Wybrane aspekty środowiska rodzinnego by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Wybrane aspekty środowiska rodzinnego w percepcji i ocenie osób osadzonych w polskich zakładach karnych

Więźniom i ich rodzinom poświęcam tę pracę

ZAKŁAD PROFILAKTYKI SPOŁECZNEJ I RESOCJALIZACJI UNIWERSYTET HUMANISTYCZNO-PRZYRODNICZY JANA KOCHANOWSKIEGO W KIELCACH

Tadeusz Sakowicz

Wybrane aspekty środowiska rodzinnego w percepcji i ocenie osób osadzonych w polskich zakładach karnych

Kraków 2009

Recenzenci: prof. UG dr hab. Mieczysław Ciosek ks. prof. zw. dr hab. Jan Śledzianowski

Korekta: Joanna Bernatowicz

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach

ISBN 978-83-7587-181-4

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (012) 422-41-80, fax (012) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2009

Spis treści

Abstrakt ........................................................................................................................... 9 Abstract ........................................................................................................................... 11 Wstęp ............................................................................................................................... 13 Rozdział I Stan badań nad sytuacją życiową i rodzinną więźniów ......................... 19 1.1. Przestępczość w Polsce po 1989 roku .................................................................... 19 1.2. Sytuacja życiowa więźniów w teorii i w badaniach ............................................ 26 1.3. Współczesna rodzina polska w obliczu kary pozbawienia wolności ............... 34 1.4. Analiza kierunków badań nad sytuacją rodzinną więźniów w Polsce ............ 44 1.4.1. Ogólne charakterystyki rodzin pochodzenia i rodzin nuklearnych więźniów ..................................................................... 45 1.4.2. Dysfunkcjonalność rodziny a przestępczość (różne typy i przejawy) ....... 55 1.4.3. Uwarunkowania rodzinne przestępczości młodocianych ........................ 62 1.4.4. Problematyka rodzinna kobiet – przestępczyń ........................................... 68 1.4.5. Wpływ kary pozbawienia wolnościna rodzinę i wychowujące się w niej dzieci ..................................................................... 76 1.4.6. Rodzina a resocjalizacja więźniów ................................................................ 82 1.4.7. Rodzina i życie religijne więźniów ............................................................... 85 1.5. Dysfunkcjonalność rodziny wyzwaniem dla profesjonalnych oddziaływań pomocowych ...................................................................................... 87 Rozdział II Procedura badań własnych .................................................................................. 99 2.1. Cele i problematyka badawcza ............................................................................... 101 2.2. Założenia i hipotezy badawcze oraz zmienne i wskaźniki ................................ 104 2.2.1. Hipotezy badawcze ......................................................................................... 106 2.2.2. Zmienne i wskaźniki ....................................................................................... 108 2.3. Metody, narzędzia i techniki badawcze ................................................................ 115 2.4. Techniki obliczeń statystycznych ........................................................................... 116 2.5. Teren, czas i specyfika prowadzonych badań ...................................................... 119

