Systemy normatywne w świadomości osób uwięzionych by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Systemy normatywne w świadomości osób uwięzionych Studium socjopedagogiczne

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 1

25.09.2013 13:22

Reginie i Bronisławowi – rodzicom moim, oraz Romanowi, Zbigniewowi i Eugeniuszowi – braciom moim, książkę tę dedykuję

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 2

25.09.2013 13:22

ZAKŁAD PROFILAKTYKI SPOŁECZNEJ I RESOCJALIZACJI UNIWERSYTET JANA KOCHANOWSKIEGO W KIELCACH

Tadeusz Sakowicz

Systemy normatywne w świadomości osób uwięzionych Studium socjopedagogiczne

Kraków 2013

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 3

25.09.2013 13:22

© Copyright by Tadeusz Sakowicz, 2013 © Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013 Recenzenci: prof. dr hab. Zdzisław Majchrzyk (UKSW w Warszawie) ks. prof. dr hab. Andrej Slodička (Greckokatolicki Uniwersytet w Preszowie) prof. dr hab. Mirosław Śmiałek (UAM w Poznaniu)

Korekta: Paweł Sokołowski

Projekt okładki: Andrzej Augustyński

Opracowanie typograficzne: Andrzej Augustyński

ISBN 978-83-7850-434-4

Z materiałów przygotowanych przez Autora: redakcja, korekta, pliki do łamania, wydała drukiem Oficyna Wydawnicza „Impuls”

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 4

25.09.2013 13:22

Spis treści Wprowadzenie ..............................................................................................................

Rozdział I Systemy normatywne w teorii i badaniach empirycznych ........................ 1.1. Presja społeczeństwa w odniesieniu do przestrzegania norm ........ 1.2. Normatywny system prawny i ważniejsze percepcje .......................... 1.3. Normatywny system obyczajowy jako przedmiot badań kulturowych ......................................................................................... 1.4. Normatywny system moralny w tradycji badań socjologicznych ............................................................................................... 1.5. System normatywny religijny w badaniach empirycznych ................. 1.6. Podsumowanie..................................................................................................

38 41 49

Rozdział II Świadomość normatywna i jej rodzaje .............................................................. 2.1. Definicje świadomości społecznej ............................................................. 2.2. Świadomość norm prawnych ..................................................................... 2.3. Świadomość norm obyczajowych ............................................................. 2.4. Świadomość norm moralnych .................................................................... 2.5. Świadomość norm religijnych .................................................................... 2.6. Podsumowanie .................................................................................................

51 52 56 64 67 70 77

17 17 29 36

Rozdział III Uwarunkowania świadomości normatywnej a mechanizmy anormatywności (anormalności) więźniów .................................................... 79 3.1. Uwarunkowania indywidualne (osobowościowe) ................................ 81 3.2. Uwarunkowania środowiskowe (socjalizacja pierwotna w rodzinie i wtórna w społeczeństwie) ................................................... 95 3.3. Uwarunkowania społeczne (socjalizacja wtórna – rola mężczyzny w jakości funkcjonowania rodziny inkarcerowanej) ........................... 104 3.4. Uwarunkowania kulturowe a socjalizacja do oczekiwań społecznych – instytucjonalnych ................................... 118 3.5. Wolność a odpowiedzialność w społeczeństwie ponowoczesnym .............................................................................................. 132 3.6. Podsumowanie ................................................................................................. 138

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 5

25.09.2013 13:22

Spis treści

Rozdział IV Normatywny system prawny jako wartość uznawana i realizowana ....... 4.1. Struktura rodziny pochodzenia ................................................................. 4.2. Dysfunkcje i patologie w rodzinie pochodzenia ................................... 4.3. Rodzina pochodzenia jako środowisko wychowawcze badanych osób ................................................................................................. 4.4. Aktualne funkcjonowanie badanych i ich wybrane oceny ................. 4.5. Perspektywa dalszego życia po odbytej karze pozbawienia wolności ................................................................................... 4.6. Podsumowanie ................................................................................................. Rozdział V Normatywny system moralny i religijny więźniów ...................................... 5.1. Religijność i moralność więźniów ............................................................. 5.2. Moralność religijna przestępców w kontekście życia rodzinnego i uwarunkowań społecznych ....................................................................... 5.3. Blaski i cienie skutecznej readaptacji społecznej osób opuszczających zakłady karne .................................................................... 5.4. Specyficzna komunikacja werbalna przestępców a logoterapia w pracy resocjalizacyjnej ................................................... 5.5. Stygmatyzacja więzienna jako wyzwanie. Racjonalne rozwiązania pomocowe państwa względem rodzin dotkniętych przestępczością ............................................................................................... 5.6. Podsumowanie .................................................................................................

