Bogusław Śliwerski
Harcerstwo
źródłem pedagogicznej pasji
Kraków 2016
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 3
17.02.2016 08:42
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2016
Redakcja wydawnicza: Danuta Porębska
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
Rysunki na s. 128, 135, 146 Piotr Olszówka
Opracowanie typograficzne: Andrzej Augustyński
ISBN 978-83-7850-950-9
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2016
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 4
17.02.2016 08:42
Książkę dedykuję mojemu pierwszemu zastępowemu – bratu Wojciechowi, pierwszemu drużynowemu – Jackowi Jurczakowskiemu oraz wszystkim naukowcom, którzy z pasją realizują swoją służbę NAUCE
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 5
17.02.2016 08:42
Spis treści Wstęp ...............................................................................................................................................
9
Moi akademiccy, a zarazem harcerscy Mistrzowie ........................................................... 19 Ku chrześcijańskiej i personalistycznej pedagogice i pedagogii (także harcerskiej) ................................................................................................................. Samowychowanie jako dominanta harcerskiego stylu życia ................................... Harcerstwo jako wielka gra o demokrację ..................................................................... Fenomen harcerskiej dzielności i oporu ......................................................................... Współzawodnictwo w procesie nie tylko harcerskiego wychowania ...................
29 35 49 57 69
Pedagogika czy pedagogia harcerska? .................................................................................. 81 Zamiast zakończenia, czyli co dało mi harcerstwo ........................................................... 95 Harcerstwo w profesorskiej blogosferze ............................................................................. 115 Wyróżnienie po latach ......................................................................................................... 117 Komercyjne harce dyrektorki szkoły podstawowej .................................................... 120 Certyfikat harcerskiej cnoty za 1% ................................................................................... 121 Fenomen harcerskich różnic .............................................................................................. 123 Harcerstwo jako pedagogia ................................................................................................ 125 Łamanie charakterów dawniej i dziś ............................................................................... 128 Druh druhowi druh „nie-druh” .......................................................................................... 135 Niezręczność czy może jednak dzielność jako kategoria politycznej socjalizacji .................................................................................................... 136 Jak czyni się z autora „Szarych Szeregów” – mitotwórcę, antysemitę i homo-(seksualnego)fila ............................................................................................... 141 Komu jeszcze potrzebne jest harcerstwo? .................................................................... 146 Niekonwencjonalna historia harcerstwa i jego praktycznej pedagogiki .............. 151 Stronnicza recenzja historii politycznej harcerskiego ruchu wydawniczego ..... 153 Harcerskie wychowanie i diagnozy polskiej rzeczywistości aktualne od przeszło stu lat ........................................................................................................... 157 Znakomity wybór źródeł do dziejów harcerstwa polskiego .................................... 159 To nie jest upadek czy potknięcie polskiego harcerstwa? ......................................... 162 Dostęp do zakazanych i niszczonych w PRL książek z pedagogiki harcerskiej . 166 Harcerska habilitacja poznańskiej pedagog .................................................................. 170 Opinia w sprawie wniosku o przyznanie tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie Panu Prof. zw. dr. hab. Bogusławowi Śliwerskiemu (prof. zw. dr hab. Maria Dudzikowa) .......................................................................... 177
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 7
17.02.2016 08:42
Laudatio z okazji nadania Panu Prof. zw. dr. hab. Bogusławowi Śliwerskiemu, hc godności tudzież statuetki EDUKATORA ROKU 2015 w kategorii Animator przez Senat i Kapitułę Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej (w skład której wchodzą Rektorzy publicznych uczelni wyższych Górnego Śląska, Zagłębia Dąbrowskiego i Małopolski) (prof. zw. dr hab. Andrzej Radziewicz-Winnicki) .............................................. 185 Aneks ............................................................................................................................................... Z harcerskich kronik (fragmenty z lat 1969–1977) .................................................... Publikacje harcerskie ............................................................................................................ Publikacje prasowe .......................................................................................................... Wydawnictwa harcerskie................................................................................................ Publikacje naukowe ............................................................................................................... Bibliografia ...............................................................................................................................