Spis treści

Rozdział III Społeczno-demograficzna charakterystyka badanych osób ............... 129 3.1. Wiek i płeć badanych więźniów ............................................................................. 131 3.2. Wykształcenie badanych ......................................................................................... 134 3.3. Stan cywilny ............................................................................................................... 136 3.4. Miejsce urodzenia i zamieszkania badanych więźniów ..................................... 137 3.5. Pochodzenie społeczne i warunki materialne badanych więźniów ................. 141 3.6. Zawód wyuczony i wykonywany badanych więźniów ..................................... 145 3.7. Rodzaj popełnionego przestępstwa i długość pobytu w zakładzie karnym ...... 150 3.8. Wskaźnik dysfunkcjonalności rodziny jako narzędzie charakteryzujące rodziny badanych więźniów ................................................................................... 152 3.8.1. Wskaźnik dysfunkcjonalności rodziny pochodzenia (WDR) jako narzędzie charakteryzujące rodzinę generacyjną badanych więźniów ......................................................................................... 154 3.8.2. Wyniki analiz przeprowadzonych za pomocą wskaźnika dysfunkcjonalności rodziny ........................................................................... 159 3.9. Podsumowanie .......................................................................................................... 161 Rozdział IV Rodzina pochodzenia a przestępczość badanych osób ....................... 165 4.1. Transmisja przestępczości (rodzice – dzieci) w procesie socjalizacji (wprowadzenie) ......................................................................................................... 166 4.2. Rodzina pochodzenia jako środowisko wychowawcze ...................................... 174 4.3. Przestępczość w rodzinach pochodzenia .............................................................. 178 4.4. Przestępczość badanych i ich poczucie sprawiedliwości ................................... 186 4.5. Przyczyny niegodnego postępowania ludzi ......................................................... 190 4.5.1. Wyniki analiz odnoszących się do świadomości prawnej badanych ...... 193 4.6. Wartości moralne jako podstawa sytuacji życiowej osadzonych ...................... 194 4.7. Modele przestępstw wśród badanej reprezentacji ............................................... 196 4.8. Model przestępcy wyłoniony na podstawie wyników badań ........................... 199 4.8.1. Charakterystyka więźniów z grupy PZ (przestępstwa przeciwko zdrowiu i życiu) .................................................. 201 4.8.2. Charakterystyka osób z grupy PM (przestępstwa przeciwko mieniu) ..... 203 4.8.3. Charakterystyka osób z grupy PO (przestępstwa przeciwko obyczajom) ........................................................... 205 4.9. Podsumowanie .......................................................................................................... 207 Rozdział V Struktura rodziny pochodzenia a działalność przestępcza więźniów ................................................................ 211 5.1. Struktura rodziny pochodzenia a rodzaj popełnionego przestępstwa ............. 215 5.2. Ocena wpływu rodziny pochodzenia na badane osoby ..................................... 219 5.3. Podsumowanie .......................................................................................................... 229

Spis treści

Rozdział VI Środowisko wychowawcze i relacje wewnątrzrodzinne a rodzaj popełnionego przestępstwa ............................................................... 231 6.1. Kultura domu rodzinnego a rodzaj popełnionego przestępstwa ...................... 236 6.2. Atmosfera domu rodzinnego a rodzaj popełnionego przestępstwa ................. 243 6.3. Kłótnie i przemoc w domu rodzinnym a rodzaj popełnionego przestępstwa ......................................................................... 249 6.4. Relacje z rodzeństwem a rodzaj popełnionego przestępstwa ............................ 256 6.5. Warunki materialne rodziny pochodzenia a rodzaj popełnionego przestępstwa ...................................................................... 263 6.6. Sąsiedztwo domu rodzinnego a rodzaj popełnionego przestępstwa ............... 265 6.7. Podsumowanie .......................................................................................................... 268 Rozdział VII Religijność a przestępczość badanych osób .............................................. 269 7.1. Charakterystyka sytuacji religijnej badanych osób w kontekście rodzaju przestępstwa ........................................................................ 274 7.2. Uwarunkowania religijności badanych a rodzaj przestępstwa ......................... 279 7.3. Ocena własnej religijności a rodzaj popełnionego przestępstwa ....................... 289 7.4. Praktyki religijne badanych a rodzaj popełnionego przestępstwa .................... 295 7.5. Znajomość prawd religijnych a rodzaj popełnionego przestępstwa ................. 303 7.6. Doświadczenie religijne i autorytet głowy Kościoła a rodzaj przestępstwa ............................................................................................... 311 7.7. Podsumowanie .......................................................................................................... 320 Rozdział VIII Aktualne funkcjonowanie badanych osób a rodzaj popełnionego przestępstwa ............................................................... 327 8.1. Uwarunkowania moralności i wartości życiowo ważne badanych osób w kontekście rodzaju popełnionego przestępstwa ............................................. 331 8.2. Stan moralności a zdrowie badanych – poszukiwanie przyczyn przestępczości ............................................................... 333 8.3. Wykształcenie i zawód a rodzaj przestępstwa ................................................... 341 8.4. Wartości preferowane przez badanych ............................................................... 352 8.5. Zainteresowania i wolny czas ............................................................................... 359 8.6. Ocena siebie a rodzaj przestępstwa ...................................................................... 366 8.7. Dotychczasowe i aktualne wsparcie badanych ................................................. 377 8.8. Ocena relacji z innymi ludźmi ............................................................................. 391 8.9. Ocena dotychczasowego życia i pragnienie zmiany ......................................... 400 8.10. Najważniejsze zadania życiowe a rodzaj przestępstwa .................................... 416 8.11. Podsumowanie ........................................................................................................ 420

