Od niechęci do akceptacji by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Od niechęci do akceptacji O wychowaniu dzieci do tolerancji wobec osób niepełnosprawnych

Od niecheci do akceptacji.indb 1

2007-12-06 10:54:01

Od niecheci do akceptacji.indb 2

2007-12-06 10:54:01

Uniwersytet Zielonogórski w Zielonej Górze

Iwona Rudek

Od niechęci do akceptacji O wychowaniu dzieci do tolerancji wobec osób niepełnosprawnych

Oficyna Wydawnicza „Impuls” Kraków 2007

Od niecheci do akceptacji.indb 3

2007-12-06 10:54:01

Recenzent: prof. dr hab. Krystyna Ferenz

Adiustacja: Edyta Malinowska-Klimiuk

Korekta: Anna Czelakowska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Książka została sfinansowana przez Uniwersytet Zielonogórski w Zielonej Górze

ISBN 978-83-7308-866-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (0-12) 422-41-80, fax (0-12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2007

Od niecheci do akceptacji.indb 4

2007-12-06 10:54:01

Spis treści Wstęp ...................................................................................................

Rozdział 1. Wartości istotne w kształtowaniu osoby ludzkiej ................. 13 1.1. Pojęcie wartości ............................................................................. 13 1.2. Przyjmowane klasyfikacje wartości ................................................ 23 Rozdział 2. Tolerancja w świetle praw człowieka ................................... 33 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5.

Zagadnienia ogólne ....................................................................... Koncepcje praw człowieka i wolności ............................................ Ewolucja praw dziecka .................................................................. Prawa człowieka a prawa dziecka w krótkim rysie historycznym .... Międzynarodowa ochrona praw dziecka ........................................

33 43 47 49 61

Rozdział 3. Tolerancja jako wartość w wychowaniu .............................. 67 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. 3.6.

Idea tolerancji ............................................................................... 67 Istota i współczesne obszary tolerancji ........................................... 70 Postawy tolerancji i nietolerancji wobec osób niepełnosprawnych .... 80 Współczesne pojmowanie człowieka tolerancyjnego ...................... 90 Miejsce tolerancji w koncepcjach wychowawczych ........................ 93 Kształtowanie tolerancji w działalności wychowawczej i dydaktycznej nauczycieli ............................................................. 100

Rozdział 4. Dziecko niepełnosprawne jako uczeń w zespole klasowym .... 105 4.1. Czynniki konstytuujące grupę społeczną ....................................... 105 4.2. Możliwości i ograniczenia indywidualizacji procesu edukacyjnego ......................................... 112 4.3. Tworzenie sytuacji sprzyjających kształtowaniu tolerancji .............. 115

Od niecheci do akceptacji.indb 5

2007-12-06 10:54:02

Spis treści

Rozdział 5. Obraz zachowań tolerancyjnych dzieci wobec rówieśników ................................................... 135 5.1. Tolerancja i nietolerancja w zachowaniach rówieśników w klasach szkoły publicznej ........................................................... 135 5.2. Dziecko niepełnosprawne w klasie integracyjnej ........................... 147 Rozdział 6. Praca wychowawcza nad kształtowaniem tolerancji w samoocenie nauczycieli ................................................... 163 6.1. 6.2. 6.3. 6.4.

Nauczyciel w klasie integracyjnej .................................................. 163 Specyfika działań wychowawczych w grupach integracyjnych ........ 172 Pozytywne aspekty kształcenia integracyjnego ............................... 178 Bariery integracji społecznej .......................................................... 182

Wnioski ............................................................................................... 195 Bibliografia ........................................................................................... 203 Spis diagramów .................................................................................... 227 Spis tabel .............................................................................................. 229

