Roman Schulz
EDUSFERA JAKO HOLISTYCZNA KATEGORIA
PEDAGOGIKI OGร LNEJ z a r y s
i d e i
Krakรณw 2018
SCHULZ_Edusfera.indd 3
13.07.2018 09:42:22
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2018
Recenzent: prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski Redakcja wydawnicza: Magdalena Polek Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz Grafika wykorzystana na okładce: © Ostap Stetsiv | Depositphotos.com
ISBN 978-83-8095-503-5
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2018
SCHULZ_Edusfera.indd 4
13.07.2018 09:42:22
Spis treści
Słowo wstępne ...............................................................................................................................
7
Rozdział 1 Dziedzina edukacji i jej nadsystemy .....................................................................................
9
Wprowadzenie ........................................................................................................................ Opieka osobników dorosłych nad dorastającymi .................................................... Homeostaza społeczna ......................................................................................................... Rozwój osobniczy ................................................................................................................... Uniwersum pracy ludzkiej ................................................................................................. Podsumowanie ........................................................................................................................
9 13 14 17 22 24
Rozdział 2 Edusfera – w stronę oglądu całościowego .......................................................................... 25 Rozdział 3 Materialny wymiar edusfery ................................................................................................... 37 Rozdział 4 Edukacyjna socjosfera ................................................................................................................ 43 Człowiek społeczny ............................................................................................................... Edukacyjna socjosfera ......................................................................................................... Świat osobowy ......................................................................................................................... Struktury i operacje .............................................................................................................. Integrony edukacyjne .......................................................................................................... Płaszczyzny integracji struktur edukacyjnych (na przykładzie szkoły) ......... Procesy transformacyjne ....................................................................................................
SCHULZ_Edusfera.indd 5
43 44 45 46 47 49 54
13.07.2018 09:42:22
6
Spis treści
Rozdział 5 Agosfera ............................................................................................................................................ 59 Idee agosu edukacyjnego .................................................................................................... Agos jako świadczenie opieki ............................................................................................ Agos jako kierowana socjalizacja .................................................................................... Agos jako czyn .........................................................................................................................
59 60 64 71
Rozdział 6 Semioza: język, komunikacja i dyskurs w edusferze ..................................................... 87 Języki edusfery ........................................................................................................................ 89 Komunikacja ............................................................................................................................ 93 Dyskurs ....................................................................................................................................... 96 Rozdział 7 Formy świadomości edukacyjnej .......................................................................................... 99 Świadomość, świadomość społeczna, kultura duchowa ....................................... 99 Świadomość edukacyjna .................................................................................................... 102 Pedagogika ................................................................................................................................ 104
SCHULZ_Edusfera.indd 6
13.07.2018 09:42:22
Słowo wstępne
Studium niniejsze to rozwinięcie, z pretensjami do syntezy, niektórych wcześniejszych idei autora dotyczących przedmiotu pedagogiki ogólnej. Rozważa się w nim potrzebę oraz możliwość wzbogacenia ogółu dotychczasowych terminów desygnujących całość zjawisk edukacyjnych w społeczeństwie przez pojęcie edusfery. W ramach tak określonego projektu dokonuje się – w trybie analizy konceptualnej – dwuwymiarowej charakterystyki dziedziny edukacji: jako części systemu socjokulturowego oraz jako odrębnej całości kulturowej. Zastosowanie obydwu tych perspektyw wydaje się przydatne (a może nawet niezbędne) do pełnego określenia statusu zjawisk edukacyjnych. Powody podjęcia i zrealizowania takiego zamierzenia były trzy. Pierwszy to „utrata” przez pedagogikę ogólną właściwej sobie dziedziny poznania w następstwie dyferencjacji pedagogiki na zbiór rozmaitych, specjalistycznych nauk o wychowaniu. Drugim był utrzymujący się zwyczaj zawężonego pojmowania przedmiotu pedagogiki, polegający na utożsamianiu go z edukacyjnym agosem (w sensie nadanym temu określeniu przez Stefana Kunowskiego), z pominięciem innych ważnych jego wymiarów jako bytu kulturowego. Powód trzeci to dominujący we współczesnej myśli pedagogicznej obraz edukacji jako tworu addytywnego (prostej agregacji składników), amorficznego (pozbawionego wymiaru strukturalnego) oraz zajmującego nie w pełni określone miejsce w ogólnym porządku socjokulturowym. W odróżnieniu od perspektywy zdroworozsądkowej optyka systemologiczna ujmuje „edukację jako całość” w specyficzny sposób. Całość to bynajmniej nie synonim wszystkiego (co nam się kojarzy z wychowaniem) ani równoznacznik sumarycznego zbioru składników, lecz „wszystkie elementy czegoś tworzące razem jakąś samodzielną jednostkę”1. A zatem bez uprzedniego zdefiniowania 1
Całość [definicja], https://pl.wiktionary.org/wiki/całość, dostęp: 20.04.2018.