Spis treści

Rozdział IX Weryfikacja hipotez .................................................................................................. 423 Wnioski ogólne ................................................................................................................. 427 Zakończenie ...................................................................................................................... 435 Bibliografia .................................................................................................................... 445 Aneks ............................................................................................................................... 467

Abstrakt

SAKOWICZ, Tadeusz: Wybrane aspekty sytuacji życiowej osób osadzonych w zakładach karnych w Polsce. Przestępczość stanowi złożony problem społeczny i nie pozostaje bez wpływu na rozwój osobowościowy człowieka, jego rodziny i społeczeństwa. Społeczno-polityczne przemiany po 1989 roku spowodowały wiele zróżnicowanych problemów, z których przestępczość stanowi jedno z najpoważniejszych i wieloczynnikowych zagadnień wymagających troski nie tylko ze strony państwa, ale również ze strony wszystkich sił społecznych wrażliwych na krzywdę drugiego człowieka. W pracy autor podejmuje analizę środowiska rodzinnego przestępców odbywających karę pozbawienia wolności w zakładach karnych. Swymi badaniami obejmuje reprezentatywną próbę dla populacji więziennej w Polsce, zarówno mężczyzn, jak i kobiet, przy czym zwraca uwagę przede wszystkim na rodzaj popełnionego przestępstwa. Analizuje dalej uwarunkowania rodzinne przestępczości, aktualne funkcjonowanie osoby skazanej na karę pozbawienia wolności oraz poszukuje rozwiązań niezbędnych dla poprawnego funkcjonowania byłego więźnia zarówno w rodzinie, jak i w społeczeństwie. W końcowej części pracy rozważania koncentrują się na zadaniach i środkach oddziaływania pomocowego ze strony pracownika socjalnego i pedagoga społecznego podejmującego zadania wobec osób i rodzin stygmatyzowanych pobytem w więzieniu. Sporo wysiłku na rzecz pomocy takim osobom i ich rodzinom podejmuje Kościół katolicki poprzez posługę duszpasterską oraz działalność charytatywną. Ważniejsze terminy: Przestępczość. Stygmatyzacja więzienna. Rodzina. Rodzaj przestępstwa. Readaptacja społeczna. Pracownik socjalny. Praca socjalna.

Abstract

SAKOWICZ, Tadeusz: Some Aspects of the Realities of Life of Prisoners in Poland. Crime makes a complex social problem and it does not remain without an impact on a doer’s personality development, his family and society in general. Social and political changes after 1989 caused a lot of various problems, among which criminality has been one of the most serious and multi-factorial issues calling for care not only on the part of the government, but also on the part of all social agents sensitive to a wrong suffered by another human being. In the present work the author undertakes the analysis of familial milieu of those criminalists who are in prison. In his research he tries to cover a representative sample of prisoners in Poland, both men and women and he pays a special attention to the kind of commited crime. He also analyses familial conditioning of criminality, actual functioning of a person who has been imprisoned and he looks for solutions which are indispensable for an ex-prisoner’s proper functioning both in his family and society in general. The final part of the work concerns tasks and helping means that should be undertaken by a social worker and a social pedagogue towards people and families stigmatized by a prison experience. There is much effort to help such people and their families on the part of Catholic Church through ministerial service among prisoners as well as charity. Key-words: Criminality. Prison stigmatization. Family. The kind of crime. Social re-adaptation. Social worker. �� Social work.