Od niecheci do akceptacji.indb 6

2007-12-06 10:54:02

Wstęp System kształcenia obowiązujący w naszym kraju zakłada, że szkoły ogólnodostępne powinny przyjmować dzieci bez względu na ich warunki fizyczne, intelektualne, socjalne i inne. Dzieje się tak, ponieważ każdemu człowiekowi przysługuje prawo do edukacji. Nowoczesne społeczeństwo stawia współczesnej szkole określone poziomem cywilizacji i charakterem kultury wymagania w zakresie kształcenia i rozwoju uczniów. Jednym z takich wymagań jest uczenie tolerancji wobec osób niepełnosprawnych, które wyraża postawę szacunku wobec osoby. Potrzeby i problemy osób niepełnosprawnych winny stanowić istotny element w organizacji i funkcjonowaniu całego społeczeństwa. Z tego powodu kształtowanie tolerancji należy rozpoczynać możliwie najwcześniej – doskonałe środowisko do podejmowania tego typu działań stanowi szkoła. Takim poczynaniom sprzyja właściwie pojmowana i realizowana idea integracji społecznej jednostek niepełnosprawnych. Nastawienie do osób niepełnosprawnych zmienia się w konsekwencji przemian społecznych zachodzących w kraju. Wyniki działalności integracyjnej, przejawiające się w jakości wzajemnych relacji zachodzących między osobami pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi, są uwarunkowane działaniami podejmowanymi przez nauczycieli i wychowawców klas integracyjnych. To oni kształtują relacje między dziećmi, od ich wiedzy, kompetencji, znajomości potrzeb, umiejętności nawiązywania kontaktu z uczniami zależne są nastawienia, przekonania i doświadczenia dzieci uczęszczających do klas integracyjnych. Główna idea kształcenia integracyjnego zakłada nauczenie dzieci pełnosprawnych, w toku wspólnej nauki i zabawy, dostrzegania potrzeb niepełnosprawnych rówieśników, akceptacji i tolerancji wobec odmienności dotyczącej różnych sfer działalności, a także opiekuńczości i odpowiedzial-

Od niecheci do akceptacji.indb 7

2007-12-06 10:54:02

Wstęp

ności za kolegów z niesprawnościami. W tym samym czasie uczniowie niepełnosprawni uczą się współpracy, współdziałania, poznają swoje możliwości, wzmacniają swe mocne strony. Przebywanie dzieci w grupach integracyjnych umożliwia zaspokojenie potrzeb psychicznych. Wpływa to pozytywnie na dobre samopoczucie uczniów, zaś klasa integracyjna staje się rzeczywistym zespołem wychowawczym i układem odniesienia dla innych zachowań poza tym kręgiem społecznym. Przedstawiona problematyka jest obrazem zdiagnozowania tolerancji dzieci przejawianej wobec niepełnosprawnych rówieśników oraz nastawienia, działań i samooceny nauczycieli w zakresie rozwijania i uczenia takiej postawy. Poznanie wzajemnych relacji zachodzących pomiędzy uczniami pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi w klasie może okazać się przydatne dla ich poprawy. Może też stanowić przesłankę dla podejmowania właściwych reakcji w tej sferze pracy wychowawczej. Rezultaty przeprowadzonych badań pozwoliły zgłębić problematykę. Ukazały konieczność działań w tym obszarze społecznych kontaktów. Celem prezentowanych badań było zdiagnozowanie możliwości kształtowania tolerancji wobec niepełnosprawnych rówieśników u uczniów klas IV–VI szkoły podstawowej w środowisku miejskim. Badania zachowań uczniów wobec kolegów z niesprawnościami, badania nad wiedzą i działaniami podejmowanymi przez nauczycieli w zakresie uczenia tolerancji oraz ich samooceny w zakresie tych czynności osadzono w teorii interakcjonizmu. Główną cechą tej teorii jest wskazanie na specyficzną budowę świata społecznego, która za punkt wyjścia przyjmuje stosunek wzajemnego oddziaływania dwóch jednostek ludzkich, czyli interakcję. Poglądy interakcjonistyczne opierają się na badaniu procesów interakcji społecznych oraz ich wpływu na jednostki i społeczeństwa. Przedstawicieli tej teorii interesują wzajemne relacje pomiędzy społeczeństwem i jednostką. Biorąc pod uwagę złożoność i rozległość interesującej mnie tematyki, problem główny sformułowałam w postaci pytania: Czy i w jakim zakresie we współczesnej rzeczywistości szkolnej kształtowana jest tolerancja wobec niepełnosprawnych rówieśników u dzieci w średnim wieku szkolnym? Temat główny zrodził szereg pytań i zagadnień, które ujęłam w postaci następujących problemów szczegółowych: Jaki jest obraz zachowań uczniów klas IV–VI szkoły podstawowej wobec niepełnosprawnych rówieśników? Jaką wiedzę mają nauczyciele o kształtowaniu zachowań tolerancyjnych? Jakie działania podej-

