Poradnictwo pedagogiczne by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

PORADNICTWO PEDAGOGICZNE Przegląd wybranych zagadnień

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 201 1

2009-12-07 14:41:05

Mojemu synowi – Kubie poświęcam

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 202 2

2009-12-07 14:41:06

Barbara Skałbania

PORADNICTWO PEDAGOGICZNE Przegląd wybranych zagadnień

Kraków 2009

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 203 3

2009-12-07 14:41:07

Recenzent: prof. dr hab. Bogusław Śliwerski

Redakcja wydawnicza: Aleksandra Jastrzębska

Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz

ISBN 978-83-7587-283-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie II, poprawione i rozszerzone, Kraków 2009

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 204 4

2009-12-07 14:41:07

Spis treści Wstęp .......................................................................................................................................... 7 Rozdział 1 Założenia teoretyczne i przedmiot zainteresowań poradnictwa pedagogicznego ......... 11 1.1. R ys historyczny rozwoju poradnictwa w Polsce i jego stan obecny .................. 11 1.2. Działania poradnicze w przestrzeni czasowej i społecznej .................................. 18 1.3. P ojęcie i cele poradnictwa. Podmiot i przedmiot oraz zakres działań poradniczych ................................................................................................. 22 1.4. P oradnictwo jako proces pomagania – etapy i zasady udzielania pomocy ...... 27 1.5. R odzaje poradnictwa w świetle psychologicznych koncepcji człowieka .......... 32 1.6. Z asady oddziaływań w sytuacji poradniczej. Charakterystyka czynności poradniczych ............................................................................................................... 36 1.6.1. Funkcje i strategie poradnictwa – charakterystyka ...................................... 39 1.6.2. Metody, techniki i środki wykorzystywane w poradnictwie pedagogicznym ........................................................................................................... 42 1.7. C echy osobowe i umiejętności doradcy jako warunek skutecznego pomagania ............................................................................................. 54 1.8. Poradnictwo medialne jako nowa forma udzielania pomocy ............................. 58 1.8.1. P oradnictwo zapośredniczone – założenia teoretyczne i praktyka .......... 60 1.8.2. Internet jako środek komunikacji w relacji poradniczej .............................. 61 1.8.3. Internetowe grupy wsparcia i samopomocy ................................................ 65 Rozdział 2 Instytucje pomocowe w obszarze poradnictwa pedagogicznego ..................................... 71 2.1. Działalność poradni psychologiczno-pedagogicznej ............................................ 71 2.1.1. Podstawowe założenia prawno-organizacyjne funkcjonowania placówki ..... 71 2.1.2. Działalność opiniodawcza poradni ................................................................ 74 2.1.3. Orzecznictwo psychologiczno-pedagogiczne jako forma pracy poradni ..... 76 2.2. P oradnie rodzinne – zakres i przedmiot udzielania pomocy .............................. 78 2.3. Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej ......................... 83

Rozdział 3

Poradnictwo dydaktyczno-wychowawcze – założenia i obszary działania .................... 89 3.1. P ojęcie, cel i przedmiot zainteresowań poradnictwa dydaktyczno-wychowawczego ................................................................................ 89 3.2. Działania poradnicze w sytuacji oceny dojrzałości szkolnej .............................. 91 3.3. Z akres i rodzaje pomocy wobec problemu niepowodzeń szkolnych ................ 95

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 205 5

2009-12-07 14:41:07

Spis treści

3.3.1. Postępowanie poradnicze w relacji doradca – rodzic ................................. 98 3.3.2. Postępowanie poradnicze w relacji doradca (specjalista) – nauczyciel ...... 100 3.4. S pecyficzne trudności w czytaniu i pisaniu jako przedmiot poradnictwa ........ 102 3.4.1. Działania poradnicze w relacji pomocowej rodzic – nauczyciel (przykłady) ..................................................................................... 107

Rozdział 4

Poradnictwo rehabilitacyjne jako forma pomocy dziecku i jego rodzinie ....................... 111 4.1. Pedagogizacja rodziców dziecka niepełnosprawnego ......................................... 114 4.2. I nterdyscyplinarny charakter poradnictwa dla rodziców dzieci niepełnosprawnych ................................................................. 116 4.3. I nstytucjonalne i indywidualne formy pomocy i poradnictwa dla osób niepełnosprawnych ........................................................... 119 4.4. P omoc i porada w obszarze kształcenia uczniów niepełnosprawnych ............. 122

Rozdział 5

Poradnictwo opiekuńcze – cele, zadania i formy realizacji ................................................ 125 5.1. P otrzeba jako kategoria psychologiczna – rozumienie i typologia ..................... 125 5.2. P oradnictwo pedagogiczne wobec zadań opiekuńczych rodziny ...................... 127 5.3. I nstytucje pomocowe w obszarze poradnictwa opiekuńczego ........................... 131 5.4. P oradnictwo pedagogiczne w zakresie zadań opiekuńczych szkoły ................. 133