Wstęp

Przestępczość jest zjawiskiem społecznie niepożądanym. Jednak nie było i nie ma takiego społeczeństwa czy narodu, w którym przestępczość nie występuje. Skoro zatem jest i sprawia wiele kłopotów, staje się przedmiotem głębokiego namysłu i działań zmierzających do minimalizowania jej zasięgu. Najtrudniejszym aspektem w całokształcie badań nad przestępczością wydaje się usiłowanie wyjaśnienia jej genezy. Badania etiologiczne są niezmiernie trudne i wymagają interdyscyplinarnego podejścia. Mając nadzieję, że niniejsza praca choć trochę przybliży obraz sytuacji życiowej osób dotkniętych przestępczością, należy podkreślić, iż w naszej świadomości pozostaje jednak przekonanie, że jest jeszcze wiele spraw do zbadania i że będą one w niedługim czasie przedmiotem zainteresowania naukowców. Oczekuje tego praktyka pracy resocjalizacyjnej i profilaktycznej zmierzająca do budowania dobra wspólnego bez zagrożenia złem, do którego niewątpliwie zalicza się przestępczość. Prezentacja sytuacji życiowej więźniów nie jest sprawą ani łatwą, ani prostą. Przestrzeń, w której zarysowują się poszczególne etapy życia jednostki łamiącej podstawowe zasady życia społecznego, wypełniona jest tak wieloma treściami, że bez pewnych uogólnień czy skrótów realizacja holistycznego opisu może okazać się bardzo trudna czy wręcz niemożliwa. Stąd podjęty temat zawężony został do wybranych aspektów, akcentujących perspektywę problemów osobistych i środowiska rodzinnego osób osadzonych w zakładach karnych w Polsce. Wśród wybranych aspektów sytuacji życiowej o charakterze problemów wyróżnione zostały takie, jak: sytuacja rodziny pochodzenia i jej wpływ na demoralizację i następnie na aktywność przestępczą badanych osób, ich aktualne funkcjonowanie oraz religijność. Warto zauważyć, że w polskiej literaturze przedmiotu niewiele jest opracowań poświęconych sytuacji życiowej więźniów i opartych na próbie reprezentacyjnej dla całej ich populacji. Niniejsza praca jest przyjrzeniem się uwarunkowaniom przestępczości osób dorosłych w kontekście rodzaju popełnionego przestępstwa. Pisząc o przestępcy, Florian Znaniecki wskazał, że jest on [...] par excellence zjawiskiem społecznym – zarówno ze względu na stosunek przestępstwa do poprzedniego jego życia, do systemu czynności, które stanowiły jego indywidualność społeczną, jako też ze względu na jego obiektywizację przez grupę, jako

Wstęp

wartości społecznej negatywnej, i na dalsze konsekwencje tej obiektywizacji. Że przy tym jednostkę, która spełniła przestępstwo, można badać antropologicznie i psychologicznie, to nie ulega wątpliwości; lecz badania te nie wyjaśnią nigdy jego charakteru jako przestępcy, który nie daje się pojąć inaczej niż na podstawie życia społecznego, bez względu na to, czy głównym źródłem jego zdolności do spełnienia przestępstwa będą w naszych oczach jego „wrodzone skłonności”, czy wpływy społeczne .