Od niecheci do akceptacji.indb 8

2007-12-06 10:54:02

Wstęp

mują nauczyciele w zakresie kształtowania zachowań tolerancyjnych? Jaka jest samoocena nauczycieli w zakresie kształtowania tolerancji? O zastosowaniu określonej metody badawczej decyduje zwykle tematyka podejmowana w pracy badawczej. W celu zbadania interesującego mnie zjawiska jako sposób postępowania empirycznego obrałam metodę sondażu diagnostycznego. Przekonana poglądami A. Kamińskiego przyjmuję, iż prawidłowości stwierdzone za pomocą sondażu diagnostycznego mają wyższy stopień prawdopodobieństwa w ramach ograniczonych doborem próby. Poza tymi ramami dostrzeżone prawidłowości przybierają charakter prawdopodobieństwa im bardziej analizowaną populację możemy odnieść do podobnej całości1.

Dlatego też wyraźnie określam zakres grupy, do której odnosić będę swe refleksje i wnioski. Zastosowanie tej metody umożliwi poznanie opinii i poglądów nauczycieli na temat działań podejmowanych w celu kształtowania u uczniów klas integracyjnych postaw tolerancji. W oparciu o zebrany materiał będę mogła uchwycić ewentualne nieprawidłowości występujące przy podejmowaniu przez nauczycieli działań integracyjnych opartych na kształtowaniu w uczniach postaw tolerancji wobec jednostek niepełnosprawnych. W przeprowadzonych badaniach zastosowałam technikę ankiety, klasyczną technikę socjometryczną J. L. Moreno oraz obserwację uczestniczącą. Charakter postawionych problemów badawczych zadecydował o zastosowaniu ankiety dla nauczycieli uczących w klasach IV–VI szkoły podstawowej. Za jej pomocą uzyskałam informacje o opiniach na temat działań integracyjnych, zachowaniach uczniów wobec niepełnosprawnych kolegów oraz postępowaniu nauczycieli kształtującym postawy tolerancji wobec niepełnosprawnych. W kwestionariuszu ankiety zawarto 18 pytań składających się na jej trzy części. Pierwsza część dostarczyła informacji, jak rozumiana jest tolerancja i idea integracji społecznej, w drugiej zawarte były kwestie dotyczące sposobów działania nauczycieli zmierzających do uczenia tolerancji oraz ich nastawienia do tych działań, ostatnia zaś część ankiety zawierała dane personalne respondentów (wiek, płeć, wykształcenie). Pytania stawiane ankietowanym nie ograniczały swobody wypowiedzi, gdyż wiele zagadnień 1

A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej [w:] R. Wroczyński, T. Pilch (red.), Metodologia pedagogiki społecznej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1974, s. 72.