141 148 159 174 193 213 218 221 222 237 249 256 264 270

Zakończenie ................................................................................................................... 273 Bibliografia ..................................................................................................................... 277 Wykaz tabel ................................................................................................................... 289

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 6

25.09.2013 13:22

Wprowadzenie

iniejsze opracowanie, którego treść koncentruje się na problematyce systemów normatywnych w świadomości osób uwięzionych, przeznaczone jest zarówno dla nauczycieli i wychowawców zatrudnionych w więziennictwie, jak również dla studentów przygotowujących się do pełnienia roli wychowawcy resocjalizującego, czy to w środowisku zamkniętym, czy w rzeczywistości otwartej, przed którą otwierają się stopniowo ogromne możliwości wypełniania zadań społecznie ważnych, a dotyczących przywracania społeczeństwu osób uwikłanych w aktywność przestępczą. Do realizacji tych zadań niezbędna jest diagnoza, której przedmiot stanowi człowiek traktowany jako całość wraz z jego kontekstem sytuacyjno-środowiskowych uwarunkowań funkcjonowania indywidualnego i społecznego. Nie wnikając w eksperckie zawiłości diagnozowania sytuacji życiowej przestępcy dla celów decyzyjnych, choć i one są niezbędne pedagogom resocjalizującym, trzeba zaznaczyć, że każdy wychowawca diagnozuje ze swojego punktu widzenia i z uwzględnieniem swoich możliwości związanych z oddziaływaniem wychowawczym. W literaturze przedmiotu można dostrzec dylemat odnoszący się do poznania: czy powinno mieć ono charakter wyłącznie naukowy, gdzie ważniejsze okazują się wystandaryzowane i psychometrycznie zweryfikowane techniki i narzędzia pomiaru określonych zjawisk, a działania ściśle zaprogramowane, czy też intuicyjny, gdzie poznanie dokonuje się w relacji i poprzez relację diagnostyczną? Warto w tym miejscu zaznaczyć, że intuicja stanowi istotny aspekt ludzkiego poznania, ale zarazem występuje ona niezwykle rzadko i jeżeli można o niej mówić w odniesieniu do intuicji diagnosty, to chodzi tu raczej o zasoby osobowe i formalne, czyli o pewne umiejętności, np. zdolności obserwacyjne (spostrzegawczość, wrażliwość poznawcza), doświadczenie zawodowe i życiowe oraz rzetelną i kompleksową wiedzę. Bez nich trudno byłoby bowiem mówić o tzw. poznaniu intuicyjnym1. Rozpoznawanie świadomości przestępców jest jednym z najważniejszych zadań diagnosty zmierzającego do podjęcia decyzji o działaniach naprawczych. W niniejszym opracowaniu świadomość ta ogranicza się tylko do systemów normatywnych, które warunkują poprawność funkcjonowania jednostki w społeczeństwie. Jego źródło usytuowane jest przede wszystkim w procesie socjalizacji E. Wysocka, Diagnoza w resocjalizacji. Obszary problemowe i modele rozwiązań w ujęciu psychopedagogicznym, WN PWN, Warszawa 2008, s. 7–8.