Rozdział 6

Poradnictwo i pomoc uczniom z zaburzeniami zachowania ............................................. 137 6.1. Kontrowersje wokół pojęcia zaburzenia zachowania – koncepcje etiologiczne ..................................................................................................... 137 6.2. P omoc dziecku z zaburzeniami zachowania w warunkach przedszkola i szkoły .......................................................................... 141 6.3. P omoc rodzicom dzieci z zaburzeniami zachowania ........................................... 148

Rozdział 7

Poradnictwo zawodowe w przestrzeni edukacyjnej ........................................................... 155 7.1. Wyjaśnienie pojęć i zadania poradnictwa zawodowego ...................................... 155 7.2. Z adania rodziców, nauczyciela i pedagoga w systemie poradnictwa zawodowego ........................................................................................ 158 7.3. R ealizacja zadań poradnictwa zawodowego w poradni psychologiczno-pedagogicznej .............................................................. 162 7.4. Szkolny doradca zawodowy – zakres i formy pracy ............................................ 164 7.5. S pecyfika kontaktu poradniczego i modele pracy doradcy zawodu ................. 168 7.6. Poradnictwo zawodowe na odległość – podstawowe założenia projektu ................ 172 Zakończenie ............................................................................................................................... 175 Bibliografia ................................................................................................................................. 179 Aneks .......................................................................................................................................... 189

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 206 6

2009-12-07 14:41:07

Wstęp Człowiek od zawsze potrzebował bliskości z druga osobą, kontaktu emocjonalnego, wsparcia i pomocy w trudnych sytuacjach życiowych. Rozwój cywilizacyjny i postęp technologiczny przyczynia się do doskonalenia funkcjonowania człowieka pod względem organizacyjnym czy technicznym, ale coraz częściej jest źródłem jego problemów osobowościowych, emocjonalnych. Paradoks polega na tym, że wraz z ogólnym postępem i intensywnym rozwojem społecznym występują czynniki hamujące, zakłócające prawidłowy proces funkcjonowania jednostki. Kryzys wartości, autorytetu, osobowości rodzi zapotrzebowanie na różne formy pomocy, poradnictwa i wsparcia, bardziej czy mniej profesjonalnego. Zarówno jednostka, rodzina, jak i szkoła są osadzone w przestrzeni, która jest wypadkową wielu zdarzeń, sytuacji, wpływów, tworzących swoisty układ wzajemnych uwarunkowań. Okres transformacji i przeobrażeń obejmuje wszystkie sfery życia człowieka, wpływając na realizację jego podstawowych funkcji i zadań wynikających z przypisanych ról społecznych. Indywidualne możliwości i umiejętności decydują o poziomie społecznego i emocjonalnego funkcjonowania człowieka w różnorodnych sytuacjach oraz o zdolności do radzenia sobie z trudnościami dnia codziennego. Obejmują one umiejętności komunikacyjne, interpersonalne oraz przystosowawcze, które można rozwijać i kształtować. Niejednokrotnie samodzielne zmaganie się z nie zawsze sprzyjającą nam rzeczywistością przekracza możliwości danej osoby, która oczekuje pomocy i interwencji osób trzecich czy profesjonalnych instytucji. Mechanizm zapotrzebowania na poradnictwo i pomoc ma bardzo złożony charakter i jest historycznie uwarunkowany – często zdarza się, że stosowane dotychczas sposoby reagowania i działania rutynowego nie zawsze sprawdzają się w nowych, zaskakujących sytuacjach. Doświadczenia związane z sukcesem przy rozwiązywaniu problemu motywują i ukierunkowują nasze działania, ale każda porażka zbliża do izolacji, wycofania się czy marginalizacji życia społecznego. Jak słusznie podkreśla A. Kargulowa: […] pomoc wzajemna nie jest zjawiskiem nowym, nie jest także „wynalazkiem” ostatnich czasów korzystanie z pomocy osób kompetentnych: mędrców, doradców, wróżbitów, ekspertów, terapeutów, konsultantów, to jednak dzisiaj nie tylko jest to pomoc znacznie bardziej rozpowszechniona, ale i bardziej wyspecjalizowana, a przede wszystkim niezbędna. Na jej kształcie, sposobie jej poszukiwania

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 207 7

2009-12-07 14:41:07

Wstęp

i rodzaju jej wykorzystywania odciska się całe zindywidualizowanie życia ludzi, wielorakość przeżywanych przez nich problemów, złożoność ich tożsamości i niepowtarzalność ich biografii .