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 8
193 195 217 218 281 285 303
17.02.2016 08:42
Wstęp
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 9
17.02.2016 08:42
J
ak opowiedzieć o swojej pasji, która 25 lat temu przekształciła się z formy czynnej w ukrytą? Czy istnieje coś takiego jak implicytna pasja na wzór ukrytych, utajonych postaw? Czy można być harcerzem/instruktorem harcerskim, nie będąc już w czynnej służbie? A czy ktoś przestaje być nauczycielem, lekarzem, prawnikiem wraz z przejściem na emeryturę lub ze zmianą profesji? Czy przestajemy być rodzicami tylko dlatego, że nasze dzieci opuściły już domowe gniazdo i są dorosłe, samodzielne, być może nawet mają już własne rodziny? Czy pasja może być włączana w naszą biografię w związku z podjętą rolą społeczną lub zawodową, czy też może być wyłączana z tych ról? Jaki jest związek osoby z pasją i czy musi ona nakładać się lub wpisywać w naszą biografię jako coś dodatkowego, jakiś wyróżnik czy świadectwo naszej osobliwości? Niniejsza książka została napisana na bazie mojego referatu w czasie XXVIII Letniej Szkoły Młodych Pedagogów Komitetu Nauk Pedagogicznych PAN, która odbyła się w Sandomierzu w dniach 15–19 września 2014 roku. Tygodniowy cykl prac, debat i warsztatów doktorantów, doktorów i profesorów nauk humanistycznych oraz społecznych z całego kraju został podporządkowany problematyce autobiograficzno-narracyjnej – „Opowiem ci o swojej pasji – słowem, dźwiękiem i obrazem...”. W ciągu niespełna czterech dób młodzi wiekiem i duchem naukowcy – pedagodzy (filozofowie, matematycy, teologowie, psychologowie, językoznawcy, socjologowie z pierwszego wykształcenia lub z uzyskanym stopniem naukowym doktora) z całego kraju wygłosili 57 komunikatów z ich badań, analiz, refleksji dotyczących kluczowej dla pedagogiki kategorii – pasji. O niej mówili słowem, obrazem i dźwiękiem... Pracownicy naukowi Instytutu Pedagogiki Wydziału Nauk Społecznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II pod kierownictwem ks. prof. dr. hab. Mariana Nowaka dokonali czegoś fenomenalnego, niepowtarzalnego w naukach o wychowaniu. Podjęli się bowiem organizacji i nasycenia pedagogiczną pasją uczestników Letniej Szkoły Młodych Pedagogów KNP PAN, która jest organizowana od 1979 roku (z wieloletnią przerwą w okresie upadającego PRL). Od początku transformacji ustrojowej w 1989 roku szkoły te nabrały zupełnie nowego charakteru – wyzwolonego z podległości wobec jedynie słusznej ideologii przez włączenie się do odnowy pedagogiki w III RP. Każda ze szkół jest inna, wnosi do pola problemowego badań w naukach humanistycznych i społecznych, do debat naukowych, prezentacji wyników badań coś z jednej strony niepowtarzalnego (ze względu na miejsce i organizatora), z drugiej zaś potrzebę namysłu, prowadzenia sporów o istotę, znaczenia, sensy, uwarunkowania, przebieg i następstwa procesów edukacyjnych. Od prawie trzydziestu lat kieruje nimi prof. dr hab. Maria Dudzikowa, której dedykuję niniejszą pub-
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 11
17.02.2016 08:42
12
likację. W ciągu trwających od rana do późnych godzin wieczornych warsztatów, sesji, konsultacji, referatów, prezentacji, sesji plakatowych, rozmów i dyskusji pojawia się tak duże natężenie wiedzy oraz ma miejsce tak intensywny przekaz umiejętności metodologicznych, że nikt już nie wątpi w uniwersalną, ponadczasową „wartość dodaną” Letniej Szkoły, dzięki której – taką mamy zawsze nadzieję – spełni się teza Leonarda da Vinci: „Kiepski to uczeń, który nie przewyższy swojego mistrza”. Właśnie po to są one organizowane, byśmy mogli z tym większą satysfakcją powitać w jej „murach” młodych-dojrzałych. Łza się kręci w oku nie tylko prof. dr hab. Marii Dudzikowej, kiedy gościmy już wśród wykładowców, mistrzów profesorów tytularnych, którzy przed dwudziestu laty zaczynali swoją pracę naukową. Istotę pasji przedstawił w Sandomierzu Stanisław Popek, który otworzył swoją narrację myślą Konfucjusza: „Wybierz sobie zawód, który lubisz, a całe życie nie będziesz musiał pracować”1. Lubelski psycholog przypomniał, że podstawową odmianą szczęścia człowieka jest właśnie pasja. Jakże wielu myślicieli, filozofów jeszcze w czasach starożytnych twierdziło, że najważniejszą wartością życia ludzkiego jest szczęście. Czyż zatem nie miał racji Władysław Tatarkiewicz, kiedy w swoich dziełach O szczęściu2 i O doskonałości3 pisał o wartości życia tych, którzy wypełniają je pasją, obdarzając nią bliskich i jej odbiorców. W latach pięćdziesiątych XX wieku Siergiej Leonidowicz Rubinsztejn opracował najpełniejszą teorię, w której opisał i wyjaśnił mechanizm pasji. Można także doszukiwać się najnowszych odsłon uwarunkowań pasji w wynikach badań polskiego psychologa Józefa Kozieleckiego, twórcy transgresyjnej teorii osobowości. To z nich wynika, że najbardziej korzystną sytuację mamy wówczas, gdy aspiracje jednostki w niewielkim stopniu przewyższają poziom możliwości. Rekonstruując dotychczasową wiedzę psychologiczną, S. Popek stwierdził, że pasja określana jest jako: – wielka zniewalająca miłość, – źródło radości, – poczucie spełnienia i samorealizacji, – także siła aktywności i tworzenia, – mądre postępowanie i kompetencja, – cierpliwość, odporność na zmęczenie i stres, – lekarstwo na nudę i poczucie beznadziejności, – lekarstwo przeciw wypaleniu zawodowemu, – poczucie bezinteresowności, – poświęcenie i determinacja, – poczucie wolności, – zanik poczucia czasu,
S.L. Popek, Nowe horyzonty i problemy badawcze psychologii twórczości. O istocie i mechanizmach pasji, Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego, Łódź 2014. 2 W. Tatarkiewicz, O szczęściu, PWN, Warszawa 1979. 3 W. Tatarkiewicz, O doskonałości, PWN, Warszawa 1976. 1
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 12
17.02.2016 08:42
13
ale także – niewola wyobraźni, uzależnienie i zapamiętanie się w sobie, – namiętność i cierpienie (mania)4.
