rozwój ca³ego organizmu. Zachowanie siê cz³owieka to wynik przystosowania do rozmaitych w³a ciwo ci otoczenia i przemian w nim zachodz¹cych. Przy zaburzeniach w funkcjonowaniu to w³a nie lokalizacja zmian i ich stopieñ oraz rozleg³o æ uszkodzenia powoduj¹ ró¿nice w zachowaniu. Zwi¹zek psychiki i motoryki ujawnia siê w sytuacjach patologicznych, np. opó nieniu rozwoju intelektualnego towarzyszy zaburzony rozwój ruchowy. Dlatego leczenie i rehabilitacja osób niepe³nosprawnych musz¹ obejmowaæ ca³¹ osobê, nie tylko wybiórczo poszczególne narz¹dy i uk³ady, gdy¿ choruje ca³y organizm, a nie jego elementy. Za ten proces odpowiada zespó³ rehabilitacyjny skupiaj¹cy przedstawicieli szeregu dyscyplin zawodowych. Celem jego pracy jest przywrócenie mo¿liwie pe³nych sprawno ci funkcjonalnych na wszystkich mo¿liwych poziomach. Proces zdobywania umiejêtno ci oraz wiedzy zachodzi pomiêdzy ucz¹cymi siê i ród³ami przekazuj¹cymi informacjê. Skuteczno æ tego dzia³ania zale¿y od ci¹gu zdarzeñ: sposobu odbierania informacji, opracowania ich, ³¹czenia z innymi, ju¿ posiadanymi wiadomo ciami i utrwalania ich, by w ostateczno ci wykorzystaæ w praktyce. Centralny system nerwowy odbiera informacje z poszczególnych receptorów. Nadawcami tych bod ców s¹ otaczaj¹ce rodowisko, w³asny organizm, rodzice, wychowawcy, rówie nicy, nauczyciele i terapeuci. U osób niepe³nosprawnych w wyniku b³êdnej pracy receptorów (np. wada wzroku, s³uchu) dochodzi do pierwszych nieprawid³owo ci. Kolejna bariera w doskonaleniu jednostki mo¿e siê pojawiæ na etapie przetwarzania informacji w o rodkach korowych mózgu. Nastêpne trudno ci mog¹ towarzyszyæ wyra¿aniu posiadanej wiedzy i umiejêtno ci. Jakiekolwiek upo ledzenie aparatu wykonawczego (np. amputacja koñczyn) skutkuje niemo¿no ci¹ wykorzystania uzyskanych umiejêtno ci w codziennym ¿yciu. Nieprawid³owo ci mog¹ wyst¹piæ na poszczególnych etapach zdobywania wiedzy, skutek jest zawsze
Wstêp
13
ten sam: ograniczenie mo¿liwo ci funkcjonowania w spo³eczeñstwie. Posiadanie przez poszczególnych cz³onków zespo³u rehabilitacyjnego wiadomo ci o przyczynach dysfunkcji osoby niepe³nosprawnej to warunek prowadzenia racjonalnej i skutecznej terapii. Kolejnym niezbêdnym przyczynkiem do skuteczno ci podjêtych dzia³añ jest wiê , jaka powinna siê wytworzyæ pomiêdzy osob¹ potrzebuj¹c¹ pomocy a terapeut¹. Ta wiê musi byæ odczuwana przez obie strony, by praca mia³a jakikolwiek sens. Zapewne to mia³ na my li przed piêædziesiêciu laty profesor Wiktor Dega, który apelowa³ o serce w pracy z osobami niepe³nosprawnymi. Sk³adaj¹c podziêkowanie Autorom poszczególnych prac, pozwalam sobie podkre liæ, ¿e niniejsza publikacja przyjê³a ostateczny kszta³t dziêki cennym sugestiom recenzenta, Profesora Józefa Binnebesela, któremu t¹ drog¹ przekazujê wyrazy wdziêczno ci. Jerzy Rottermund