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 7

25.09.2013 13:22

Wprowadzenie

i wychowania w środowisku rodzinnym. Zauważalne w ostatnich latach wyraźne osłabienie rodziny w realizacji tego procesu nie umniejsza jej roli w społeczeństwie. Rodzina pozostaje nadal kluczowym środowiskiem wychowania młodego pokolenia oraz podstawowym przekazicielem norm i wartości właściwych danemu społeczeństwu. Można przyjąć, że im mniejsze zdolności w tym zakresie posiada rodzina, tym większe zaangażowanie pomocowe względem niej powinno prowadzić państwo. Jest to korzystne dla obydwu podmiotów. Na zagrożenia w tej przestrzeni wskazuje F. Adamski, pisząc o kulturowym i politycznym podłożu rozchwiania aksjonormatywnego ładu społeczno-moralnego, który towarzyszy społeczeństwu polskiemu od początku transformacji ustrojowej w 1989 r. Autor podkreśla między innymi brak elementarnej wiedzy na temat wartości moralnych, które leżą u podstaw ładu aksjonormatywnego. A trzeba pamiętać, że każdy czyn człowieka, każde jego słowo ma wymiar moralnego dobra lub zła, że nie można się wyłączyć z moralności2. Na przełomie XX i XXI w. dostrzeżono przemiany w rodzinie, dotyczące jej socjalizacyjno-wychowawczego funkcjonowania. Zwrócono uwagę między innymi na: postępującą dezintegrację wewnątrzrodzinnej socjalizacji, osłabienie więzi wspólnotowej, wzrastającą atomizację społeczną i związaną z nią anonimowość jednostek na zewnątrz rodziny, zmniejszający się autorytet rodziców i dziadków, ograniczenie dzietności, eksponowanie ideału wolności i samorealizacji jednostki, wzrost liczby konfliktów małżeńskich i rozwodów, pluralizm w świecie wartości, norm i wzorów zachowań, pozarodzinne źródła inspiracji aksjonormatywnej w socjalizacji młodego pokolenia, brak kompetencji rodziców w radzeniu sobie z problemami wychowawczymi, wzrost liczby rodzin problemowych i patologicznych, a zatem wzrost liczby dzieci i młodzieży wykolejonych i wchodzących w konflikt z prawem oraz na wzrost rodzinnej inspiracji różnych form patologii społecznej. Zwiększająca się liczba patologicznych jednostek wpływa negatywnie na rodziny, a w dalszej konsekwencji dezorganizuje całe społeczeństwo3. Rolą pedagoga jest przede wszystkim wypracowywanie naukowo uzasadnionych technik skutecznego oddziaływania na człowieka, jego zachowanie, postępowanie, osobowość, system wartości, a także na skuteczną internalizację treści obejmujących poszczególne systemy normatywne. Można bez większego trudu zauważyć, jak niezmiernie skomplikowany jest proces socjalizacji i wychowania, w którego ramach młody człowiek powinien nabyć umiejętności nie tylko rozpoznawania poszczególnych wartości i norm społecznych, właściwych poszczególnym systemom normatywnym, ale również uszanować je, respektować i wreszcie internalizować ich treści. Wiąże się to z procesem stopniowego wrastania jednostki w kulturę społeczeństwa oraz subkulturę środowiska. Szczególne wzmocnienie procesu socjalizacji stanowi intencjonalne oddziaływanie na człowieka w celu ukształtowania jego osobowości, określane jako wychowanie. F. Adamski, Kulturowe i polityczne podłoże rozchwiania aksjonormatywnego ładu społeczno-moralnego, w: J. Gnitecki, J. Rutkowiak (red.), Pedagogika i edukacja wobec nadziei i zagrożeń współczesności, Polskie Towarzystwo Pedagogiczne, Wydawnictwo i Zakład Poligrafii Instytutu Technologii Eksploatacji w Radomiu, Warszawa – Poznań 1999, s. 291–299. 3 Z. Tyszka, Stan rodziny współczesnej a wewnątrzrodzinna socjalizacja dzieci, „Roczniki Socjologii Rodziny” 2000, t. XII, Poznań, s. 7–14. 2

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 8

25.09.2013 13:22

Wprowadzenie

Proces wychowawczy to istotny element całościowo pojmowanej socjalizacji, kumulującej wszelkie wpływy na jednostkę, zarówno spontaniczne, jak i celowe. Interesujące socjologa formowanie jednostki do pełnienia określonych ról społecznych uwzględnia zróżnicowane sposoby oddziaływania szerszych grup społecznych. Najlepszym narzędziem oddziaływania może się okazać socjotechnika wychowania, na której profesjonalne opracowanie oczekuje społeczeństwo polskie od czasu śmierci C. Czapówa w 1980 r.4 Pomimo pewnych różnic w podejściu do zagadnienia socjalizacji i wychowania, występujących pomiędzy socjologami i pedagogami, istnieją pewne wspólne zadania5. Wśród nich wyróżnia się konieczność prowadzenia badań socjologicznych i pedagogicznych w przestrzeni dotychczas zaniedbywanej i z niewiadomych przyczyn pomijanej, a dotyczącej świadomości systemów normatywnych w świadomości przestępców. Do rzadkości można dziś zaliczyć między innymi badania nad religijnością czy moralnością na przykład przestępców. Warto zauważyć, że rozwój polskiej socjologii nie miał zbyt korzystnych warunków ani za czasów zaborów, ani w okresie obydwu wojen. Nie miał możliwości swobodnego rozwoju również w PRL6. Podobna sytuacja dotyczy pedagogiki, której rozwój pozostawał w całym okresie powojennym, aż do transformacji ustrojowej w 1989 r., pod ścisłą kontrolą ekip rządzących. W instytucjach oświatowych wyeliminowano nauczanie religii,