Od niecheci do akceptacji.indb 9

2007-12-06 10:54:02

Wstęp

zawierało dodatkowo pytania: inne? jakie? Jednocześnie stworzono badanym możliwość wypowiedzenia się na różne inne sprawy dotyczące tego tematu, które nie zostały objęte pytaniami. Sugerowano dodanie własnych uwag i spostrzeżeń. Zastosowanie techniki socjometrycznej J. L. Moreno pozwoliło na uzyskanie obrazu struktury klas integracyjnych i pozycji zajmowanych przez jednostki niepełnosprawne. Technika oparta była na zadawaniu wszystkim uczniom badanej klasy specjalnie przygotowanych pytań odnoszących się do dokonania wyborów pozytywnych i negatywnych spośród członków danej grupy. Pytania socjometryczne dotyczyły panujących w klasie stosunków społecznych, takich jak sympatia, przyjaźń, przywództwo czy popularność jednostek. W pytaniach przedstawione były typowe sytuacje z życia uczniów i zawierały się w obrębie podstawowych dziedzin aktywności ucznia: nauki, zabawy i pracy społecznej. W podejmowanych badaniach odwołałam się do socjogramu kołowego zaproponowanego przez M. L. Northwaya, gdyż w praktyce szkolnej okazuje się najbardziej przydatny, za względu na obrazowanie wewnętrznej struktury klasy szkolnej i stosunków w niej zachodzących. Dla pozycji socjometrycznej w badanej grupie odwoływałam się także do tabeli wartości krytycznych oddzielających pozycje wysokie od przeciętnych, przeciętne od niskich, skonstruowanej przez U. Bronfenbrennera2. Wyniki tych badań rozpatrywane były w dwóch wymiarach. Pierwszy dotyczył indywidualnych przypadków, w których obserwowane były zachowania kontrolowane i niekontrolowane. Drugi pozwolił na zarysowanie ogólnego obrazu pozycji tych dzieci w grupach rówieśników. Badaniami objęłam cztery różne klasy IV–VI wybrane losowo spośród zielonogórskich szkół podstawowych oraz dwie klasy integracyjne. Test socjometryczny zbudowany został z sześciu komunikatywnych pytań, które w wyniku analizy dokonanej po badaniach pilotażowych dostarczyły bogatego materiału faktograficznego. Badania pilotażowe przeprowadzone zostały w 2000 roku. Uzyskane wyniki pozwoliły mi na przystąpienie do badań właściwych, które pozwoliły mi również sprawdzić możliwości interpretacyjne, jakie daje tabela socjometryczna i postać graficzna zebranego materiału.

A. Kamiński, Metoda, technika…, dz. cyt., s. 306.

Od niecheci do akceptacji.indb 10

2007-12-06 10:54:02

Wstęp

Dzięki zastosowaniu obserwacji uczestniczącej uzyskam informacje dotyczące rodzajów podejmowanej aktywności przez jednostki niepełnosprawne w toku lekcji oraz zachowania się uczniów i nauczycieli w stosunku do tych dzieci. Obserwacja dotyczyła zachowania uczniów niepełnosprawnych i ich rówieśników zarówno w toku zajęć lekcyjnych, jak i aktywności oraz jej charakteru w czasie przerw. Śledzona była również działalność lekcyjna i pozalekcyjna nauczycieli uwzględniająca ich stosunek do uczniów niepełnosprawnych oraz relacje między nauczycielem a uczniami niepełnosprawnymi. Dla podwyższenia obiektywności badań starałam się zadbać o wysoką sprawność narzędzi. W celu uzyskania większej niezawodności i rzetelności obserwacji odwołałam się do technik standaryzowanych, tzn. sporządzonego uprzednio arkusza obserwacji zawierającego określone kategorie zachowań i interakcji zachodzących między uczniami oraz nauczycielem w klasach integracyjnych w czasie lekcji i przerw. Wcześniejsze przygotowanie typologii zagadnień poddawanych obserwacji zapobiega pominięciu faktów i zdarzeń istotnych dla interesujących zagadnień. W toku badań zastosowałam obserwację uczestniczącą jawną, prowadzoną bezpośrednio. W prowadzonych badaniach część informacji uzyskałam w wyniku zastosowania metody sondażu diagnostycznego przeprowadzonego wśród nauczycieli uczących klasy IV–VI w zielonogórskich szkołach podstawowych. Wśród badanych kobiety stanowiły 86,4%, natomiast mężczyźni pozostałe 13,6%. Daje to proporcje kadry zatrudnionej w szkolnictwie podstawowym. Wyniki te potwierdzają fakt feminizacji zawodu nauczycielskiego. Dominującą grupę wiekową (43,1%) stanowili respondenci w przedziale wiekowym 31–40 lat, drugą pod względem liczebności (30,9%) okazała się grupa nauczycieli zawierająca się w przedziale 41–50 lat, 14,4% stanowili nauczyciele w wieku do 30. roku życia, pozostała część badanych (11,6%) to nauczyciele powyżej 50. roku życia. Pozwala to przyjąć badaną grupę jako populację o cechach reprezentatywnych. W podejmowanych badaniach sondażowych uwzględniłam również pytanie o staż pracy w placówkach oświatowo-wychowawczych. Okazało się, że aż 60,4% respondentów posiada staż powyżej 10 lat, kolejna grupa (24,2%) to nauczyciele ze stażem w przedziale 5–10 lat, najmniej liczną grupę stanowią nauczyciele, których staż pracy nie przekroczył 5 lat. Pozwala to sądzić, że badani są kompetentnymi przedstawicielami swego zawodu. Uzyskane dane wskazują, iż można przyjąć, że formalnie respondenci spełniają wymogi zawodowe.