Życie człowieka w świecie ponowoczesności cechuje ustawiczny pośpiech, konieczność ciągłych wyborów z nieskończonej liczby możliwości, a tempo i zakres zmian zachodzących w codziennym życiu przekraczają często zdolności adaptacyjne jednostki, czego konsekwencja są stany bezradności i niemocy, podejmowanie zachowań ryzykownych, poczucie zagubienia się, małej przydatności i niedoskonałości, lęk o własną tożsamość, lęk przed utratą standardu życia czy przedmiotowym traktowaniem. Ta złożona sytuacja wyznacza różne drogi korzystania z usług poradniczych. Jedną z nich jest traktowanie poradnictwa jako panaceum na wszelkie rozterki życiowe, kiedy pomoc nabiera cech permanentnych i staje się środkiem niezbędnym do normalnego funkcjonowania. Powszechne przekonanie o wszechobecnym kryzysie uzależnia niektóre osoby od pomocy i poradnictwa, a doradcy wykorzystują sytuację „urynkowienia ryzyka” . Inne podejście do problematyki pomocy i poradnictwa akcentuje pozytywny wpływ pomocy w procesie mobilizowania jednostki do pokonania własnych problemów z wykorzystaniem indywidualnych możliwości, a oczekiwanie rozwiązania problemu przez inne osoby to ostateczność, która ma miejsce w sytuacji nieskuteczności podejmowania własnych działań. Zastosowanie konkretnego rodzaju pomocy warunkowane jest wieloma czynnikami związanymi z osobą wspomaganą i osobą wspomagającą (doradcą, ekspertem, konsultantem). Powodem skłaniającym do napisania tej publikacji były moje wieloletnie doświadczenia w pracy poradniczej (poradnia psychologiczno-pedagogiczna) oraz zapotrzebowanie akademickie na praktyczne ujęcie zagadnień związanych z poradnictwem pedagogicznym. Naukowe opracowanie poruszanych zagadnień pedagogicznych wzbogacone zostało przykładami rozwiązań praktycznych, stosowanych w odniesieniu do różnych grup osób wspomaganych (dzieci i młodzieży, rodziców, nauczycieli, osób uczestniczących w procesie wychowania). Zamieszczone w publikacji przykładowe narzędzia pracy doradcy czy praktyczne ćwiczenia, skłaniające do refleksji nad relacją wiedzy studentów z własnym doświadczeniem, mają pokazać praktyczny wymiar poradnictwa, z jakim spotkają się w przyszłej pracy zawodowej. Rozważania obejmują treści związane z rozumieniem i uwarunkowaniami sytuacji poradniczej, podmiotowością i przedmiotem oddziaływania poradnictwa, kształtowaniem się rodzajów poradnictwa i ich związku z psychologicznymi koncepcjami człowieka oraz filozoficznych aspektów procesu pomagania. Terminy „pomoc”

A. Kargulowa, O teorii i praktyce poradnictwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, s. 9. Z. Bauman, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Wydawnictwo „Sic!”, Warszawa 2000. Tenże, Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna, tłum. J. Bauman, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 208 8

2009-12-07 14:41:07

Wstęp

i „poradnictwo” traktuję jako synonimy, przyjmując definicję poradnictwa rozumianego jako proces niesienia pomocy. Książka podejmuje wybrane zagadnienia teoretyczne w ujęciu filozoficznym, psychologicznym, socjologicznym, pedagogicznym, podkreślając interdyscyplinarny charakter problematyki. Starałam się wnikliwie, a zarazem przystępnie, omówić zagadnienia związane z poradnictwem dydaktyczno-wychowawczym w kontekście pomocy ukierunkowanej na problem dojrzałości szkolnej, niepowodzeń szkolnych, trudności wychowawczych czy problematyki pomocowej w wypadku niepełnosprawności. Analizowane treści odnoszą się do obszaru pomocy, wspomagania i poradnictwa realizowanych w wymiarze edukacyjnym. Omówiłam podstawowe rodzaje poradnictwa, których celem jest optymalizacja procesu wychowania dzieci i młodzieży, uwzględniając działania realizowane w układzie relacji międzyosobowej (nauczyciel – rodzic – uczeń – specjalista) oraz w ramach systemu instytucji wspomagających zadania i funkcje środowisk wychowujących (poradnie rodzinne i psychologiczno-pedagogiczne). Jednym z podstawowych warunków udzielania skutecznej pomocy jest znajomość problematyki będącej przedmiotem relacji poradniczych, dlatego w książce znajdują się informacje dotyczące powszechnie spotykanych zjawisk w obszarze edukacyjnym, które mogą stanowić problem poradniczy. Prezentując wybrane zagadnienia z obszaru poradnictwa pedagogicznego, wykorzystałam dotychczasowe informacje i publikacje, uaktualniłam je i wzbogaciłam o własne doświadczenia praktyczne. Z uwagi na szeroki zakres tematyczny zagadnienia, w książce opisane zostały wybrane aspekty poradnictwa w ujęciu pedagogicznym, których znajomość jest niezbędna w procesie przygotowania zawodowego. Pragnę złożyć serdeczne podziękowania wszystkim, którzy mnie inspirowali i motywowali do napisania książki: najbliższym, studentom, przyjaciołom. Szczególne podziękowania składam Panu prof. dr. hab. Bogusławowi Śliwerskiemu za cenne uwagi zawarte w recenzji oraz Oficynie Wydawniczej „Impuls” za okazaną pomoc i wsparcie. Treści tej publikacji są uzupełnieniem innych pozycji naukowych i mogą być pomocne w realizacji przedmiotu poradnictwo pedagogiczne. Drugie wydanie książki (poprawione i rozszerzone) zostało uzupełnione o sugestie zgłoszone przez prof. A. Kargulową i prof. B. Wojtasik z Dolnośląskiej Szkoły Wyższej we Wrocławiu, za które autorka serdecznie dziękuje. Wprowadzenie zaproponowanych zmian pomogło usunąć niedoskonałości i niedociągnięcia pierwszego wydania oraz pozwoliło na ukazanie pełniejszego obrazu poradnictwa w wymiarze teoretycznym, naukowym w publikacji mającej charakter podręcznika akademickiego.