Wśród tych wpływów niebagatelną rolę odgrywa rodzina. Jej związek z sytuacją życiową jednostki jawi się jako podstawowy i niepodlegający dyskusji. Proces wychowania w rodzinie i przekaz obowiązujących zasad odbywa się poprzez intencjonalne – nastawione na dobro dziecka – oddziaływania osób znaczących, czyli rodziców albo opiekunów. Z kolei ten sam przekaz obowiązujących w społeczeństwie zasad, ale w środowisku społecznym, zachodzi w toku socjalizacji – rozumianej jako nabywanie umiejętności dawania sobie rady przez jednostkę w różnych sytuacjach życiowych albo umiejętności życia w społeczeństwie, wchodzenia w kontakt z innymi ludźmi. W związku z powyższym ludzie popełniający przestępstwo są traktowani jako ukształtowani przez środowisko społeczne, a nie poprzez indywidualne skłonności do łamania norm społecznych. Nadrzędnym celem pracy jest zatem weryfikacja tezy o wpływie wychowawczym i socjalizacyjnym środowiska społecznego jednostki na jej sytuację życiową warunkującą niedostosowanie społeczne. Rodzina stanowi powszechnie akceptowaną rzeczywistość narodzin, życia oraz pełnego rozwoju człowieka. Jej byt staje się jednak zagrożony nie tylko przez przemiany cywilizacyjne, ale również przez nieumiejętność rozwiązywania jej podstawowych problemów. Jako naturalne środowisko człowieka winna być przedmiotem szczególnego zainteresowania czynników stanowiących prawo i porządek w społeczeństwie i państwie. Osoby, które mogą być upoważnione do regulacji tej rzeczywistości, same powinny reprezentować odpowiedni poziom intelektualny, sprawnościowy, a przede wszystkim moralny. Przemiany społeczne zachodzące w kraju często oddziaływają na przemiany w rodzinach. Przemiana ustrojowa określana mianem transformacji ustrojowej lat 90. w Polsce i krajach ościennych, dynamiczne wydarzenia przeobrażeniowe tamtego okresu objęły swym zasięgiem zarówno sprawy polityczne i gospodarcze, jak i społeczne. Te ostatnie najbardziej odcisnęły swe piętno na polskich rodzinach. Poprzez przeniesienie nowych modeli do „starych ustrojowo” zachowań, poprzez niekonwencjonalne sposoby myślenia i lansowanie odmiennych światopoglądowo systemów wartości zaczęto w Polsce przemiany, których skutek w zakresie rozprzestrzeniania się różnych patologii był nieprzewidywalny. Społeczeństwo, nie będąc przygotowanym do tego rodzaju przeobrażeń, zaczęło dotkliwie odczuwać problemy związane z bezrobociem, uzależnieniami, przestępczością, przemocą i wieloma innymi sprawami.

F. Znaniecki, Wstęp do socjologii, PWN, Warszawa 1988, s. 229.

Wstęp

Współczesny rodzic doby transformacji ustrojowej to zarazem ofiara przemian. Fakt, że może on pozostać bez pracy, a więc bez środków utrzymania, i uczestniczyć w procederze przestępczym (np. praca na czarno), sprawia, że jego sytuacja jawi się jako wyjątkowo dramatyczna. Dorosłym ludziom jest trudniej niż młodzieży stawiać czoła nowym wyzwaniom. Młodzi natomiast, wyposażeni w takie atrybuty, jak młodość, ambicje, aspiracje materialne, dążenia edukacyjne, lżej znoszą trud przeobrażeń systemowych, ale równocześnie ponoszą cięższe konsekwencje nieumiejętności przewidywania skutków w przypadku naruszenia obowiązującego, choć kulawego porządku prawnego. Liczne badania socjologiczne wykazują, że wymienione atrybuty pozwalają na szybszą adaptację społeczną tak do rzeczywistości prawnie uporządkowanej, jak również do rzeczywistości o znamionach strukturalno-przestępczych, np. przestępczości zorganizowanej, w tym i korupcji. Łatwiej zmienić to, czego jeszcze człowiek się nie wyuczył. Młodzi ludzie czasami przejawiają brak zdolności przewidywania skutków swoich działań, co prowadzi często do kolizji ich zachowań z prawem. Doświadczenie skali przeobrażeń współczesnego społeczeństwa w kontekście transformacji społeczno-politycznej Polski stało się bezpośrednim bodźcem do podjęcia w 2000 roku badań sytuacji życiowej więźniów oraz ich rodzin. Przyświecała temu myśl zdiagnozowania aktualnego funkcjonowania jednostek i rodzin uwikłanych w konflikt z prawem. W życiu społecznym znalazły się one na szarym końcu hierarchii społecznej z powodu swej przestępczej stygmatyzacji. Punktem odniesienia pozostawały dane statystyczne rejestrujące stan polskiej przestępczości z lat 90., czyli początków okresu transformacji systemowej. Nieobojętne stały się też zagadnienia związane z aksjologią osób przebywających w więzieniu, a także z ich życiem religijno-moralnym. To wszystko zadecydowało ostatecznie o wyborze problemu badawczego, jakim jest w tym przypadku ukazanie wybranych aspektów sytuacji życiowej, a w tym i rodziny, w kontekście aktywności przestępczej jej członków. Stąd też ostatecznie temat został sformułowany w następujący sposób: Wybrane aspekty sytuacji życiowej osób osadzonych w zakładach karnych w Polsce. Już treść samego tematu sytuuje nas w rzeczywistości ściśle określonej, wskazując na wydarzenia i główny przedmiot badań. Chodzi tu o osoby oderwane od swego naturalnego środowiska społecznego i osadzone w rzeczywistości zorganizowanej na zasadzie przymusu. Dotyczy to zwłaszcza istotnych zagadnień społeczno-kulturowych i obyczajowych, ale również religijnych, które ulegają różnego rodzaju przemianom, a są zakładane jako skutek wychowania w rodzinie. Zakres treści niniejszego opracowania obejmuje problemy „dysfunkcjonalności rodziny” rozumianej jako niewywiązywanie się rodziców ze swych obowiązków wychowawczo-socjalizacyjno-opiekuńczych względem dzieci i osób słabszych w rodzinie. To sugeruje, iż rzeczywistość rodziny opisywana w opracowaniu ma charakter pewnej statyczności przy równoczesnej dynamiczności życia grupowego. Można by to ująć w kategoriach statyczności w dynamice, czyli dokonującej się w obrębie pewnego ruchu i zmiany. Pojęcie to zakłada, że