SCHULZ_Edusfera.indd 7
13.07.2018 09:42:22
8
Słowo wstępne
statusu części, określenia ich rodzaju oraz ustalenia łączących je relacji nie jest możliwe mówienie o „całości edukacyjnej” w poznawczo istotnym sensie. W myśl przyjętych tu założeń całością systemową tego rodzaju jest właśnie edusfera. Z analizy usytuowania edusfery względem jej nadsystemów wynika, że nie tylko ma ona status organu (oraz narzędzia) życia zbiorowego, lecz także jest swoistym, strukturalnie odrębnym i (stosunkowo) niezależnym organizmem (systemem) kulturowym. Jej części powinny zatem być definiowane w terminach dziedzin, właściwych każdej odrębnej całości kulturowej. Są to: sfera kultury materialnej, edukacyjna socjosfera (w tym agosfera), dziedzina kultury symbolicznej (języka i komunikacji) oraz segment kultury duchowej (form świadomości edukacyjnej). Wszystkie one łącznie tworzą dopiero całość zwyczajowo nazywaną „rzeczywistością pedagogiczną”. Całość ta wydaje się zarazem stanowić właściwą dziedzinę studiów i badań pedagogiki ogólnej (kiedyś – całej pedagogiki). W początkowej fazie prac nad niniejszym studium chodziło o pewien rodzaj ćwiczenia intelektualnego, polegającego na zastosowaniu perspektywy strukturalnej (systemowej) w odniesieniu do jednego z głównych problemów pedagogiki ogólnej: statusu wychowania. A tytuł planowanego produktu miał brzmieć: „Dziedzina edukacji w świetle systemowego paradygmatu »część – całość«”. W miarę prowadzonych prac zadanie to przyjęło postać ambitniejszą, a książka otrzymała obecny tytuł. Oczywiście omawianych tu idei autor nie traktuje jako zestawu gotowych i kompletnych odpowiedzi na postawione pytania, lecz jako materiał do dyskusji o nowych, uwzględniających wymiar strukturalny, sposobach oglądu zjawisk edukacyjnych. W wielu miejscach tekstu autor odnosi się do swych wcześniejszych publikacji. Referencje te przybierają postać przywołań, omówień, a nawet bezpośrednich przytoczeń. Jedynym usprawiedliwieniem dla tych zabiegów są syntetyzujące ambicje niniejszego studium, dzięki którym wykorzystane odniesienia – wskutek ich usytuowania w nowym kontekście – zyskują nowe światło oraz niezbędną wartość dodaną. Głównym adresatem książki jest środowisko akademickie pedagogów.
SCHULZ_Edusfera.indd 8
13.07.2018 09:42:22
Rozdział 1
Dziedzina edukacji i jej nadsystemy
Wprowadzenie W określaniu statusu zjawisk edukacyjnych zachodzi dziś potrzeba przechodzenia od ujęć cząstkowych do całościowych, od atomistycznych do systemowych, od amorficznych do ustrukturalizowanych. Jednym z możliwych sposobów realizowania tej misji jest definiowanie specyfiki rzeczywistości edukacyjnej przy wykorzystaniu systemowego paradygmatu „część – całość”. Paradygmat ten przewiduje ogląd dziedziny edukacji z dwóch perspektyw: jako „części” wchodzącej w skład zakresowo ogólniejszych oraz strukturalnie nadrzędnych systemów, a zarazem pełniącej wobec nich określone funkcje, oraz jako samodzielnej, wyodrębnionej z otoczenia „całości” (kulturowej), złożonej z ustrukturalizowanych składników. Zastosowanie obydwu tych perspektyw stwarza możliwość poczynienia dalszych postępów na drodze do zbudowania rzeczywiście ogólnego obrazu edukacji, będącego przedmiotem zainteresowania (studiów i badań) pedagogiki ogólnej. Na starcie warto ukazać przynależność obranego tu paradygmatu do podejścia systemowego. Jak wiadomo, orientacja systemowa kształtowała się i rozwijała w dwojaki sposób: z jednej strony jako kontynuacja integracyjnych dążeń w różnych dziedzinach myśli ludzkiej, zwłaszcza w filozofii i współczesnej nauce, z drugiej zaś jako podejście specyficzne, jakościowo nowe, kontestujące przeszłość i próbujące wykroczyć poza krąg idei implikowanych przez syntetyzujące ambicje
SCHULZ_Edusfera.indd 9
13.07.2018 09:42:22