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 209 9

2009-12-07 14:41:07

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 2010 10

2009-12-07 14:41:07

Rozdział 1

Założenia teoretyczne i przedmiot zainteresowań poradnictwa pedagogicznego 1.1. Rys historyczny rozwoju poradnictwa w Polsce i jego stan obecny Poradnictwo jako działalność pomocowa zrodziła się na początku XX wieku w odpowiedzi na zapotrzebowanie społeczne w zakresie udzielania porad zawodowych. Liczne publikacje opisujące początki działań poradniczych w formie instytucjonalnej ukazują jego podział organizacyjny , wyróżniają: poradnictwo wychowawcze, zawodowe, a nawet selekcyjne . Inspiratorami powołania pierwszych poradni zawodowych byli J. Joteyko i W. Dawid. Pierwsza poradnia zawodowa została założona przez W. Hauszylda w 1907 roku, a poradnictwo selekcyjne, ukierunkowane na nauczanie dziecka upośledzonego, rozwijało się od 1918 roku i związane było z osobą M. Grzegorzewskiej. Powstanie poradni skoncentrowanych na udzielaniu dziecku niepełnosprawnemu pomocy przez kierowanie do odpowiednich placówek oświatowych stanowiło kierunek pracy specjalistów. Poradnictwo wychowawcze, jako trzeci pion działalności poradniczej, realizowane było od 1919 roku z inicjatywy Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Zadania ówczesnego poradnictwa wychowawczego obejmowały zagadnienia wychowania i rozwoju dziecka, realizowane przez podstawowe środowiska wychowawcze. Integracja działań poradniczych realizowana była według koncepcji F. Znanieckiego i B. Suchodolskiego, które zakładają, że wychowanie jako wszechstronny rozwój osobowości wychowanka zmierza do przygotowania go do pracy zawodowej i wielostronnego udziału w życiu społecznym, co przy-

Zob. A. Kargulowa, Poradnictwo wychowawcze w świetle teorii i praktyki, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1980. W. Brejnak, Poradnie wychowawczo-zawodowe (psychologiczno-pedagogiczne) [w:] Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Wydawnictwo Fundacja Innowacja, Warszawa 1997, s. 609.

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 2011 11

2009-12-07 14:41:07

Rozdział 1. Założenia teoretyczne i przedmiot zainteresowań poradnictwa pedagogicznego

czyniło się do uznawania poradnictwa zawodowego za formę szerzej traktowanego poradnictwa wychowawczego . Powołanie poradni społeczno-wychowawczych przez Towarzystwo Przyjaciół Dzieci wzbogacało ofertę pomocową skierowaną do dziecka i jego rodziny, której przedmiotem były zagadnienia wychowawcze w kontekście działalności społecznej. Poradnie społeczno-wychowawcze sprawowały opiekę nad dziećmi i młodzieżą ze środowisk szczególnie zaniedbanych, trudnych wychowawczo […]. Te poradnie badały przede wszystkim warunki życia dziecka w rodzinie, określały konkretne potrzeby i na tej podstawie podejmowały różnorodne środki zaradcze .

Do głównych zadań ówczesnych poradni należało udzielanie indywidualnych porad dzieciom, rodzicom i nauczycielom pomocnych w rozwiązywaniu trudności wychowawczych oraz zapewnienie pomocy i wsparcia rodzinie niewydolnej wychowawczo. Placówki te podejmowały pracę w zakresie pedagogizacji rodziców przez organizowanie pogadanek, prelekcję filmów i organizowanie spotkań ze specjalistami w dziedzinie wychowania i rozwoju dzieci i młodzieży. W 1958 roku powstała też poradnia psychologiczna, której celem była pomoc młodzieży kończącej szkołę w wyborze zawodu, szkolenie nauczycieli i lekarzy w zakresie poradnictwa zawodowego. Rozwój sieci poradnictwa instytucjonalnego przebiegał dwutorowo. Z jednej strony funkcjonowały poradnie powołane przez Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, z drugiej – poradnie psychologiczno-zawodowe, działające z ramienia resortu oświaty, które nie miały wspólnej płaszczyzny współpracy. Próbę ujednolicenia sieci poradnictwa podjęto w 1964 roku. Likwidacji uległy dotychczasowe poradnie psychologiczne, ustępując miejsca poradniom wychowawczo-zawodowym. Zasady organizacji i działania poradni wychowawczo-zawodowych określał statut regulujący pracę placówek w obszarze organizacyjno-kadrowym. Głównym zadaniem, jakie postawiono przed poradniami, była pomoc w zapobieganiu trudnościom wychowawczym i ich rozwiązywaniu oraz w wyborze przez młodzież kierunku dalszego kształcenia i zawodu. Oznaczało to połączenie dotychczasowego zakresu działania poradni społeczno-wychowawczych TPD . Poradnia wychowawczo-zawodowa […] jest placówką oświatowo-wychowawczą typu specjalnego, której zadaniem jest udzielanie dzieciom (młodzieży), rodzicom (opiekunom) i nauczycielom (wychowawcom) pomocy w dziedzinie: zapobiegania trudnościom wychowawczym oraz ich rozwiązywania, wyboru przez młodzież kierunku kształcenia i zawodu. Na czele poradni stoi kierownik […] odpowiedzialny za całokształt prac poradni oraz za majątek użytkowany przez poradnię. W poradni zatrudnieni są pracownicy pedagogiczni i administracyjni