W. Kaczyńska (red.), Czesław Czapów 1925–1980. Świadectwa trzech pokoleń, Instytut Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji, UW, Warszawa 2003. 5 J. Modrzewski, Pedagogika społeczna a socjologia wychowania. Dylematy integracji, w: W. Theis, M. Winiarski (red.), Pedagogika społeczna. Tradycja i współczesne konteksty, Zespół Pedagogiki Społecznej Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN, Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej w Warszawie PEDAGOGIUM, nr 4/2006, s. 97–115; A. Radziewicz-Winnicki, Pedagogika a socjologia wychowania. Szkice socjopedagogiczne, Wyd. UŚ, Katowice 1986; A. Radziewicz-Winnicki, Między socjologią a pedagogiką, w: tenże, Społeczeństwo w trakcie zmiany, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004, s. 140–168; W. Ambrozik, J. Modrzewski (red.), Problematyka wychowania w twórczości polskich socjologów, t. 1, Wydawnictwa Uczelniane BWSH, Koszalin 1998. 6 Tamten okres trafnie przybliża myśl Andrzeja Kodera: „Po 1945 roku, w nowych granicach państwa i radykalnie zmienionym porządku ustrojowym, wprowadzony – przy użyciu represji administracyjnych – materializm historyczny i dialektyczny wyrugował z programów nauczania wyższych uczelni nie tylko socjologię prawa i socjologię jako taką, lecz również filozofię prawa, teorię prawa i inne dyscypliny naznaczone piętnem «wpływów burżuazyjnych». Na kilka lat rozwój niektórych dziedzin nauk społecznych i prawnych został całkowicie zahamowany, a wielu wybitnych uczonych zostało odsuniętych od zajęć dydaktycznych i pozbawionych możliwości publikowania swych prac. Dopiero tak zwana październikowa odwilż 1956 roku zapoczątkowała ograniczoną demokratyzację stosunków społecznych, a tym samym umożliwiła powolne odradzanie się problematyki socjologiczno-prawnej. Rozpoczęły się publiczne dyskusje na temat przydatności metod socjologicznych w badaniu zjawisk prawnych, pojawiły się publikacje nawiązujące do koncepcji polityki prawa, a powstały w 1957 roku Ośrodek Badania Opinii Publicznej przy Polskim Radiu i Telewizji zrealizował na początku lat sześćdziesiątych kilka pierwszych ogólnopolskich sondaży socjologiczno-prawnych. Dodatkowymi okolicznościami, które stworzyły sprzyjający klimat dla pełniejszej instytucjonalizacji socjologii prawa, były wzrastające potrzeby polityki prawodawczej, refleksje nad badaniami myśli socjologiczno-prawnej w innych krajach, a także poszerzające się z roku na rok kontakty międzynarodowe polskich prawników i socjologów” (A. Kodera, Socjologia prawa, w: Z. Krawczyk, K.Z. Sowa (red.), Socjologia w Polsce, Wyd. WSP, Rzeszów 1998, s. 402). 4