Wstęp

człowiek w życiu rodzinnym podlega ciągłym przeobrażeniom pod względem rozwoju fizycznego, intelektualnego, psychicznego czy społecznego. Równocześnie w pewnej dziedzinie relacji interpersonalnych ów ciąg przeobrażeniowy sprawia wrażenie, jakby zatrzymał się na poziomie niezmiennych, powtarzalnych stereotypów zachowań niepożądanych społecznie. Siła i wielkość tej, nazwijmy, statyki dysfunkcjonalności może być zmienna. Niemniej jednak, żeby owa forma zachowań została określona jako zachowania dysfunkcyjne, musi mieć miejsce w tej rzeczywistości pewna statyczność. Zauważa się bowiem, że różnica pomiędzy rodzinami, z których wywodzą się osoby osadzone, bywa czasem bardzo niewielka, a skutki pogłębiającej się dysfunkcjonalności rodziny bywają czasem dramatyczne. Atmosfera życia rodzinnego stanowi czynnik mający fundamentalny wpływ na rozwój osobowości młodego człowieka. Pełni on istotną rolę w procesie uspołeczniania jednostki szczególnie w wieku adolescencji, ale i w późniejszym, gdzie powraca się najpierw fizycznie, a po śmierci najbliższych – duchowo – do okresu dzieciństwa, tak pięknie opisanego m.in. przez E. Hemingwaya . Dopiero po latach człowiek zaczyna kojarzyć i rozumieć fakty, dlaczego rodzice postępowali tak a nie inaczej. Dzieje się tak poprzez rozszerzający się wraz z rozwojem osobowości zakres świadomości i wiedzy o świecie, którego podstawy człowiek opanowuje w czasie nauki. Ma to ogromne znaczenie przede wszystkim dla całokształtu życia ludzkiego, a etapowo – dla stawiania celów, przyjmowania zasad postępowania i sposobów działania głównie z perspektywy własnego życia rodzinnego. W przypadku zachowań przestępczych ważne zatem jest określenie wpływu atmosfery życia rodzinnego osób skazanych. Świadomość przestępczą badanych respondentów będą wyznaczać w naszych rozważaniach ich deklaracje w postaci ocen swej sytuacji życiowej w rodzinie pochodzenia i wyboru odpowiednich wartości w życiu dorosłym. Deklaracje te będą zasadniczo określać sytuację życiową badanych, gdyż przestępczość to nie tylko przypadkowe wydarzenie czy akcydentalny akt. To również, a może przede wszystkim, określona postawa i w pewnym sensie „filozofia życia” przyjęta wobec podstawowych zasad współżycia społecznego, prawd religijnych, przepisów prawa stanowionego, prawa zwyczajowego i wielu innych. Przyjęte zostało założenie, że sytuacja życiowa badanych, kształtowana zasadniczo w rodzinie w ramach wychowania, to tylko pewien etap ich rozwoju, który znalazł swój epilog za kratami więzienia. Do warunków rodzinnych należy ponadto dołączyć środowiskowe, nierozerwalnie z rodziną związane warunki społeczne i wydarzenia ze świata. Wydarzenia wewnątrzrodzinne, a także zewnętrzne modulują i dynamizują ludzką świadomość i to zarówno w pozytywny, jak i negatywny sposób. Okres młodości jest najbardziej ryzykownym i niebezpiecznym etapem życia z tego powodu, że młoda osoba, nie mając doświadczenia, często popada w różnego rodzaju skomplikowane sytu-