Zob. A. Kargulowa, Poradnictwo wychowawcze…, dz. cyt. D. Rogowska, Poradnictwo psychologiczno-pedagogiczne w czterdziestoleciu 1957–1997, „Problemy Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego” 1998, 1(8), s. 48. Tamże, s. 49.

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 2012 12

2009-12-07 14:41:07

1.1. Rys historyczny rozwoju poradnictwa w Polsce i jego stan obecny

oraz pracownicy obsługi Do pracowników pedagogicznych zalicza się: kierowników poradni, nauczycieli – psychologów, instruktorów społecznych. Pracownikami administracyjnymi są sekretarze, referenci księgowi, zaś pracownikami obsługi są woźni i sprzątaczki. W szczególnie uzasadnionych przypadkach w poradni zatrudnia się lekarzy i innych specjalistów. W poradni działa rada pedagogiczna, która uchwala regulamin, czyli wewnętrzną organizację poradni. Właściwy wydział oświaty i kultury zatwierdza dokumenty, wyznacza teren działania, pokrywa z budżetu terenowego wydatki związane z działalnością instytucji .

Decyzja o scaleniu istniejących nurtów poradnictwa zaowocowała wzrostem sieci poradni, które obejmowały specjalistyczną opieką dzieci i młodzież w całym cyklu kształcenia od przedszkola do ukończenia szkoły. Zmiany w organizacji poradnictwa przyniosło zarządzenie Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego z 21 września 1968 roku. Wprowadzenie nowego statutu, określającego zasady organizacji i formy pracy poradni było kolejnym krokiem na drodze doskonalenia pracy placówek. Jednolity system poradnictwa, zapoczątkowany w 1968 roku, przeszedł modyfikację w 1973 roku przez wprowadzenie zmian statutowych, które wyraźnie określały zadania poradni związane z poradnictwem wychowawczym i zawodowym. Zapisy statutowe zobowiązywały placówki poradniane do: • Stałego współdziałania ze szkołami, przedszkolami i innymi placówkami powiatowo-wychowawczymi, administracją szkolną oraz palcówkami służby zdrowia i opieki społecznej. • Programowania działalności szkół i innych placówek oświatowych w zakresie poradnictwa wychowawczego, orientacji szkolnej i zawodowej w rejonie swojego działania. • Wypracowania, upowszechnienia i doskonalenia nowych form i metod poradnictwa wychowawczego, orientacji szkolnej i zawodowej przez szkoły i inne placówki oświatowo-wychowawcze10. Decyzja Ministerstwa Oświaty dotycząca połączenia poradni społeczno- -wychowawczych z poradniami psychologiczno-zawodowymi stworzyła nową sytuację w dziedzinie pomocy specjalistycznej dla dzieci, młodzieży i ich rodziców. Pomoc psychopedagogiczna obejmowała dzieci w wieku od przedszkola do ukończenia szkoły podstawowej. Zapotrzebowanie na takie formy pomocowe skutkowało czterokrotnym wzrostem liczby poradni wychowawczo-zawodowych, jaki odnotowano w latach 1964–197711. Placówki te, na podstawie zapisów statutowych i ich modyfikacji z 1973 roku, realizowały formy działalności specjalistycznej we współpracy z placówkami oświatowymi (przedszko-

Dz. Urz. MO z 1965 r. Nr 10, poz. 168. D. Rogowska, Poradnictwo psychologiczno-pedagogiczne…, dz. cyt. 11 E. Kozdrowicz, Poradnictwo w teorii i praktyce [w:] Pedagogika społeczna, red T. Pilch, I. Lepalczyk, Wydawnictwo Żak, Warszawa 1995. 10

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 2013 13

2009-12-07 14:41:07

Rozdział 1. Założenia teoretyczne i przedmiot zainteresowań poradnictwa pedagogicznego