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 9

25.09.2013 13:22

Wprowadzenie

narzucając świecki styl nauczania i wychowania. Sytuacja ta wymagała od pedagogów wyjątkowej mądrości i zarazem odpowiedzialności za wykonywane zadania. W książce podjęto próbę przybliżenia problematyki związanej z systemami normatywnymi, które zasadniczo stanowią przedmiot zainteresowania prawa. Do rzadkości można zaliczyć opracowania koncentrujące się na systemach normatywnych w świadomości osób uwięzionych a prowadzone przez pedagogów. Wśród nielicznych badań na ten temat na uwagę zasługują prace A. Szymanowskiej, która w publikacji Więźniowie i funkcjonariusze wobec norm obyczajowych i prawnych jako jedna z pierwszych przedstawiła analizy rzeczywistości więziennej, przez całe dziesięciolecia hermetycznej i bezwzględnie odciętej od społeczeństwa7. Z kolei M. Kosewski, poszukując źródeł zachowania przestępczego, zaznaczył, że w procesie dojrzewania przestępczego coraz sprawniej działają mechanizmy redukcji dysonansu moralnego, redukujące czyny przestępcze do zwykłych zachowań, niepodlegających wartościowaniu, natomiast piętno społeczne i umieszczenie w zakładzie zamkniętym proces ten przyspieszają8. Świadomość systemów normatywnych znajduje swoje zakorzenienie w procesie socjalizacji i wychowania rodzinnego. W rodzinie człowiek przychodzi na świat i w niej przejmuje, w pierwszej kolejności od rodziców, podstawy do swego późniejszego funkcjonowania społecznego. W opisie procesu socjalizacji H. Mielicka zwróciła uwagę na jego ewolucyjny charakter, czyli na fakt, że zmiany zachodzące w osobowości jednostki mogą się dokonywać zgodnie z założeniami teorii postępu. Można w tym kontekście przyjąć lub odrzucić wyszczególnione przez tę socjolog tezy: 1. Proces socjalizacji powoduje zmiany u jednostki, które mogą przebiegać ewolucyjnie, tj. doprowadzać do rozwoju jej osobowości, zgodnego z oczekiwaniami społecznymi, lub powodować regres; wtedy problemy niedostosowania społecznego są często interpretowane teorią regresu. 2. Zmiany zachodzące w procesie socjalizacji są nieuniknione i oczywiste. Dokonują się w jednostce zgodnie z oczekiwaniami społecznymi i są przewidywalne. Osoba, która nie realizuje modelu określającego poszczególne etapy rozwojowe, nie mieści się w schemacie przemian właściwym danemu społeczeństwu, uznawana jest za „niedorozwiniętą”, nieprzystosowaną, aspołeczną, a zatem jest kierowana do resocjalizacji przez upoważnioną instytucję kontrolną w ramach wymiaru sprawiedliwości. 3. Zmiany dokonujące się w procesie socjalizacji mają charakter zmian wewnętrznych, które odnoszą się do subiektywnej sfery percepcji rzeczy „Izolacja ta powodowała, że społeczeństwo nie posiadało właściwie żadnej wiedzy o tym, co się w więzieniach naprawdę dzieje. Zapoczątkowane w 1989 roku głębokie zmiany w więziennictwie, przeprowadzone w duchu zmian całego systemu prawa, w sposób znaczący zmieniły sytuację osób pozbawionych wolności. Bramy więzień otworzyły się też przed społeczeństwem, które przez swych przedstawicieli może nie tylko kontrolować sposób wykonywania kary, ale również świadczyć osobom pozbawionym wolności różnego rodzaju pomoc” (A. Szymanowska, Więźniowie i funkcjonariusze wobec norm obyczajowych i prawnych, CZSW Ministerstwa Sprawiedliwości, Warszawa 1998, s. 7). 8 M. Kosewski, Ludzie w sytuacjach pokusy i upokorzenia, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985, s. 161. 7

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 10

25.09.2013 13:22

Wprowadzenie

wistości, oraz zmian zewnętrznych, społecznych i kulturowych, związanych z obowiązywaniem norm i wzorów dotyczących zachowań. Zmiany wewnętrzne tworzą subiektywny świat jednostki i wiążą się z kształtowaniem się jej tożsamości. Zmiany zewnętrzne mają charakter zmian obiektywnych i odnoszą się do oddziaływania (bez)pośredniego innych ludzi na zachowania jednostek. Za przyczyny tych zmian uważane są uwarunkowania środowiskowe, które mogą ułatwić lub zahamować ich dokonywanie. 4. Zmiana, która dokonuje się w procesie socjalizacji, jest powolnym i stopniowym ewoluowaniem, które ma doprowadzić do zamierzonego celu, czyli skutecznego przystosowania się jednostki do środowiska społecznego, w którym żyje. Zmiana osobowości ma charakter ciągły i nie są w niej możliwe nagłe zwroty i przeskoki. Każda zmiana poprzedzona jest dłuższym lub krótszym etapem przygotowawczym. Zgodnie z tym założeniem nie mają znaczenia nagłe sytuacje, wydarzenia i działania. Mogą one ewentualnie zakłócić przebieg procesu, ale nie mogą go przerwać. 5. Zmiana w procesie socjalizacji ma wyznaczony kierunek, cel czy punkt orientacyjny, do którego ma doprowadzić. Ten kierunek wyznaczony jest przez idee i wartości, które określają pożądane w danym społeczeństwie cechy osobowości dorosłego człowieka. Każde nowe pokolenie, ale też każda klasa, warstwa i grupa społeczna mogą mieć swoje idee i wartości, które przekazują jednostkom socjalizowanym. Cel socjalizacji jest z tego względu wcześniejszy od zachodzącego procesu, gdyż poprzedza go. Jest praprzyczyną i praskutkiem zmian. Ogólnie można powiedzieć, że celem zmian związanych z procesem socjalizacji jest doprowadzenie do tego, aby kandydat wyuczył się i nabrał cech osobowości, których posiadanie będzie oczekiwane od niego wtedy, gdy zdobędzie uprawnienia osoby dorosłej. 6. Kierunek i cel zmian związane są z określeniem w społeczeństwie, kto i kiedy ma wyuczyć się pewnych treści, norm i zachowań. Wyuczenie się czynności i zasad obowiązujących w społeczeństwie jest wartościowane zgodnie ze stopniem ich skomplikowania. Przebiega więc od najprostszych, niezróżnicowanych do niezwykle złożonych i różnicujących zachowań jednostek. W związku z tym proces socjalizacji wyznacza przejście od tego, co upodabnia ludzi przynależnych do danego społeczeństwa i kultury, do tego, co ich różnicuje. 7. Zmiany zachodzą zgodnie z określonymi społecznie prawidłowościami. Są więc określone czasem i przestrzenią. Czas wyznaczają tu lata życia jednostek, przestrzeń – jej przynależność do grup społecznych i zbiorowości oraz uczestniczenie w różnorodnych instytucjach życia społecznego. To instytucje wychowawcze określają, w jakim wieku, jaką naukę dziecko rozpoczyna i jak ma ta nauka przebiegać oraz jakich umiejętności ma dziecko nabyć9. H. Mielicka, Socjologia wychowania. Wybór tekstów, Wydawnictwo Stachurski, Kielce 2000, s. 16–18.