Przystępując w powyższym kontekście do swoistego rodzaju autobiograficznego wglądu w przeszłość, teraźniejszość i de facto przyszłość, miałem poważny problem. Od czego bowiem powinienem zacząć? Co uczynić punktem wyjścia do tytułowej introspekcji? Wydaje się, że są tu dwie drogi badań: jedna, historyczno-biograficzna, w wyniku której można zacząć od początków, genezy pojawienia się określonej pasji w moim życiu, i druga, naukowo-komparatystyczna, która polegałaby na wyjściu od definicji pojęcia „pasja” i poszukiwaniu zbieżności lub rozbieżności we własnej biografii, życiu i dokonaniach tego wszystkiego, co nosi jej ślady, duchowe przejawy czy materialne wytwory. Na użytek niniejszego tekstu przyjmę po trosze obie perspektywy, by całość miała naukowy charakter. Wykorzystam tu wskazane w przypisach do poszczególnych rozdziałów własne artykuły, które zostały opublikowane w różnych pracach zbiorowych, by wskazać dla nich wspólną linię własnego życia. Pierwsza orientacja poznawcza, autobiograficzna, musi zatem ulec subiektywnemu wymknięciu się własnych myśli, pamięci zdarzeń czy niezamierzonemu kreowaniu pozytywnej autoprezentacji. Ta nie jest mi potrzebna, bowiem i tak nie mam, ze względu na ograniczoną objętość tekstu, możliwości ujawnienia wszystkiego, co wpisywało się w losy mojego harcerskiego życia. W pewnej mierze kolejno pisane przeze mnie książki czy poradniki harcerskie stanowią ślad moich dokonań, nabytych umiejętności i są zarazem swoistego rodzaju sposobem oddawania kolejnym pokoleniom harcerskim, ale i wychowawczym, tego, co jest w naszym życiu najważniejsze i ponadczasowe, dzieleniem się tym, co warto było w tym ruchu zdobyć, by móc codziennie żyć z poczuciem spełnienia i czystości sumienia. Zamierzam zatem przedstawić zakres autorskiego zaangażowania humanistycznego pedagoga w pięciu obszarach: – pedagog wobec polityki oświatowej (felietony, eseje, ekspertyzy, udział w komisjach, kapitułach konkursów, recenzje itp.); – pedagog wobec doświadczeń procesu wychowawczego (teorie wychowania a włączanie się w spór o jego istotę i kierunek); – pedagog wobec etosu pracy własnego środowiska (recenzje, blog); – pedagog jako interweniujący w praktykę humanista (własna klinika: klasy autorskie, uspołecznienie szkół, kierowanie uczelnią); – pedagog jako wzór osobowy (własna biografia, doświadczenia oporu, zysków i strat). Zachowały się kroniki pierwszej drużyny – 124. Łódzkiej Drużyny Harcerzy im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego w Łodzi, w której przygotowywałem się do służby harcerskiej, uzyskując prawo do złożenia przyrzeczenia, a tym samym doświadczenia środowiskowej inicjacji. Mam też kroniki prowadzo S.L. Popek, Nowe horyzonty i problemy badawcze..., op. cit., s. 13.
4
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 13
17.02.2016 08:42
14
Strona kroniki 13. Łódzkiej Drużyny Harcerzy z 1972 roku Źródło: archiwum własne.
nego przeze mnie, w strukturze tej właśnie drużyny, pierwszego zastępu harcerskiego, a potem już własnych drużyn, kolejno prowadzonych szczepów harcerskich czy wreszcie Studenckiego Kręgu Instruktorskiego „Impuls” przy Uniwersytecie Łódzkim. Każda z prowadzonych przeze mnie kronik, także obozowych (z Harcerskich Akcji Letnich Hufca ZHP Łódź-Bałuty „Promieniści”), stanowi odrębne źródło informacji o wydarzeniach, których byłem sprawcą, współsprawcą lub świadkiem. Wymagałyby one odrębnych, zdystansowanych analiz i triangulacyjnych badań z uwzględnieniem innych źródeł i podmiotów. Nie sposób bowiem w takim miejscu przeprowadzić introspekcyjną rekonstrukcję treści. Wszystko, co osiągnąłem w pedagogice i co nadal realizuję w swojej pracy naukowo-badawczej, dydaktycznej, oświatowej i społecznej, ma swoje fundamenty w harcerstwie, którego byłem członkiem, a następnie instruktorem przez łącznie ćwierć wieku. Przeszedłem pełną drogę harcerskiego rozwoju: – szeregowego 124. Łódzkiej Drużyny Harcerzy im. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego (Hufiec ZHP Łódź-Bałuty); – zastępowego zastępu „Jędrusie” w 124. ŁDH; – drużynowego drużyn młodszoharcerskich: najpierw drużynowego 63. ŁDH im. Zygmunta Sierakowskiego przy Szkole Podstawowej nr 53 w Łodzi, drużynowego jednej z najstarszych łódzkich drużyn – 13. ŁDH im. gen. ózefa Bema przy Szkole Podstawowej nr 49 w Łodzi; – szczepowego Szczepu Harcerskiego przy Szkole Podstawowej nr 49 w Łodzi;
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 14
17.02.2016 08:42
– szczepowego Szczepu Harcerskiego przy Szkole Podstawowej nr 17 w Łodzi; – nauczyciela-instruktora ZHP przy szkołach podstawowych nr 101 i 205 w Łodzi; – instruktora kadry kształcącej Chorągwi Łódzkiej ZHP im. Bohaterskich Dzieci Łodzi; – instruktora społecznego GK ZHP; – przewodniczącego Studenckiego Kręgu Instruktorskiego ZHP „Impuls” przy Uniwersytecie Łódzkim; – przewodniczącego Ogólnopolskiej Rady Studenckich Kręgów Instruktorskich przy GK ZHP i ZG SZSP; – współzałożyciela Ruchu Programowo-Metodycznego „Harcerskie Poradnictwo” i – członka Rady Naczelnej ZHP.