Por. E. Hemingway, Rzeka dwóch serc i inne opowiadania, PIW, Warszawa 1976.

Wstęp

acje, które skutkują na jej dalsze, dorosłe życie. Zauważyć to można po liczbie osób wypowiadających się w ankietach analizowanych z punktu widzenia ich wieku oraz miejsca pochodzenia. Natomiast porównanie danych uzyskanych w badaniach z danymi ogólnopolskimi zarejestrowanymi w roczniku statystycznym pozwoli dostrzec, czy istnieją pewne zależności pomiędzy wiekiem badanych, jakością ich życia rodzinnego a ich przestępczością. Niniejsze opracowanie jest prezentacją badań przeprowadzonych na przestrzeni lat 2000–2005 na ogólnopolskiej próbie więźniów przebywających w zakładach karnych. Celem pracy, obok poznania wybranych aspektów sytuacji życiowej osób osadzonych w zakładach karnych, jest również wskazanie na pewne możliwości pracy resocjalizacyjnej nie tylko w warunkach zakładowych, ale również, a może przede wszystkim, w warunkach wolnościowych w ramach tzw. resocjalizacji postpenitencjarnej. Skoro w swoim środowisku naturalnym nastąpiła demoralizacja, to w tym właśnie środowisku powinno przebiegać zdrowienie jednostki wykolejonej przestępczo. Całość opracowania składa się ośmiu rozdziałów, z których pierwszy stanowi wprowadzenie do stanu badań nad rodzinami więźniów i zawiera pięć podrozdziałów o treściach dotyczących: analizy przestępczości w Polsce po 1989 roku; rozumienia pojęcia sytuacji życiowej; sytuacji rodziny polskiej zagrożonej karą pozbawienia wolności; analizy kierunków badań nad sytuacją rodzinną więźniów w Polsce oraz wskazania konieczności i możliwości pomocy rodzinom uwikłanym w proceder przestępczy. Rozdział ten stanowi w miarę kompletne zestawienie dotychczasowych badań nad rodzinami więźniów w Polsce w okresie po drugiej wojnie światowej. Można bez trudu zauważyć, że badania w tym zakresie pojawiły się dopiero w latach 60. minionego stulecia. Podyktowane to było skomplikowaną sytuacją polityczną Polski. W rozdziale drugim przedstawiono procedurę badań własnych, w której w pięciu podrozdziałach wyszczególniono takie zagadnienia, jak: cel i problematyka badawcza; hipotezy robocze, zmienne i wskaźniki; metody, narzędzia i techniki badawcze; techniki obliczeń statystycznych oraz opis terenu, czasu i specyfiki prowadzonych badań. Z kolei w rozdziale trzecim, podzielonym na osiem podrozdziałów, uwaga została skoncentrowana na społeczno-demograficznej charakterystyce badanej zbiorowości, gdzie przybliżono dane dotyczące: wieku, płci, wykształcenia, stanu cywilnego, miejsca urodzenia i zamieszkania badanych osób, ich pochodzenia społecznego, rodzaju wyuczonego i wykonywanego zawodu, rodzaju popełnionego przestępstwa wraz z długością wyznaczonej kary więzienia oraz wyników analiz odnoszących się do charakterystyki badanej grupy więźniów. W rozdziale czwartym przedstawiono analizę wyników badań własnych odnoszących się do opisu wpływu rodziny pochodzenia na przestępczość badanych osób. W dziewięciu podrozdziałach kolejno omówione zostały takie zagadnienia, jak: transmisja przestępczości (rodzice – dzieci) w procesie socjalizacji (wprowadzenie); rodzina pochodzenia jako środowisko wychowawcze; przestępczość w rodzinach pochodzenia; przestępczość badanych i ich poczu-