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 11

25.09.2013 13:22

Wprowadzenie

To również wymiar sprawiedliwości oraz instytucje resocjalizacyjne ustalają, jak długo powinien przebiegać proces korekty osobowości dotychczasowego przestępcy, by stał się pożytecznym społecznie obywatelem. Proces socjalizacji może przebiegać bez względu na przemiany społeczne o zróżnicowanym charakterze. Siła oddziaływania rodzinnego, ugruntowana na więzi rodzinnej, stanowi opór przed wszystkimi zagrożeniami, zarówno wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi. Zagrożenia zewnętrzne często są niezależne od rodziny. Mogą zmieniać się sytuacje polityczne społeczeństwa, mogą pojawiać się zdarzenia związane nawet z utratą przez społeczeństwo swej państwowości. Mimo to rodzina nie przestaje wypełniać swych podstawowych zadań i funkcji, przede wszystkim w odniesieniu do młodego pokolenia. Więzi wewnątrzrodzinna i społeczna znajdują swoje odzwierciedlenie w kształtowaniu jednostki społecznie wartościowej – przystosowanej do obowiązujących norm i zasad danego społeczeństwa10. Celem prezentowanej książki jest dokonanie socjopedagogicznej charakterystyki funkcjonowania systemów normatywnych w świadomości więźniów. W warunkach modernizacji społecznej, która realizuje się w Polsce od ponad dwudziestu lat, należy pytać o kondycję normatywną: prawną, obyczajową, moralną i religijną społeczeństwa. Badawczym podmiotem zainteresowania są osoby pozostające w konflikcie z prawem i przebywające w ośrodkach odosobnienia. Istotne są pytania, czy kondycja normatywna więźniów, pełna dylematów doktrynalnych, moralnych i społecznych, wywołuje przede wszystkim obawy i zagrożenia, czy też rodzi szanse i nadzieje dotyczące przyszłości w warunkach europejskiej i globalnej modernizacji społecznej? Czy działalność wychowawcza, szczególnie zaś resocjalizacyjna, sprosta zadaniom i wyzwaniom jednoczącej się Europy? Jakie zmiany zachodzą w rodzinach polskich, na których funkcjonowanie wpływają różne ideologie Zachodu? Jaki związek zachodzi pomiędzy świadomością systemów normatywnych a aktywnością przestępczą u osób osadzonych w zakładach karnych? Na postawione pytania nie można udzielić całościowej i ostatecznej odpowiedzi. W niniejszych rozważaniach przyjmujemy socjopedagogiczny punkt widzenia. Zarówno socjolog, jak i pedagog nie są oddzieleni od badanej rzeczywistości społecznej. Zasadniczo są związani z kulturą swojej grupy, jej wartościami i normami. Należą do określonego Kościoła i prezentują właściwy sobie światopogląd. Niezależnie od tych powiązań społecznych czy kulturowych socjolog i pedagog powinni obiektywnie obserwować i analizować fakty prawne, obyczajowe, moralne i religijne wyłuskiwane z ogółu faktów społecznych, w których te pierwsze są poniekąd „uwięzione”. Warto zaznaczyć, że do rzadkości należą przypadki badań prowadzonych przez przedstawicieli wymienionych dyscyplin naukowych i doświadczonych pobytem w więzieniu. Prezentowane badanie świadomościowego aspektu systemów normatywnych dotyczyło tego, jak osoby uwięzione postrzegają i oceniają oraz wartościują wybrane elementy prawne, obyczajowe, moralne i religijne. Większość problemów związanych z sytuacją L. Dyczewski, Naród podmiotem kultury, w: tenże (red.), Tożsamość polska i otwartość na inne społeczeństwa, RW KUL, Lublin 1996, s. 11–37.