15
Zastępowi mojej pierwszej 13. Łódzkiej Drużyny Harcerskiej im. gen. Józefa Bema (od lewej: Jerzy Kowalczyk, Piotr Feliniak, Paweł Kowalczyk, Bogdan Masłocha, Marek Sobczak, Paweł Rutkowski) Źródło: archiwum własne.
Byłem też uczestnikiem, a następnie oboźnym i komendantem obozów harcerskich, zlotów, szkoleń, kursów i warsztatów instruktorskich. Organizowałem wymianę międzynarodową i uczestniczyłem w zagranicznych zlotach drużyn skautowych (Niemcy, Austria), a także pionierskich (ówczesna Czechosłowacja). Publikowałem artykuły, książki, poradniki dla harcerzy, funkcyjnych i kadr kierowniczych naszego ruchu oraz cykliczne materiały me-
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 15
17.02.2016 08:42
16
todyczne i szkoleniowe w miesięczniku „Harcerstwo”, „Drużyna. Propozycje” czy „Drużyna – Na Tropie”. Wydałem publikacje popularnonaukowe i naukowe z pedagogiki harcerskiej. W skautowej tezie „Kto raz harcerzem, to na zawsze” zawiera się głębia wartości ruchu skautowego, w tym harcerskiego, a jest wynikiem pełnej inkulturacji w świecie wielopokoleniowych wspólnot, której początkiem i dopełnieniem jest akt przyrzeczenia.
Slajd prezentacji: moje pierwsze publikacje – artykuły w harcerskich czasopismach i tygodnikach oraz autorskie poradniki metodyczne Źródło: archiwum własne.
Nie wszyscy naukowcy dzielą się z czytelnikami swoich rozpraw osobistymi przeżyciami, zdarzeniami z własnego życia, które szczególnie mocno zapisały się w ich pamięci5. W środowisku akademickim spotykamy się, choć nie we wszystkich uczelniach i nie w stosunku do wszystkich nestorów pedagogicznej twórczości, z niezwykle starannie pielęgnowanym zwyczajem czczenia ich jubileuszu czy podsumowania kariery naukowej w chwili przejścia na emeryturę przez wydanie na tę okoliczność tomu. Najczęściej autorami zawartych w nim rozpraw naukowych są ich uczniowie, wypromowani doktorzy, samodzielni pracownicy naukowi, przyjaciele czy nawet członkowie rodzin. O mistrzach nauk o wychowaniu wiemy tylko tyle, ile oni sami powiedzieli nam o sobie w swoich dziełach czy ile jesteśmy w stanie odtworzyć na podstawie własnych wspomnień z wzajemnych relacji osobistych i/lub zawodowych. Zatem to raczej my, uczniowie znaczących w dziejach myśli i praktyki pedagogicznej postaci poświęcamy im rozprawy naukowe, studia jubileuszowe, publikujemy o nich wspomnienia, by jeszcze za ich życia lub z okazji jakiejś rocznicy wyrazić im swoją dozgonną wdzięczność za dar mądrości, jaką nas Zob. W. Okoń, Samo życie osiemdziesięciolatka z autobiografią naukową autora, Żak, Warszawa 2005; C. Kupisiewicz, Okruchy wspomnień (1944–1969), Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2008; tenże, Okruchy wspomnień (1969–2008), Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2009; T. Sommer, Wolniewicz. Zdanie własne, 3S Media, Warszawa 2010.
5
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 16
17.02.2016 08:42
obdarzali w ciągu swojego życia i pracy naukowej. Ich biograficzne wspomnienia wpisują się w pewnym stopniu także w popkulturową literaturę, autorzy odwołują się bowiem do swojej codzienności, do krytycznych wydarzeń czy incydentów, które ukierunkowywały ich aktywność zawodową, społeczną czy związaną z życiem osobistym. W polskiej rzeczywistości akademickiej książka autobiograficzna jest wciąż jeszcze rzadko pojawiającym się darem twórczości. Odnoszę wrażenie, jakby nasi mistrzowie nie mieli czasu dla siebie lub na pisanie o sobie, na odniesienie się nie tylko do sprecyzowanego przez siebie pragnienia bycia w jakimś sensie sam na sam ze sobą, ale także dla nas, dla świadków ich dotychczasowej twórczości, byśmy mogli wraz z nimi czerpać przyjemność płynącą z ich mówienia o sobie. Na szczęście, jak pisze jeden z najlepszych znawców tego gatunku profesor andragogiki we Włoszech Ducio Demetrio:
17
W życiu każdego z nas nadchodzi taki moment, w którym rodzi się przemożna chęć opowiadania o swoim życiu w inny niż zazwyczaj sposób6.