lem i szkołą) w obszarze problematyki wychowawczej, orientacji zawodowej. Zadania poradni wychowawczo-zawodowej koncentrowały się na: – Dziecku wybitnie uzdolnionym. – Dziecku 6–7-letnim mającym rozpocząć naukę w szkole (orzeczenia o możliwości wcześniejszej realizacji obowiązku szkolnego lub o jego odroczeniu). – Dziecku o nieharmonijnym rozwoju intelektualnym, upośledzonym umysłowo lub podejrzanym o upośledzenie. – Dziecku mającym trudności wychowawcze sygnalizowane przez nauczycieli i rodziców. – Dziecku mającym trudności w nauce. – Młodzieży podejmującej decyzje związane z dalszym kształceniem oraz decyzje zawodowe. – Młodzieży niepewnej swoich decyzji i wyborów, mniej zaradnej, bezradnej czy pragnącej zmiany12. Działalność poradni wychowawczo-zawodowych opierała się na diagnozie, korekcji i profilaktyce, uwzględniając współpracę ze szkołą i placówkami oświatowymi, z pomniejszeniem roli rodziny przy podejmowaniu ważnych decyzji. Porady jako wynik procesu postępowania diagnostycznego przekazywane były do szkoły bez uzgadniania z rodzicami czy prawnymi opiekunami dziecka. Późniejsze przepisy zmieniły tę sytuację, dając uprawnienia rodzicom (opiekunom) do decyzji dotyczących udostępnienia porady w formie pisemnej szkole. Realizacja zadań poradnianych obejmowała profilaktykę, diagnozę, pomoc i oparta była przede wszystkim na współpracy ze szkołą. Analiza funkcjonowania poradni pokazała, że działania diagnostyczne zdominowały pracę placówki i nie odpowiadały w pełni zapisom statutowym, które podkreślały znaczenie profilaktyki i działań pomocowych oraz podejmowanie działań na rzecz wspomagania pracy nauczycieli i szkół. Wnikliwa analiza tego stanu wskazała jako przyczynę brak prawidłowej współpracy poradni ze szkołami, które powinny przejąć część zadań z zakresu wczesnego rozwiązywania problemów. Pracownicy poradni, zbyt skupieni na diagnozie problemów jednostki, nie spełniali swej roli udzielania kompleksowej pomocy szkołom i nauczycielom. Sytuacja nieco zmieniła się od 1975 roku, kiedy do szkół wprowadzono pedagogów. Pedagogiem szkolnym mogła zostać osoba legitymująca się wykształceniem wyższym magisterskim w zakresie pedagogiki, psychologii lub socjologii, z co najmniej trzyletnim stażem pracy w placówkach oświatowo-wychowawczych13. Pedagog szkolny stał się sojusznikiem poradni, a jego działania zacieśniły współpracę szkoły z poradnią. Etaty pedagoga szkolne12

Zob. E. Siarkiewicz, Poradnie wychowawczo-zawodowe [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, t. 4, Wydawnictwo Żak, Warszawa 2005, s. 708. 13 M. Kazimierczak, Pedagog szkolny w systemie poradnictwa edukacyjnego i wychowawczego [w:] Psychologia praktyczna w systemie oświaty, red. K. Ostrowska, Wydawnictwo CMPPP, Warszawa 1999, s. 271.

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 2014 14

2009-12-07 14:41:08

1.1. Rys historyczny rozwoju poradnictwa w Polsce i jego stan obecny

go tworzono w szkołach liczących ponad 600 uczniów14. Do podstawowych zadań pedagoga należało: określanie potrzeb opiekuńczo-wychowawczych szkoły, planowanie i koordynowanie usług, również w zakresie poradnictwa. Zapisy zawarte w Zarządzeniu Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 7 listopada 1975 roku określały rolę i znaczenie pedagoga szkolnego w realizacji zadań szkoły. Pedagog miał być organizatorem środowiska wychowawczego w szkole, współorganizatorem procesu dydaktyczno-wychowawczego oraz współorganizatorem działań korekcyjno-wyrównawczych i profilaktycznych15. Proponowane działania pedagoga miały jednak charakter bardzo ogólny, a ich sprecyzowanie nastąpiło znacznie później w zapisach dotyczących form pomocy psychologiczno-pedagogicznej. Zwrócono wówczas uwagę na konieczność organizacji zajęć o charakterze korekcyjno-kompensacyjnym, które nadal budzą wiele kontrowersji pod względem organizacyjnym i metodycznym. Obszary działalności szkolnego pedagoga są zależne od potrzeb szkoły i środowiska lokalnego, ale powinny być osadzone w rzeczywistości edukacyjnej, wyznaczonej przez następujące grupy zadań: – Współuczestniczenie w realizacji procesu dydaktycznego. – Pracę opiekuńczo-wychowawczą. – Uczestniczenie w procesie szerzenia kultury pedagogicznej rodziców. – Udział w koordynowaniu pracy opiekuńczo-wychowawczej w środowisku. – Współtworzenie działalności naukowej16. Zadania pedagoga szkolnego zmieniały się wraz ze zmianą oczekiwań społecznych i potrzeb szkoły. Dynamiczny charakter zmian systemowych w dziedzinie pomocy pedagogicznej podkreśla systematyczne zwiększania się liczby pedagogów zatrudnionych w szkołach (z wyraźnym spadkiem w latach osiemdziesiątych). Dane z 2008 roku (Sekcja Poradnictwa i Pomocy Psychologicznej ZG ZNP) pokazują, że na jeden etat szkolnego pedagoga przypada od 153 do nawet 677 uczniów, co niewątpliwie utrudnia pracę i zmniejsza skuteczność podejmowanych działań. Zakres zadań pedagoga szkolnego obejmuje: […] analizowanie sytuacji wychowawczych i projektowanie prac w tym zakresie, upowszechnianie kultury pedagogicznej wśród nauczycieli, wychowanków i rodziców, przygotowanie szkoły do realizacji działalności wychowawczej w toku zajęć obowiązkowych i w całokształcie wychowania pozaszkolnego17. Ustawa z 7 września 1991 roku o systemie oświaty oraz zarządzenie MEN w sprawie zasad udzielania uczniom pomocy psychologiczno-pedagogicznej pociągnęły za sobą zmiany w dotychczas funkcjonującym systemie poradnictwa.

