Komunikacja terapeutyczna
Sikorski_Pozaslowna komunikacja.indd 1
16.04.2013 08:48
Natalce – mojej najdroższej córeczce
Sikorski_Pozaslowna komunikacja.indd 2
16.04.2013 08:48
Wiesław Sikorski
Komunikacja terapeutyczna Relacja pozasłowna
Kraków 2013
Sikorski_Pozaslowna komunikacja.indd 3
16.04.2013 08:48
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013
Recenzenci: prof. nadzw. dr hab. Maciej Gitling prof. nadzw. dr hab. Wojciech J. Maliszewski
Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski
Projekt okładki: Marta Damasiewicz
Grafika na okładce: © Wolfgang Rieger | Depositphotos.com Opracowanie typograficzne: Andrzej Augustyński
ISBN 978-83-7850-203-6
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013
Sikorski_Pozaslowna komunikacja.indd 4
16.04.2013 08:48
Spis treści Wprowadzenie .............................................................................................................
9
Rozdział 1 Istota pozasłownej komunikacji terapeutycznej ........................................... Subkody komunikacji niewerbalnej .................................................................. Funkcje przekazu bezsłownego ......................................................................... Cechy pozasłownej komunikacji terapeutycznej........................................... Skuteczna komunikacja terapeutyczna ...........................................................
13 16 19 31 39
Rozdział 2 Znaczenie ekspresji mimicznej w komunikacji terapeutycznej .............. Język twarzy ............................................................................................................. Mimiczne sprzężenie zwrotne ........................................................................... Ekspresja mimiczna a zdrowie ........................................................................... Wyraz twarzy a zachowanie ................................................................................ Mimiczna dyskryminacja płci ............................................................................. Mimiczna ekspresja emocjonalna ...................................................................... Style mimicznej ekspresji ..................................................................................... Mimiczne oznaki kłamstwa .................................................................................
45 46 52 54 55 59 62 68 71
Rozdział 3 Kontakt wzrokowy w interakcji terapeutycznej ............................................ Funkcje kontaktu wzrokowego .......................................................................... Kierunek spojrzenia ............................................................................................... Wzrokowe wyrażanie emocji .............................................................................. Reakcje źreniczne ................................................................................................... Wzrokowe interakcje wewnątrzgrupowe ....................................................... Rodzaje i intensywność spojrzeń ...................................................................... Wzorce spojrzeń a cechy osobowości .............................................................. Wzrokowe różnice międzypłciowe ...................................................................
75 76 80 88 90 94 101 106 109
Rozdział 4 Komunikacja kinezyczna w relacji terapeutycznej ...................................... 111 Gesty autonomiczne .............................................................................................. 112 Gesty ilustracyjne .................................................................................................... 121
Sikorski_Pozaslowna komunikacja.indd 5
16.04.2013 08:48
6
Spis treści
Gesty adaptacyjne ................................................................................................... Gesty regulacyjne .................................................................................................... Zgodność posturalna ............................................................................................. Pozycje i ruchy ciała ...............................................................................................
130 134 137 149
Rozdział 5 Komunikacja dotykowa w procesie terapii ...................................................... Terapeutyczna moc dotyku ................................................................................. Komunikacyjne walory dotyku ........................................................................... Semantyka dotyku .................................................................................................. Przekazy komunikowane dotykiem ..................................................................
159 160 162 164 166
Rozdział 6 Komunikacja proksemiczna w przebiegu terapii ......................................... Komunikacyjna funkcja otoczenia .................................................................... Usadowienie przy stole ......................................................................................... Strefy dystansu fizycznego .................................................................................. Wystrój wnętrza ...................................................................................................... Ekologia przestrzenna grupy terapeutycznej ................................................
181 182 184 188 189 199
Rozdział 7 Komunikacja paralingwistyczna w dialogu terapeutycznym .................. Funkcje sygnałów głosowych w terapii ........................................................... Parametry głosu ...................................................................................................... Cisza klasyczna i cisza terapeutyczna ..............................................................
205 205 219 226
Rozdział 8 Obserwacja zachowań niewerbalnych ............................................................... Umiejętności obserwacyjne ................................................................................. Zasady skutecznej obserwacji terapeutycznej ............................................... Obserwacja w praktyce terapeutycznej ........................................................... Kryteria obserwacyjne zachowań niewerbalnych ........................................
233 233 236 246 263
Rozdział 9 Niespójna komunikacja w praktyce terapeutycznej .................................... Metakomunikacja .................................................................................................... Podwójne związanie ............................................................................................... Niespójna komunikacja w rodzinie ................................................................... Znaczenie niespójnej komunikacji w terapii Gestalt ................................... Odczytywanie niespójnych przekazów ............................................................ Przyczyny sprzecznych komunikatów .............................................................