Wstęp

cie sprawiedliwości; przyczyny niegodnego postępowania ludzi; wartości moralne jako podstawa sytuacji życiowej osadzonych; modele przestępstw wśród badanej reprezentacji; model przestępcy wyłoniony na podstawie wyników badań oraz podsumowanie. Rozdział piąty obejmuje problematykę struktury rodziny pochodzenia i jej wpływu na aktywność przestępczą badanych osób. Treść rozdziału szóstego z siedmioma podrozdziałami obejmuje problematykę dotyczącą środowiska wychowawczego badanych osób i relacji wewnątrzrodzinnych, jakich badane osoby doświadczały w okresie swego dzieciństwa. W podrozdziałach znalazły się takie zagadnienia, jak: kultura domu rodzinnego a rodzaj popełnionego przestępstwa; atmosfera domu rodzinnego a rodzaj popełnionego przestępstwa; kłótnie i przemoc w domu rodzinnym; relacje z rodzeństwem; warunki materialne rodziny pochodzenia; sąsiedztwo domu rodzinnego oraz podsumowanie. Rozdział siódmy poświęcono problematyce religijności badanych osób. Wypełniła go treść siedmiu podrozdziałów skoncentrowanych na: charakterystyce sytuacji religijnej, uwarunkowaniach religijności, ocenie własnej religijności, praktykach religijnych, znajomości prawd religijnych, doświadczeniu religijnym i autorytecie głowy Kościoła oraz podsumowanie. Rozdział ósmy poświęcony został problematyce aktualnego funkcjonowania badanych więźniów. W jego jedenastu podrozdziałach znalazły się takie zagadnienia, jak: uwarunkowania moralności i wartości życiowo ważne badanych osób w kontekście rodzaju popełnionego przestępstwa; stan moralności a zdrowie badanych – poszukiwanie przyczyn przestępczości; wykształcenie i zawód a rodzaj przestępstwa; zainteresowania i wolny czas; ocena siebie; dotychczasowe i aktualne wsparcia badanych; ocena relacji z innymi ludźmi; ocena dotychczasowego życia i pragnienie zmiany; najważniejsze zadania życiowe oraz podsumowanie. Rozdział dziewiąty stanowi pewne zwieńczenie całości i obejmuje weryfikację hipotez oraz wnioski ogólne i zakończenie. Grupy wyszczególnionych problemów zostały skonfigurowane z rodzajem popełnionego przestępstwa. Dzięki tak przyjętej konwencji można dostrzec pewne różnice charakteryzujące grupy poszczególnych przestępstw, a tym samym otworzyć przestrzeń dla dalszych badań tej problematyki. Uzyskane wyniki mogą być przydatne w praktyce resocjalizacyjnej i pomocowej wobec osób uwięzionych i ich rodzin pozostających na wolności. Autor pragnie w tym miejscu wyrazić gorące podziękowania wszystkim osobom, które umożliwiły przeprowadzenie badań, a zwłaszcza tym, które swoją ofiarną pomocą przyczyniły się do sfinalizowania podjętego zadania.