D. Demetrio, Autobiografia. Terapeutyczny wymiar pisania o sobie, tłum. A. Skolimowska, przedm. O. Czerniawska, Impuls, Kraków 2000, s. 9.
6
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 17
17.02.2016 08:42
200
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 200
17.02.2016 08:43
201
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 201
17.02.2016 08:43
202
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 202
17.02.2016 08:43
203
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 203
17.02.2016 08:43
204
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 204
17.02.2016 08:43
205
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 205
17.02.2016 08:43
206
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 206
17.02.2016 08:43
207
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 207
17.02.2016 08:43
208
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 208
17.02.2016 08:43
209
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 209
17.02.2016 08:43
210
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 210
17.02.2016 08:43
211
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 211
17.02.2016 08:43
297
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 297
2009
2009
2009
2009
17.02.2016 08:46
298
2009, wyd. I, 2012, wyd. II
2010
2010
2010, wyd. VIII
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 298
17.02.2016 08:46
299
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 299
2010
2010
2011
2011
17.02.2016 08:46
300
2012
2012
2013
2015, wyd. IX
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 300
17.02.2016 08:46
301
2015
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 301
2015
17.02.2016 08:46
Bibliografia Baden-Powell of Gilwell R., Skauting dla chłopców. Wychowanie dobrego obywatela metodą puszczańską, przekł. z wyd. 16 S. Kapiszewski, Na Tropie, Warszawa 1938. Baden-Powell R., Włóczęga ku szczęściu, „Czuj Duch” 1925, nr 2. Baden-Powell R., Wskazówki dla skautmistrzów. Podręcznik wychowania skautowego dla drużynowych, Godziemba, Warszawa 1946. Blusz K., Ewolucja modelu wychowania skautingu w harcerstwie, HOW, Kraków 1987. Bocian F., Niektóre problemy teorii harcerstwa, „Harcerstwo” 1980, nr 4. Bogusław Śliwerski. Doktor honoris causa Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, red. T. Dunin, Wyd. UMCS, Lublin 2014. Bouchet H., Skauting i indywidualność, Książnica-Atlas, Lwów 1938. Brezinka W., Wychowanie i pedagogika w dobie przemian kulturowych. Podręcznik akademicki, tłum. J. Kochanowicz, Wyd. WAM, Kraków 2005. Bronowski J., Źródła wiedzy i wyobraźni, PIW, Warszawa 1984. Burska J., Chełstowska J., Rządca P., Witkowicz J., Sekrety dobrej drużyny, MAW, Warszawa 1983. Ciszewski S., Miejsce i funkcje pedagogiki harcerskiej w XX wieku, niepublikowana praca magisterska napisana w Zakładzie Teorii Wychowania UŁ pod kier. Bogusława Śliwerskiego, Łódź 2002. Czechowski M., Współzawodnictwo w szkole formą motywowania uczniów do pracy, „Życie Szkoły” 1983, nr 9. Dąbrowski K., Trud istnienia, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975. Demetrio D., Autobiografia. Terapeutyczny wymiar pisania o sobie, tłum. A. Skolimowska, przedm. O. Czerniawska, Impuls, Kraków 2000. Griese H.M., Socjologiczne teorie młodzieży. Wprowadzenie, tłum. J. Dąbrowski, Impuls, Kraków 1996. Grodecka E., O metodzie harcerskiej i jej stosowaniu, MAW, Warszawa 1985. Grygiel S., W kręgu wiary i kultury, Wyd. Michalineum, Warszawa – Kraków 1990. Grzegołowska-Klarkowska H.J., Mechanizmy obronne osobowości, PWN, Warszawa 1986. Gutek G.L., Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji, tłum. A. Kacmajor, A. Sulak, GWP, Gdańsk 2003. Haykowski M., Materiały do chronologii historii i tradycji ZHP, „Harcerstwo” 1982, nr 1. Hejnicka-Bezwińska T., Edukacja – kształcenie – pedagogika (fenomen pewnego stereotypu), „Biblioteczka Edukacyjna”, 3, Impuls, Kraków 1995. Hejnicka-Bezwińska T., Pedagogika ogólna, WAiP, Warszawa 2008. Hejnicka-Bezwińska T., Tożsamość pedagogiki. Od ortodoksji ku heterogeniczności, Wydawnictwo ’69, Warszawa 1997.