273 273 277 282 291 293 295
Sikorski_Pozaslowna komunikacja.indd 6
16.04.2013 08:48
Spis treści
Zakończenie ................................................................................................................. Bibliografia ................................................................................................................... Spis tabel i rysunków ................................................................................................ Spis tabel ................................................................................................................... Spis rysunków ..........................................................................................................
Sikorski_Pozaslowna komunikacja.indd 7
7 303 309 323 323 324
16.04.2013 08:48
Sikorski_Pozaslowna komunikacja.indd 8
16.04.2013 08:48
Wprowadzenie
W
latach 90. XX wieku wzrosło zainteresowanie znaczeniem komunikacji niewerbalnej w kontaktach międzyludzkich. Napisano wiele cennych prac, w których podjęto próbę ustalenia, co w rzeczywistości wyraża określony gest czy grymas na twarzy. Ciągle podejmuje się próby zmierzające do poznania i wytłumaczenia, co kryje w sobie taki czy inny ruch ręką, mniej czy bardziej luźna pozycja ciała, modulacja i ton głosu czy mimika. Odkrycie tych tajemnic mowy ciała jest bardzo ważne dla skuteczniejszego komunikowania się. Znając bowiem znaczenie jak największej liczby przekazów bezsłownych, dużo łatwiej przyjdzie nam odpowiednio reagować na zachowania naszego rozmówcy. Trafniej odczytywać jego intencje czy wątpliwości, których przekazanie przy użyciu słów jest z jakichś powodów znacznie utrudnione lub wręcz niemożliwe. Poznanie znaczenia zachowań niewerbalnych jest niezwykle ważne dla praktyki terapeutycznej, i to z wielu powodów. Z jednej strony, może znacznie ułatwić diagnozę problemów pacjenta, z drugiej zaś spowodować, że sam terapeuta zacznie bardziej świadomie wykorzystywać je w pracy z pacjentem, akcentować i wzmacniać komunikaty doń adresowane. Równocześnie może uczynić relację terapeutyczną bardziej wyrazistą (bogatszą językowo), a także uchronić terapeutę przed jego z pozoru nieistotnymi, niezamierzonymi zachowaniami niewerbalnymi. Podczas sesji także pacjent patrzy na terapeutę, jak reaguje na wypowiadane przezeń słowa. Przypadkowe grymasy na twarzy terapeuty, krzyżowanie przezeń rąk czy nóg, usztywnienie ciała, odsuwanie się od pacjenta lub ciągłe zerkanie na zegarek często mogą powodować, że pacjent zacznie czuć się nieswojo, gubić i kłamać. Wiele przyczyn sprawiło, że zająłem się pozasłowną komunikacją w relacji terapeutycznej. Pierwszą z nich były kontakty z moimi pacjentami, którzy narzekali na swoich wcześniejszych terapeutów, że budzili w nich niepokój, robiąc dziwne miny czy nerwowo spoglądając na zegarek. Zainspirowały mnie także badania prowadzone nad komunikacją terapeutyczną przez osoby skupione w grupie Palo Alto w Kalifornii. Za ich sprawą nastał kres czasów, w których przeważało przekonanie o życzliwych, autentycznych
Sikorski_Pozaslowna komunikacja.indd 9
16.04.2013 08:48
10
Wprowadzenie
i empatycznych terapeutach. W ramach grup spotkaniowych zaczęli oni eksperymentować z najróżniejszymi zachowaniami komunikacyjnymi, przyjmując zasadę: „Kiedy to, co robisz, nie sprawdza się, zrób coś innego”. Celem działań grupy Palo Alto było głównie wypracowanie nowych modeli formalnych dla procesów komunikacyjnych. Pomocne w tym było skupienie uwagi zarówno na aktywności językowej, jak i na zachowaniach niewerbalnych praktykujących terapeutów tej miary, co F. Perls, V. Satir czy M.H. Erickson. Komunikacja niewerbalna wydawała się wyjątkowo istotną częścią ich pracy terapeutycznej. Zwłaszcza Erickson, jako jeden z pierwszych, dostrzegł olbrzymie możliwości wykorzystania bezsłownego porozumiewania się w celu wywoływania pożądanych zmian u pacjentów. Znaczną część życia poświęcił tworzeniu takiej komunikacji i jej dostosowywaniu do procesów terapeutycznych. Idee