D. Rogowska, Poradnictwo psychologiczno-pedagogiczne…, dz. cyt. Zarządzenie Ministra Oświaty i Wychowania z dnia 7 listopada 1975 r. 16 Zob. I. Jundziłł, Pedagog szkolny [w:] Encyklopedia pedagogiczna, red. W. Pomykało, Warszawa 1997, s. 534. 17 B. Matyjas, Pedagog szkolny [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, dz. cyt., t. 4, s. 85. 15

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 2015 15

2009-12-07 14:41:08

Rozdział 1. Założenia teoretyczne i przedmiot zainteresowań poradnictwa pedagogicznego

Wyspecjalizowanymi placówkami profesjonalnej pomocy zostały poradnie psy-

chologiczno-pedagogiczne oraz inne publiczne poradnie specjalistyczne18.

Poradnie psychologiczno-pedagogiczne funkcjonują od 11 czerwca 1993 roku19. Poradnictwo psychologiczno-pedagogiczne jest podstawowym ogniwem systemu pomocy psychologiczno-pedagogicznej w oświacie, uzupełnianym na terenie szkoły przez psychologa i pedagoga szkolnego20. Głównym zadaniem poradni psychologiczno-pedagogicznych jest udzielanie specjalistycznej pomocy i wsparcia dzieciom, młodzieży, nauczycielom oraz rodzicom w ocenie poziomu rozwoju; w podejmowaniu działań służących wyrównywaniu braków, dysharmonii rozwojowych wobec uczniów doznających szkolnych niepowodzeń lub dzieci i młodzieży przejawiających zaburzenia rozwojowe, emocjonalne i przystosowawcze; w korygowaniu zaburzeń rozwoju mowy i języka; w stymulowaniu rozwoju zdolności i zainteresowań oraz w ocenie predyspozycji zawodowych. Szczegółowa analiza zadań poradni znajduje się w rozdziale opisującym działalność poradni psychologiczno-pedagogicznej. Działalność diagnostyczna, doradcza, profilaktyczna, terapeutyczna realizowana jest przez psychologów, pedagogów, logopedów, doradców zawodowych oraz innych specjalistów zatrudnionych lub współpracujących z tą instytucją. Rzeczywistość społeczna i edukacyjna pokazuje wiele niedoskonałości systemu pomocy psychologiczno-pedagogicznej dostępnej w ramach instytucji poradnianych, z których najważniejsze to: – Zbyt mała liczba placówek i utrudniony dostęp do specjalisty, zwłaszcza dla osób z mniejszych miejscowości. – Brak spójności działań poradni i szkoły w realizacji procesu diagnostyczno- -terapeutycznego. – Zbytnie przeciążenie specjalistów pracą administracyjną, co ogranicza czas przeznaczony na bezpośredni kontakt z osobami potrzebującymi wsparcia i pomocy. – Nadmierne koncentracja na diagnozie (rozpoznawaniu zjawisk), co uniemożliwia realizację innych form pracy (zajęć terapeutycznych czy profilaktycznych z dziećmi, młodzieżą, a nawet rodzicami). – Brak czasu na realizację innych form pracy zapisanych w Rozporządzeniu a dotyczących promocji zdrowia. – Zbyt niskie nakłady finansowe uniemożliwiające pracownikom podnoszenie kwalifikacji i zdobywanie nowych umiejętności w zakresie skutecznych form pracy poradnianej. Wyniki analizowanych badań realizowanych z inicjatywy Sekcji Poradnictwa i Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, którymi objęto 452 szkoły, wska-

T. Opolska, Wspomaganie rozwoju dziecka [w:] Psychologia praktyczna…, dz. cyt., s. 86. Dz. U. z 1993 r. Nr 67, poz. 322. 20 W. Brejnak, Poradnie wychowawczo-zawodowe…, dz. cyt., s. 609. 19