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 303
17.02.2016 08:46
304
Hlond A. ks. kard., Idea harcerska, http://wp.naszdziennik.pl/2014-03-04/0,idea-harcerska.html, 2014, dostęp: 4.09.2015. http://100lecie.zhp.pl/index.php?do=standard&navi=0072,0003. http://historiawychowania.amu.edu.pl/EGS-publ.html. http://www.malopolanki.zhr.pl/100-lecie-harcerstwa.html. Hurrelmann K., Struktura społeczna a rozwój osobowości. Wprowadzenie do teorii socjalizacji, tłum. M. Ropuszka, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 1994. Hvížďala K., Interviewer aneb restaurování kontekstů. Rozhovor s M.M. Marešovou, Portál, Praha 2010. Janowski A., Pedagogika praktyczna. Zarys problematyki – zdrowy rozsądek – wyniki badań, Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2002. Jędrzejczak H.A., Raport z badań focusowych „Program i wartości”, Wydział Badań i Analiz GK ZHP, Warszawa 2007. Jundziłł I., Koncepcja tworzenia teorii wychowania harcerskiego, „Harcerstwo” 1980, nr 6. Kamiński A. („J. Górecki”), Wielka gra, wyd. 3, Niezależne Wydawnictwo Harcerskie, Warszawa 1981. Kamiński A., Aktywizacja i uspołecznienie uczniów w szkole podstawowej, PZWS, Warszawa 1960. Kamiński A., Antek Cwaniak. Książka o zuchach, MAW, Warszawa 1984. Kamiński A., Chłopcy biją się, „Zuchowe Wieści” 1958, nr 4. Kamiński A., Co młodemu człowiekowi może dać harcerstwo [w:] A. Kamiński, Studia i szkice pedagogiczne, PWN, Warszawa 1978. Kamiński A., Jacy są twoi chłopcy?, „Zuchowe Wieści” 1958, nr 1–2. Kamiński A., Krąg rady, „Harcerz Śląski”, [b.m.r.]. Kamiński A., Krąg rady, Na Tropie, Katowice 1935. Kamiński A., Narodziny dzielności. Opowiadania dla młodzieży, Śląsk, Katowice 1958. Kamiński A., Nauczanie i wychowywanie metodą harcerską, Nasza Księgarnia, Warszawa 1948. Kamiński A., Niebezpieczeństwa i korzyści symbiozy szkolno-harcerskiej, „Harcerstwo” 1978, nr 12. Kamiński A., Organizacja życia społeczności uczniowskiej [w:] Szkoła wychowująca, red. T.J. Wiloch, WSiP, Warszawa 1978. Kamiński A., Pedagogika społeczna Heleny Radlińskiej w okresie krakowskim (1908– 1914) [w:] A. Kamiński, Studia i szkice pedagogiczne, PWN, Warszawa 1978. Kamiński A., Samorząd młodzieży jako metoda wychowawcza, PZWS, Warszawa 1973. Kamiński A., Środowisko wychowawcze – kłopoty definicyjne [w:] A. Kamiński, Studia i szkice pedagogiczne, PWN, Warszawa 1978. Kamiński A., Studia i szkice pedagogiczne, PWN, Warszawa 1978. Kamiński A., Zespoły amatorskie jako zespoły samokształceniowe [w:] A. Kamiński, Studia i szkice pedagogiczne, PWN, Warszawa 1978. Karolczak-Biernacka B., Współzawodnictwo i współpraca w szkole, WSiP, Warszawa 1987. Kiedy skończy się ten cyrk? Z prof. Mirosławem Karwatem politologiem z Uniwersytetu Warszawskiego rozmawia Piotr Skura, „Głos Nauczycielski” 2008, nr 40. kj/sk, „Czuwajcie następne sto lat”. Prezydent u harcerzy, http://www.tvn24.pl/-1,1670290,0,1,prezydent-u-harcerzy,wiadomosc.html, 2010, dostęp: 7.09.2015.
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 304
17.02.2016 08:46
Konarzewski K., Podstawy teorii oddziaływań wychowawczych, PWN, Warszawa 1982. Konaszkiewicz Z., Vogel K., Przyczynki do mającej powstać teorii, „Harcerstwo” 1979, nr 10. Kotłowski K., Aksjologiczne podstawy teorii wychowania moralnego, Ossolineum, Wrocław 1976. Kotłowski K., Aktualne elementy w pedagogice Sergiusza Hessena [w:] Studia nad pedagogiką XX wieku, wstęp i red. W. Okoń, B. Suchodolski, PZWS, Warszawa 1962. Kotłowski K., Filozofia wartości a zadania pedagogiki, Ossolineum, Wrocław 1968. Kotłowski K., O przyczynach upadku pedagogiki uniwersyteckiej w Polsce Ludowej, „Nowa Szkoła” 1957, nr 3. Kotłowski K., Podstawowe prawidłowości pedagogiki, Ossolineum, Wrocław 1964. Kotłowski K., Socjologizm pedagogiczny Durkheima [w:] Studia nad pedagogiką XX wieku, wstęp i red. W. Okoń, B. Suchodolski, PZWS, Warszawa 1962. Kotłowski K., Wstęp [w:] S. Hessen, Struktura i treść szkoły współczesnej. Zarys dydaktyki ogólnej, Ossolineum, Wrocław 1959. Kozielecki J., Psychologiczna teoria samowiedzy, PWN, Warszawa 1981 (wyd. 2 zm. 1986). Kozielecki J., Transgresyjna koncepcja człowieka, PWN, Warszawa 1987. Kupisiewicz C., Okruchy wspomnień (1944–1969), Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2008. Kupisiewicz C., Okruchy wspomnień (1969–2008), Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Pułtusk 2009. Lepalczyk I., Organizacje społeczne i ich rola w upowszechnianiu kultury pedagogicznej, „Acta Universitatis Lodziensis, Folia Paedagogica et Psychologica”, 5, Łódź 1984. Leppert R., Potoczne teorie wychowania studentów pedagogiki, Wyd. WSP, Bydgoszcz 1996. Marynowicz-Hetka E., Akademickie studia pedagogiczne (nienauczycielskie) w reformującej się szkole wyższej – problemy do dyskusji, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1998, nr 3–4. Melosik Z., Postmodernizm i edukacja, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1993, nr 1. Melosik Z., Współczesna amerykańska socjologia edukacji. Kilka uwag o statusie teorii, „Forum Oświatowe” 1994, nr 1. Michalska I., Zastanów się przez chwilę [w:] B. Śliwerski, Zwyciężaj sam siebie, HOW, Kraków 1987. Michalski G., Siła jest w tobie [w:] B. Śliwerski, Zwyciężaj sam siebie, HOW, Kraków 1987. Michułowicz J., Pionk M., Zarys metodyki wychowania w Związku Harcerstwa Polskiego. Skrypt dla studentów studiów dziennych i zaocznych kierunków pedagogicznych, UŚ, Katowice 1979. Michułowicz J., Teoria i metodyka wychowania harcerskiego (zarys problemowy), maszynopis powielony, zmodyfikowana wersja artykułu opublikowanego, „Harcerstwo” 1977, nr 3. mn, nsz, mac/jaś/ ola, „Porażka Tuska”, „Premier przeżywa swój czarny dzień”. Będzie trzęsienie ziemi w Platformie?, http://www.tvn24.pl/porazka-tuska-premier-przezywa-swoj-czarny-dzien-bedzie-trzesienie-ziemi-w-platformie,302359, s.html, 2013, dostęp: 26.01.2013.