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 12

25.09.2013 13:22

Wprowadzenie

rodziny jako grupy społecznej i instytucji społecznej, a także strukturą rodziny więźniów i procesami społecznymi w niej zachodzącymi pozostaje poza obszarem przedstawionych w książce badań własnych. Przybliżono je w opracowaniu poświęconemu wybranym aspektom środowiska rodzinnego więźniów11. Tutaj przeanalizowano świadomość normatywną więźniów, uznawane przez nich wartości i normy. Świadomość tę wyznacza całokształt subiektywnych odniesień do zasad obowiązujących w społeczeństwie. Ich podział na normy prawne, obyczajowe, moralne i religijne może budzić wiele wątpliwości. Często zdarza się, że norma jednego systemu jest właściwa dla pozostałych. Wyrazem tego stanowiska może być przykład osoby wierzącej, która w ramach swej religii będzie nie tylko dobrym obywatelem, ale również odpowiedzialnym pracownikiem, rodzicem, sąsiadem, w ogóle dobrym człowiekiem. Uzyskane wyniki badań własnych skonfrontowano z rezultatami innych badań pedagogicznych i socjologicznych. W hipotezie roboczej założono, że w warunkach przeobrażeń politycznych, społecznych, gospodarczych i kulturowych zmianom ulegają orientacje normatywne społeczeństwa, jak również orientacje normatywne przestępców, których świadomość może przyjmować charakter tzw. świadomości normatywnej przestępczej. Nie respektuje ona norm i wartości uniwersalnych, a hedonistyczna filozofia życia dominuje w działaniach zmierzających do osiągnięcia wyznaczonego celu. W lapidarnym ujęciu może mieć ona postać przeświadczenia, że wszyscy są poniekąd przestępcami, a ci, których osadzono w więzieniu, to nieudacznicy w nieumiejętnym maskowaniu swych predyspozycji przestępczych. Nie ulega wątpliwości, że orientacje normatywne społeczeństwa ulegają pewnym zmianom. Ma na to wpływ proces przyspieszonych przemian społeczno-kulturowych, które nie zachodzą jednoznacznie i jednokierunkowo. Jak zauważył J. Mariański, z jednej strony zaznaczają się jeszcze silne procesy instytucjonalizacji i tradycji, powodujące umocnienie się tradycyjnej struktury społecznej, działające hamująco na zmianę społeczną, przystosowujące młode pokolenie do istniejących wartości, norm i wzorów zachowań. Z drugiej strony pogłębiają się procesy indywidualizacji, niosące ze sobą cyrkulację przelotnych ról i statusów, poczucie wyraźnej ambiwalencji moralnej, niebezpieczeństwo głębokiego rozkładu wartości, norm i więzi między ludźmi (anomia), ale też rosną szanse na wolne, samodzielne oraz odpowiedzialne kształtowanie własnego projektu życia (samosterowność, podmiotowość). W społeczeństwie polskim zachodzi wiele zmian, które nie tylko budzą uznanie, ale i zmuszają do krytycznej refleksji. Ogólną sytuację społeczną, moralną i religijną można skrótowo określić jako przejściową – między tradycją a (po)nowoczesnością12. W opracowaniu, obejmującym tylko część zgromadzonych materiałów empirycznych dotyczących świadomości normatywnej więźniów, zwrócono uwagę tylko na wybrane kwestie. Na podstawie zebranych i przeanalizowanych wyni T. Sakowicz, Wybrane aspekty środowiska rodzinnego w percepcji i ocenie osób osadzonych w polskich zakładach karnych, Impuls, Kraków 2009. 12 J. Mariański, Małżeństwo i rodzina w świadomości młodzieży maturalnej – stabilność i zmiana, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2012, s. 14. 11