Od niecheci do akceptacji.indb 11

2007-12-06 10:54:03

Wstęp

Materiał badawczy zgromadzony w wyniku podjętych badań został poddany wnikliwej analizie ilościowej i jakościowej, której wyniki zaprezentowałam w części empirycznej. Analiza ta umożliwiła mi ukazanie obrazu zachowań uczniów klas IV–VI wobec niepełnosprawnych rówieśników, ustalenie poziomu wiedzy nauczycieli o kształtowaniu zachowań tolerancyjnych, działań podejmowanych w zakresie formowania tych zachowań oraz poznanie poziomu samooceny nauczycieli w kwestii nauczania postaw tolerancji wobec niepełnosprawnych uczniów. Prowadzone badania przyniosły informacje o sytuacji dziecka niepełnosprawnego jako członka zespołu, o pozycji, jaką zajmuje w grupie rówieśniczej, i relacji, w jakie wchodzi z członkami zespołu klasowego w toku uczenia się i w czasie przerw międzylekcyjnych.

Od niecheci do akceptacji.indb 12

2007-12-06 10:54:03

Rozdział 1

Wartości istotne w kształtowaniu osoby ludzkiej

1.1. Pojęcie wartości W rozważaniu zagadnień dotyczących godnego funkcjonowania jednostki niepełnosprawnej wśród zdrowego społeczeństwa, konieczne wydaje się rozpatrzenie problematyki wartości. W niniejszych rozważaniach ważne staje się to przede wszystkim w aspekcie miejsca człowieka w świecie, znaczenia jego bytu, odpowiedzialności za siebie i innych. Problematyka wartości jest treścią różnych koncepcji aksjologicznych. Do najbardziej znanych, bogatych poznawczo i interpretacyjnie zalicza się koncepcje M. Schelera, N. Hartmanna, G. E. Moora, R. B. Perry’ego, J. Deweya. Z polskich filozofów-etyków wymienia się m.in. R. Ingardena, S. Morawskiego. Próby rozwiązania wielu zagadnień jawią się zupełnie odmiennie w świetle każdej z teorii, właśnie zgodnie z jej naczelnymi ideami i ich przełożeniem na mniej lub bardziej określone warunki. Na całym świecie liczna grupa badaczy podejmuje się zadania przeprowadzenia badań i analiz różnorodnych systemów wartości charakterystycznych dla poszczególnych pokoleń. Również polscy uczeni nie pozostają w tyle, wyjaśniając liczne zależności zachodzące między preferowanymi wartościami a funkcjonowaniem określonych grup społecznych.