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 305
305
17.02.2016 08:46
306
Muła-Setnik G., Kategoria dzielności w koncepcji wychowawczej Aleksandra Kamińskiego, „Harcerstwo” 1984, nr 9. Muszyński H., Ideał i cele wychowania, PZWS, Warszawa 1974. Muszyński H., Zarys teorii wychowania, wyd. 2, PWN, Warszawa 1977. Nauki filozoficzne współdziałające z pedagogiką, red. B. Suchodolski, Nasza Księgarnia, Warszawa 1966. Nawroczyński B., Życie duchowe. Zarys filozofii kultury, Księgarnia Wydawnicza F. Pieczątkowski i Ska, Kraków 1947. Nowacki W., Współzawodnictwo i samodzielność, „Oświata i Wychowanie” 1986, nr 41. Nuckowski J., Jeszcze raz w sprawie teorii harcerstwa, „Harcerstwo” 1980, nr 9. Ocenili 30 demokracji. Polska daleeeko, http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/319801,ocenili-30-demokracji-polska-daleeeko.html, 2011, dostęp: 7.07.2015. Okoń W., Samo życie osiemdziesięciolatka z autobiografią naukową autora, Żak, Warszawa 2005. Pamiętnik Sejmu Filareckiego w Kosowie 1910, „Eleusis”, t. 6, red. T. Dąbrowa, Księgarnia H. Altenberga, Lwów 1911. Pasja wychowawcy. Wywiad przeprowadzony przez Teodozję Godek, „Motywy” z dn. 25.02.1973 [w:] A. Kamiński, O harcerstwie – teksty zapomniane. 1956– 1978, „Zeszyty Edukacji Narodowej”, wybór i oprac. A. Janowski, Wyd. Społ. KOS – ON, Warszawa 1988. Patry J.-L., Dlaczego nauka o wychowaniu ma tak mały wpływ na wychowanie?, „Edukacja” 1993, nr 4. Pedagogiczne drogowskazy, red. B. Juraś-Krawczyk, B. Śliwerski, Impuls, Kraków 2000. Pietrasiński Z., Sam sięgaj do psychologii, WSiP, Warszawa 1983. piot, Mit ‘Kamieni na szaniec’? Burza po opinii badaczki z PAN, http://m.warszawa. wyborcza.pl/warszawa/1,106541,13678238,Mit__Kamieni_na_szaniec___ Burza_po_opinii_badaczki.html, 2013, dostęp: 4.09.2015. Podstawy wychowania w ZHP, red. H. Muszyński, Wyd. Ucz. WSP, Bydgoszcz 1984. Popek S.L., Nowe horyzonty i problemy badawcze psychologii twórczości. O istocie i mechanizmach pasji, Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego, Łódź 2014. Reykowski J., Logika walki. Szkice z psychologii konfliktu społecznego w Polsce, Książka i Wiedza, Warszawa 1984. Ricoeur P., Żyć aż do śmierci oraz fragmenty, tłum. A. Turczyn, Universitas, Kraków 2008. Riesman D., Samotny tłum, tłum. J. Strzelecki, PWN, Warszawa 1971. Rząd uważa, że jest potrzebny Państwowy Egzamin Nauczycielski, http://praca.gazetaprawna.pl/artykuly/494267,rzad_uwaza_ze_jest_potrzebny_panstwowy_egzamin_nauczycielski.html, 2011, dostęp: 7.09.2015. Sarnowski S., Współzawodnictwo jako metoda pobudzania aktywności społecznej uczniów szkoły średniej, „Życie Szkoły”, nr 5. Schulz R., Nauka a wartości wychowawcze, „Monografie Pedagogiczne. Polska Akademia Nauk. Komitet Nauk Pedagogicznych”, t. 41, Ossolineum, Wrocław 1974. Schulz R., Wykłady z pedagogiki ogólnej, t. 1, Perspektywy światopoglądowe w wychowaniu, Wyd. UMK, Toruń 2003. Schweizer Demokratie im internationalen Vergleich mittelmässig, http://www.mediadesk.uzh.ch/articles/2011/schweizer-demokratie.html, 2011, dostęp: 7.07.2015.