Ericksona torowały drogę kolejnym badaczom, na przykład R. Bandlerowi i J. Grinderowi. Modele, które opracowywali, miały być przydatne także przy analizowaniu i interpretowaniu struktury skutecznych paradygmatów niewerbalnej komunikacji terapeutycznej. Prace Bandlera i Grindera zmierzały w kierunku stworzenia ogólnych modeli komunikacji, subiektywnych przeżyć i zmian. Spodziewali się oni, że dzięki tym modelom będzie można dość dokładnie wyodrębnić struktury komunikacji implikującej zmiany. Jak nigdy dotąd powstały warunki sprzyjające do poznania i opanowania warsztatu terapeutycznej magii. Cały wysiłek bowiem zmierzał w kierunku opracowania paradygmatów bazujących na konkretnym opisie tego, co czynili terapeutyczni magicy pokroju Perlsa, Satir i Ericksona. Równie duży wpływ na zastosowanie procesów komunikacyjnych w pracy terapeutycznej wywarli J. Ruesch i G. Bateson. Opracowali oni ogólny model interakcji w relacji terapeutycznej, w którym centralne miejsce zajęło pojęcie komunikacji. Pomysł stworzenia z komunikacji ośrodka i punktu ciężkości w oddziaływaniach terapeutycznych pojawił się w związku z tezą, że życie każdego człowieka bez komunikacji jest najzwyczajniej niemożliwe. Od chwili narodzin jesteśmy wplątani w sieć werbalnej i niewerbalnej komunikacji. Bez umiejętności komunikowania się – językowego czy niewerbalnego – człowiek popada w konflikty, piętrzą się przed nim problemy i w efekcie zaczyna chorować. Żeby temu zaradzić, trzeba oprócz terapeutycznych oddziaływań specyficznych posiłkować się komunikacją. Jako jedna z pierwszych znaczenie komunikacji terapeutycznej, zwłaszcza niewerbalnej, w pracy z pacjentem dostrzegła V. Satir. Być może przyczyniła się do tego jej blisko dwuletnia głuchota, spowodowana zapaleniem ucha środkowego. Niewykluczone, że właśnie to doświadczenie, jak i wcześniejsze choroby uwrażliwiły ją nieświadomie na pozasłowne uczestnictwo w komunikacji między członkami rodzin. Satir, prowadząc terapię cierpiącej na schizofrenię 28-letniej pacjentki i jej matki, zaobserwowała, że występował między nimi nieświadomy dla nich niewerbalny system sygnałów: delikatny skłon głowy, zmiany w tonie głosu, wzruszenia ramionami itp. zdawały się ciągle powodować podobne reakcje u obu kobiet. Satir bardzo szczegółowo przeanalizowała to zjawisko i zaczęła
Sikorski_Pozaslowna komunikacja.indd 10
16.04.2013 08:49
Wprowadzenie
11
dokładniej zwracać uwagę na te aspekty. Wówczas wyraźnie dostrzegła, jak istotne były te niewerbalne przekazy (i zawarte w nich wskazówki) dla wymiany komunikacyjnej, a w konsekwencji dla jakości relacji między pacjentką a jej matką. W neurolingwistycznym programowaniu (NLP) zjawisko to traktowane jest jako wzorcowe cykle komunikacji oraz pętle kalibrowane. Walory zachowań niewerbalnych w diagnozie i relacji terapeutycznej dostrzegł też W. Reich. Jako pierwszy dostrzegł i docenił podstawowe znaczenie ciała i jego zdolności komunikacyjnych. Zwrócił uwagę, że skupianie się na mowie ciała pacjenta może zwiększyć skuteczność analitycznej techniki leczenia. Podczas powszechnie praktykowanych analiz dociera się co prawda do wielu marzeń, wspomnień i podświadomych myśli, jednak emocjonalne zaangażowanie pacjenta jest zazwyczaj znikome. Podważało to główny wymóg Z. Freuda, według którego wspomnienia pacjenta powinny uzewnętrzniać się przy jego emocjonalnym udziale. Natchnęło to Reicha do podjęcia badań nad sposobami maskowania uczuć przez pacjentów. Zatem drugorzędne znaczenie zaczęło mieć to, o czym przypomina sobie pacjent podczas snucia swobodnych skojarzeń. Pierwszoplanowe zaś stało się, jak pacjent prezentuje się tu i teraz w trakcie dialogu terapeutycznego. Reich uznał, że formę oporu można ustalić zwłaszcza na podstawie zmian w głosie, postawy ciała, sposobu oddychania, mimiki i gestów. W konsekwencji przedmiotem interpretacji oporu uczynił także niewerbalne formy ekspresji. Co więcej, coraz częściej bezpośrednio konfrontował swoich pacjentów z interpretacją ich