Od niecheci do akceptacji.indb 13

2007-12-06 10:54:03

Rozdział 1. Wartości istotne w kształtowaniu osoby ludzkiej

Wartość – według definicji Małego słownika etycznego – to […] podstawowa kategoria aksjologii, oznaczająca wszystko, co cenne, godne pożądania i wyboru; co stanowi ostateczny cel ludzkich dążeń. Czasem definiuje się wartość jako to, co ma znaczenie dla człowieka, co nadaje sens jego poczynaniom. Dokładniejsze określenie tego pojęcia jest równoznaczne z zajęciem konkretnego stanowiska wobec podstawowych problemów aksjologii1.

Pojęcie wartości jest jednym z podstawowych terminów takich nauk, jak: socjologia, pedagogika, psychologia społeczna, antropologia kulturowa, etnografia, prakseologia, ekonomia, metodologia nauk humanistycznych i społecznych. Istnieją nawet propozycje – pisze J. Koralewicz-Zębik – aby z wartości uczynić pojęcie integrujące w stosunku do wszystkich nauk zajmujących się człowiekiem i jego wytworami2.

Pojęcie to jest jednak bardzo nieostre, posiada wiele różnorodnych znaczeń, co w dużym stopniu utrudnia jego precyzowanie. Ponadto równie często terminu tego używa się w języku potocznym, także w bardzo odmiennym rozumieniu. Gwałtowny wzrost zainteresowania problematyką wartości spowodowany był kryzysem nauki i kultury tzw. burżuazyjnej. Istotą kryzysu okazał się rozłam, jaki nastąpił między naukami przyrodniczymi a humanistycznymi. W latach 60. XIX stulecia próby określenia istoty terminu wartości podjął się R. H. Lotze. Za punkt wyjścia przyjął on podkreślaną przez Kanta „różnicę między bytem a powinnością, między tym, co jest, a tym, co być powinno”3. W związku z tym Lotze odróżnia wartość przedmiotu od jego istnienia i właściwości. Twierdzi dalej, że wartości realnie nie istnieją, lecz posiadają znaczenie (znaczą). To określenie stało się inspiracją i przedmiotem wielu badań o charakterze filozoficznym. Na przełomie XIX i XX wieku teoria wartości staje się dyscypliną filozoficzną. Zostaje trafnie nazwana przez P. Lapie i N. Hartmanna – aksjologią (z greckiego aksia – wartość, logos – nauka), czyli nauką o wartościach. 1

S. Jedynak (red.), Mały słownik etyczny, Branta, Bydgoszcz 1994, s. 242. J. Koralewicz-Zębik, System wartości a struktura społeczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1974, s. 23. 3 W. Pulikowski, Wartość jako kategoria filozoficzna [w:] J. Lipiec (red.), Człowiek i świat wartości, KAW, Kraków 1981, s. 9. 2

Od niecheci do akceptacji.indb 14

2007-12-06 10:54:03

1.1. Pojęcie wartości

I choć jako nauka jest ona młoda, to jej przedmiot sięga najdalszej w czasie myśli ludzkiej. Już w starożytności ludzie zaczęli zastanawiać się nad rzeczami w życiu człowieka najbardziej ważnymi, cennymi, pożądanymi, godnymi. Podejmowano liczne próby ustalenia, czym jest cnota. Szczególną uwagę omawianym zagadnieniom poświęcili tacy wybitni filozofowie, jak: Sokrates, Platon, Arystoteles czy Epikur. Po dziś dzień są one ciągle żywe i dyskutowane, a w ostatnich latach minionego tysiąclecia cieszyły się ogromnym zainteresowaniem. Same wartości bywają definiowane w sposób bardzo różnorodny. Dokonując przeglądu definicji, można zauważyć, że autorzy postrzegają je w różnych ujęciach: idealistycznym, materialistycznym, ale również dualistycznym. W ujęciu idealistycznym: – według M. Gołaszewskiej – „Wartości nie są tym, co po prostu jest, lecz tym, co być powinno”4; – według W. Pasterniaka – „Wartość ujmowana jest jako coś szczególnie cennego, coś, co człowiek stara się osiągnąć, poznać”5; – według M. Gogacza – „Wartość jest celem, zadaniem, ideą, a więc konstrukcją intelektualną”6; – według N. Hartmanna – „Wartości to samodzielne byty idealne”; lub inna definicja: Wartościami są tylko same typy wartości. Nie są one tworzone, są natomiast realizowane: ze swej istoty, bowiem nie są czymś realnym. Jeżeli przeto mają jakiś byt, to w każdym razie inny niż byt realny7.