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 2016 16

2009-12-07 14:41:08

1.1. Rys historyczny rozwoju poradnictwa w Polsce i jego stan obecny

zują konieczność wprowadzenia istotnych zmian w organizacji pracy pedagoga szkolnego. Postulowane zmiany dotyczą: • Opracowania standardów pomocy psychologiczno-pedagogicznej i sprecyzowania zakresu zadań i obowiązków pedagogów i psychologów zgodnie z ich kwalifikacjami i obowiązkami określonymi w Rozporządzeniu. • Doprecyzowania zadań pedagoga z określeniem kwalifikacji w Rozporządzeniu. • Określenia standardów zatrudniania pedagoga, w tym obligatoryjnego określenia wysokości pensum przez Ministra Edukacji. • Przyznania pedagogom prawa do dodatku za trudne warunki pracy. • Określenia standardów warunków pracy. • Zwiększenia środków finansowych na zadania pomocy psychologiczno-pedagogicznej. • Wprowadzenia uproszczonej dokumentacji. • Powołania zespołów interdyscyplinarnych w lokalnym środowisku wspierających szkołę w rozwiązywaniu problemów wychowawczych. • Zapewnienia dostępu do bezpłatnych form doskonalenia zawodowego (zdobywanie nowych umiejętności, aktualizacja wiedzy). • Doskonalenia systemu pomocy metodycznej. • Zwiększenia sieci poradni psychologiczno-pedagogicznych21. Pedagog powinien być łącznikiem między poradnią a nauczycielami w dzia- łaniach mających na celu tworzenie optymalnych warunków rozwoju, nauki i wychowania dla dzieci i młodzieży oraz wspomaganie rodziców w realizacji zadań opiekuńczych i wychowawczych. Coraz częściej podkreślana jest rola doradcza pedagoga szkolnego w odniesieniu do nauczycieli, osób wychowujących czy rodziców. Wizerunek zawodu pedagoga zmieniał się, a kształtowały go opinie i oceny, które nie zawsze były przychylne i pozytywne i często wynikały z braku rozumienia specyfiki tej pracy. Ranga zawodu pedagoga szkolnego powinna być wzmacniana przez uświadamianie znaczenia i zasadności jego funkcjonowania w mikrosystemie szkolnym, a sami pedagodzy powinni odznaczać się bardzo dobrym przygotowaniem zawodowym i umiejętnościami niezbędnymi dla prawidłowego przebiegu relacji międzyosobowych. Wszelkie trudności w wypełnianiu zadań zawodowych muszą być rozwiązywane na bieżąco przy ścisłej współpracy ze środowiskiem szkolnym, rodzinnym i zaangażowaniu instytucji pomocowych oraz wielu organizacji społecznych. W Polsce funkcjonują 562 poradnie psychologiczno-pedagogiczne publiczne i 59 niepublicznych (dane na podstawie SIO z września 2007 r.), które świadczą specjalistyczną pomoc dla dzieci i młodzieży, ich rodziców i nauczycieli. Zadania realizowane przez poradnię określa statut placówki i Rozporządzenie MENiS z dnia 11 grudnia 2002 r. z późniejszymi zmianami, w sprawie zasad 21

Badania realizowane z inicjatywy Sekcji Poradnictwa i Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej ZG ZNP w 2008 roku (www.pedagogszkolny.pl).

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 2017 17

2009-12-07 14:41:08

Rozdział 1. Założenia teoretyczne i przedmiot zainteresowań poradnictwa pedagogicznego

udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach22. Poradnie psychologiczno-pedagogiczne, działające w resorcie oświaty, realizują działania diagnostyczne i terapeutyczne, profilaktyczne i doradcze. Szczegółowe informacje dotyczące działalności poradni znajdują się w następnych rozdziałach. Pytania i zadania dla studentów: 1. Omów trzy nurty rozwoju poradnictwa (wychowawcze, zawodowe oraz selekcyjne). 2. Rozwiń myśl C. Rogersa: „Poradnictwo i pomoc nie są aktywnością profesjonalistów, lecz sposobem bycia wobec innych”23. 3. Scharakteryzuj grupy zadań pomocowych realizowanych przez szkolnego pedagoga.

1.2. Działania poradnicze w przestrzeni czasowej i społecznej Poradnictwo i pomoc to dwie kategorie, które są ściśle ze sobą związane, a niekiedy stosowane jako synonimy określające działania adresowane do szerokich grup osób znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej, społecznej. Pomoc często utożsamiana jest z działaniami praktycznymi, skąd wywodzi się rodowód tego pojęcia rozumianego jako kategoria pedagogiki społecznej. Pomaganie to, zdaniem W. Mikołajewicza: […] wspieranie […], a przede wszystkim wzmacnianie sił w chwilach trudnych oraz usuwanie przeszkód zbyt wielkich do pokonania przez jednostkę lub grupę24.

Pomoc i poradnictwo stanowią poważne wyzwania w czasach istotnych przemian społecznych, rozwojowych, umożliwiając wprowadzanie zmian w życiu jednostki, grupy czy społeczeństwa. Celem działań pomocowych jest zmiana, która stanowi też rezultat działań poradniczych, co zbliża, w sensie znaczeniowym, oba terminy. Szerokie rozumienie zjawiska pomocy jest zbieżne z definicją poradnictwa, spotykaną w specjalistycznych poradnikach, gdzie określane jest ono jako:

Rozporządzenie MENiS z dnia 11 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad działania poradni psychologiczno-pedagogicznych w tym publicznych poradni specjalistycznych (Dz. U. z 2002 r. Nr 5, poz. 46). 23 S. Murgatroyd, Poradnictwo i pomoc, tłum. E. Turlejska, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2000, s. 21. 24 Cyt. za: J. Kirenko, Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością, Wyższa Szkoła Umiejętności Pedagogicznych i Zarządzania, Ryki 2002, s. 214.

Skalbania_Poradnictwo - 4 XII 2018 18

2009-12-07 14:41:08