zachowań niewerbalnych. Inaczej mówiąc, odtąd sam kierował procesem analizy zamiast – jak do tej pory – pozwolić kierować nim kolejnym swobodnym skojarzeniom pacjenta. Zajęcie się przez Reicha typowymi formami oporu u pacjentów doprowadziło do stworzenia nowego, wręcz rewolucyjnego podejścia w terapii zaburzeń psychicznych. Reich dostrzegł, że struktury charakteru są powiązane z charakterystycznym wzorcem chronicznego napięcia mięśniowego („pancerz charakterologiczny”). Wychodząc z założenia, że istnieje funkcjonalna tożsamość cielesności (soma) i duchowości (psyche), zaczął bezpośrednią pracę nad ciałem w celu uwolnienia stłumionych uczuć i wypracował zasady niewerbalnej procedury terapeutycznej, którą nazwał wegetoterapią. Kolejnymi osobami, które uzasadniały znaczenie komunikacji pozasłownej w procesie terapii, byli F. Perls i L. Perls. Ten pierwszy tłumaczył atrybuty niewerbalnego wyrażania się, bazując na koncepcji, którą nazwał doktryną holistyczną. Pod tą nazwą kryje się głównie odstąpienie od dualizmu ciała i duszy, propagowanego przez racjonalistycznego francuskiego filozofa i matematyka, R. Descartesa. Natomiast L. Perls wykazała, że na terapię Gestalt wpływały też inne poglądy, które kierowały zainteresowania na pozasłowną komunikację. Oprócz swoich osobistych praktyk z eurytmią, tańcem, techniką Aleksandra i metoda Feldenkrais, wskazała w tym aspekcie na studium Ausdrucksbewegung und Gestaltungskraft niemieckiego myśliciela i filozofa L. Klagesa. Połączenie tych inspiracji skierowało uwagę w terapii Gestalt na zachowania niewerbalne: postawę, oddech, poruszanie się, koordynację i głos.
Sikorski_Pozaslowna komunikacja.indd 11
16.04.2013 08:49
12
Wprowadzenie
Niewątpliwie osobą, dzięki której pozasłowna komunikacja znalazła praktyczne zastosowanie zarówno w diagnozie, jak i terapii był M.H. Erickson. Jako jeden z pierwszych twierdził on, że nieświadomość ma związek z zasadami ruchu ideomotorycznego, na przykład ruchu wahadłowego czy pracy z niezamierzonymi sygnałami palców. Stąd wniosek, że nieświadomość człowieka to głównie procesy psychofizyczne, zachodzące poza świadomą uwagą osobowości. Procesy te są łatwo dostrzegalne w mimowolnych, nieświadomie kierowanych ruchach oraz w doborze słów i składni dokonywanym przez pacjentów w konkretnych sytuacjach. Zgodnie z tym przypuszczeniem pozasłowne i werbalne środki ekspresji pacjenta nie są przypadkowe, ale efektem podjęcia nieświadomych decyzji. W rezultacie stają się jednym z najistotniejszych źródeł informacji o pacjencie, którymi dysponuje terapeuta. Z tego względu to nie przypadek, że dokładne rozpoznanie oraz interpretacja niewerbalnych i słownych wzorców komunikacyjnych są najważniejszymi umiejętnościami, które terapeuta powinien posiadać i ciągle doskonalić. Równie duży wpływ na zastosowanie komunikacji niewerbalnej w terapii wywarł P. Watzlawick, a w szczególności wyodrębnione przezeń główne aksjomaty porozumiewania się. Mam tu na myśli zwłaszcza trzy z nich: • nie sposób niczego nie komunikować: nic nie mówiąc słowami, zawsze coś mówimy mową ciała; • każdy komunikat zawiera aspekt treści (kanał werbalny) i relacji (kanał niewerbalny); aspekt relacji pozwala zaklasyfikować aspekt treści, co przemieszcza go na poziom metakomunikacji; komunikacja ma charakter digitalny (dotyczący treści, wyrażany słow• nie) i analogowy (dotyczący emocji, wyrażany pozasłownie). Ostatnią inspiracją było to, że brakuje opracowań, które dokładniej opisują znaczenie komunikacji pozasłownej w diagnozie i procesie terapii. Otóż w tego rodzaju pracach najczęściej stosuje się uogólnienia typu: „ważny jest kontakt wzrokowy”, „trzeba dbać o właściwą gestykulację” czy „terapeuta powinien kontrolować swoją mowę ciała”. Po lekturze niniejszej książki będzie możliwe uzyskanie dość dogłębnej wiedzy, co faktycznie w relacji terapeutycznej oznacza dobry kontakt wzrokowy, otwarta gestykulacja czy panowanie nad mową ciała.
Sikorski_Pozaslowna komunikacja.indd 12
16.04.2013 08:49