W ujęciu materialistycznym: – według J. Galarowicza – „[…] słowo to oznacza albo właściwość rzeczy, albo rzecz, która jest obdarzona tą właściwością”8;

M. Gołaszewska, Metafizyka wartości [w:] S. Sawicki, W. Panas (red.), O wartościowaniu w badaniach literackich: studia, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1986, s. 68. 5 W. Pasterniak, Wprowadzenie do dydaktyki wartości, Bios, Goleniów 1991, s. 45. 6 M. Gogacz, Podstawy wychowania, Wydawnictwo Ojców Franciszkanów, Niepokalanów 1993, s. 37. 7 Podaję za: E. Kobyłecka, Rozpoznawanie wartości przez uczniów szkół średnich w procesie edukacji, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, Gorzów Wielkopolski 1998, s. 17. 8 J. Galarowicz, Na ścieżkach prawdy. Wprowadzenie do filozofii, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, Kraków 1992, s. 570.

Od niecheci do akceptacji.indb 15

2007-12-06 10:54:03

Rozdział 1. Wartości istotne w kształtowaniu osoby ludzkiej

– według C. Heroda – Wartości to podmiotowy i społeczny stosunek wytyczany przez ludzi w procesie praktyki, odwzorowujący i manifestujący subiektywną interpretację relacji: podmiot – rzeczywistość (przyrodnicza, społeczna, kulturowa)9;

– według W. P. Tugarinowa – Wartości to te zjawiska (lub aspekty, właściwości zjawisk) przyrody i społeczeństwa, które są przydatne, potrzebne ludziom danego historycznie określonego społeczeństwa czy klasy w postaci rzeczywistości, celu lub ideału10;

– według W. A. Wasilienkowa – Kategoria wartości odsłania jeden z istotnych momentów uniwersalnego związku wzajemnego zjawisk, a mianowicie moment znaczenia jednego zjawiska dla istnienia drugiego11.

Natomiast w ujęciu dualistycznym: – według S. Kamińskiego – Fundamentalne określenie wartości winno mieć charakter ontologiczny; wartości to relacyjna (o ile odniesiona do aktów ludzkich) jakość bytu12;

– według Corneliusa J. van der Poela – „Wartość odnosi się do rozumienia pewnego dobra dla jednostki lub społeczeństwa, które uważa się za godne realizacji”13; – według J. Tischnera – Wartości są czymś „pośrednim” między tym, co realne, a aktem świadomości. One nie są realne. Niektóre dopiero domagają się realizacji. […] Nie są jednak wyłącznie subiektywne. Są dane tylko przedmioty, pociągają nas lub odpychają, skłaniają do ofiar lub ucieczek. Dlatego mówimy, że są obiektywne14.

C. Herod, Cele kształcenia i wychowania systemu oświaty PRL – podstawowe zagadnienia aksjologii pedagogicznej, Warszawa 1981, s. 10. 10 W. Pulikowski, Wartość jako kategoria…, dz. cyt., s. 10. 11 Tamże. 12 S. Kamiński, Jak uporządkować rozmaite teorie wartości? [w:] S. Rawicki, W. Panas (red.), O wartościowaniu…, dz. cyt., s. 21. 13 C. J. van der Poel, W poszukiwaniu wartości ludzkich, tłum. T. Zembrzuski, Pax, Warszawa 1987, s. 73. 14 J. Tischner, Myślenie według wartości, Znak, Kraków 1994, s. 283–284.

Od niecheci do akceptacji.indb 16

2007-12-06 10:54:03