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 13

25.09.2013 13:22

Wprowadzenie

ków badań empirycznych ukazano religijność i moralność więźniów na początku pierwszej dekady XXI w. (głównie wartości, normy oraz oceny moralne i religijne) oraz ich przemiany. Na książkę składa się pięć rozdziałów. W pierwszym, pt. Systemy normatywne w teorii i badaniach empirycznych, przedstawiono najpierw zagadnienie dotyczące presji społeczeństwa w odniesieniu do przestrzegania norm przez obywateli. Poprawne funkcjonowanie człowieka w społeczeństwie i państwie jest możliwe jedynie pod warunkiem przestrzegania podstawowych norm regulujących funkcjonowanie tych rzeczywistości. Dlatego priorytetową pozycję zajmuje normatywny system prawny i ważniejsze percepcje jego treści. Kolejne poruszone w rozdziale kwestie odnoszą się do normatywnego systemu obyczajowego zarejestrowanego w wybranych badaniach kulturowych, normatywnego systemu moralnego zakorzenionego w tradycji badań socjologicznych oraz normatywnego systemu religijnego w wybranych badaniach empirycznych. Rozdział drugi, zatytułowany Świadomość normatywna i jej rodzaje, poświęcono przede wszystkim problematyce definiowania świadomości społecznej, zwłaszcza świadomości normatywnej. Uwypuklono w nim świadomość norm prawnych, obyczajowych, moralnych oraz religijnych. Z uwagi na rozległość problematyki refleksje te będą dotyczyć tylko wybranych kwestii, mianowicie tych, które uznano za szczególnie istotne dla charakterystyki stanu świadomości normatywnej więźniów. W kolejnym rozdziale, pt. Uwarunkowania świadomości normatywnej a mechanizmy anormatywności (anormalności) więźniów, podkreślono uwarunkowania indywidualne (osobowościowe) tej świadomości. Następnie omówiono uwarunkowania środowiskowe, gdyż socjalizacja pierwotna w rodzinie oraz wtórna w społeczeństwie mogą z jednej strony owocować pozytywnymi efektami wychowawczymi, z drugiej natomiast wpływać destrukcyjnie na zachowanie jednostki. W analizie przyczyn społecznych ponownie zwrócono uwagę na socjalizację wtórną, ale z uwzględnieniem roli mężczyzny w jakości funkcjonowania rodziny inkarcerowanej. W ramach omawiania przyczyn kulturowych anormatywności więźniów podjęto analizę socjalizacji do oczekiwań społecznych – instytucjonalnych. Poruszono również zagadnienie wolności w kontekście odpowiedzialności, które w społeczeństwie ponowoczesnym przyjmują zróżnicowane formy. W rozdziale czwartym zamieszczono prezentację wyników badań dotyczących świadomości normatywnego systemu prawnego u osób uwięzionych. Rozdział nosi tytuł Normatywny system prawny jako wartość uznawana i realizowana. W kolejnych podrozdziałach przybliżono opinie badanych osób na temat rzeczywistości rodziny pochodzenia. Najpierw opisano jej strukturę, następnie zwrócono uwagę na dysfunkcje i patologie zarejestrowane w świadomości respondentów oraz opisano tę rzeczywistość jako ich środowisko wychowawcze. Z kolei w podrozdziale czwartym przedstawiono opinie na temat wybranych ocen aktualnego funkcjonowania badanej reprezentacji. Problematyka perspektywy dalszego życia po odbytej karze pozbawienia wolności zamyka rozdział poświęcony normatywnemu systemowi prawnemu w świadomości osób uwięzionych.

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 14

25.09.2013 13:22

Wprowadzenie

W rozdziale ostatnim, pt. Normatywny system moralny i religijny więźniów, zaprezentowano wyniki badań empirycznych, dzięki którym możliwe stało się odnotowanie pewnego aspektu świadomości normatywnej więźniów. W pierwszej kolejności przedstawiono obraz ich religijności i moralności. Następnie ukazano problem moralności religijnej tych osób. Interesujący z punktu widzenia resocjalizacji przestępców jest problem ich skutecznej readaptacji społecznej. Sygnalnie przedstawiono normatywny system prawny jako wartość uznawaną i realizowaną przez więźniów oraz podjęto analizę specyficznej komunikacji werbalnej przestępców w kontekście logoterapii w pracy resocjalizacyjnej.

*** Pragnę w tym miejscu wyrazić wdzięczność wszystkim osobom, które wspierały mnie w przygotowaniu niniejszej publikacji, szczególnie ks. prof. dr. hab. Januszowi Mariańskiemu, prof. dr. hab. Markowi Marczewskiemu oraz prof. dr hab. Halinie Mielickiej-Pawłowskiej. Dziękuję im za cenne i merytoryczne wskazówki. Przede wszystkim chcę podziękować mojej żonie Elżbiecie oraz synom Karolowi i Tomaszowi – za ich pomoc i cierpliwość.

Sakowicz_Systemy normatywne.indd 15

25.09.2013 13:22