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 306
17.02.2016 08:46
Sedlaczek S., Drogowskaz harcerski, skł. gł. Główna Składnica Harcerstwa Polskiego, Warszawa 1936. Skwieciński P., Przemysł dekonstrukcji polskości. „Janicka jest przejawem tendencji, aby wreszcie otwarcie powiedzieć Polakom, że muszą wyrzec się polskości”, http://wpolityce.pl/polityka/154519-przemysl-dekonstrukcji-polskosci-janicka-jest-przejawem-tendencji-aby-wreszcie-otwarcie-powiedziec-polakom-ze-musza-wyrzec-sie-polskosci, 2013, dostęp: 4.09.2015. Sobkowiak U., Harcerski styl życia (I), „Harcerstwo” 1984, nr 7. Sobkowiak U., Harcerski styl życia (II), „Harcerstwo” 1984, nr 8. Sobkowiak U., Pedagogika harcerska?, „Harcerstwo” 1977, nr 9. Sommer T., Wolniewicz. Zdanie własne, 3S Media, Warszawa 2010. Sowiński A., Orientacja samowychowawcza, „Harcerstwo” 1984, nr 9. Sowiński A., Stymulowanie aktywności samowychowawczej członków Związku Harcerstwa Polskiego [w:] Harcerstwo w szkole średniej, red. K. Jaskot, WSP, Szczecin 1981. Sowiński A., Stymulowanie aktywności samowychowawczej w drużynach HSPS, „Harcerstwo” 1981, nr 1. Stanowisko w sprawie roli i znaczenia nauki w harcerstwie, „Harcerstwo” 1981, nr 6. Strzelecki J., Kontynuacje (II), PIW, Warszawa 1974. Suchodolski B., Pedagogika nadziei, „Nauka Polska” 1984, nr 4. Sujak E., Życie jako zadanie, Znak, Kraków 1982. Śliwerski B., Edukacja (w) polityce. Polityka (w) edukacji. Inspiracje do badań polityki oświatowej, Impuls, Kraków 2015. Śliwerski B., Fenomen dzielności i oporu w myśli pedagogicznej Aleksandra Kamińskiego i jego znaczenie dla współczesnego dyskursu pedagogiki krytycznej [w:] Aleksander Kamiński i jego twórczość pedagogiczna. Dyskusja o przeszłości wobec teraźniejszości i przyszłości, red. E. Marynowicz-Hetka, H. Kubicka, M. Granosik, Wyd. UŁ, Łódź 2004. Śliwerski B., Harcmistrzu skorzystaj, HOW, Kraków 1987. Śliwerski B., Instruktorskie drogi samopoznania, HOW, Kraków 1987. Śliwerski B., Jak rada radzi, HOW, Kraków 1987. Śliwerski B., Klinika szkolnej demokracji, Impuls, Kraków 1996. Śliwerski B., Opowiadają nam swoje pasje – słowem, obrazem i dźwiękiem, http://sliwerski-pedagog.blogspot.com/2014/09/opowiadaja-nam-swoje-pasje-sowem. html, 2014, dostęp: 3.09.2015. Śliwerski B., Problemy współczesnej edukacji. Dekonstrukcja polityki oświatowej III RP, WAiP, Warszawa 2009. Śliwerski B., Przyrzeczenie harcerskie. Historia. Metodyka. Manipulacje, Impuls, Kraków 2009. Śliwerski B., Przyrzeczenie harcerskie. Z dziejów metodyki, HOW, Kraków 1986. Śliwerski B., Rozmowy z drużynowym, HOW, Kraków 1987. Śliwerski B., Spotkania w instruktorskim kręgu, MAW, Warszawa 1983. Śliwerski B., Stalinizm w ZHP, HOW, Kraków 1989. Śliwerski B., Sztuka porozumiewania się, HOW, Kraków 1987. Śliwerski B., Teoretyczne i empiryczne podstawy samowychowania, Impuls, Kraków 2010. Śliwerski B., Uspołecznienie edukacji w pedagogii Aleksandra Kamińskiego [w:] Aleksander Kamiński i jego twórczość pedagogiczna. Dyskusja o przeszłości wobec teraźniejszości i przyszłości, red. E. Marynowicz-Hetka, H. Kubicka, M. Granosik, Wyd. UŁ, Łódź 2004.
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 307
307
17.02.2016 08:46
308
Śliwerski B., Wielka gra Aleksandra Kamińskiego o demokrację, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Paedagogica” 2008, nr 1. Śliwerski B., Wkład pedagogii Aleksandra Kamińskiego do współczesnej teorii wychowania humanistycznego [w:] Bogactwo życia i twórczości Aleksandra Kamińskiego, red. I. Lepalczyk, W. Ciczkowski, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1999. Śliwerski B., Współczesne teorie i nurty wychowania, Impuls, Kraków 1998. Śliwerski B., Wychowawcze dylematy współzawodnictwa w świetle poglądów Aleksandra Kamińskiego [w:] Aleksander Kamiński pedagog społeczny, red. I. Lepalczyk, E. Marynowicz-Hetka, „Acta Universitatis Lodziensis”, 36, Wyd. UŁ, Łódź 1996. Śliwerski B., Zwyciężaj sam siebie, HOW, Kraków 1987.Tatarkiewicz W., O doskonałości, PWN, Warszawa 1976. Śliwerski B., Śliwerski W., Jak być zastępowym?, na prawach rękopisu, HOW, Łódź – Kraków 1986 (MAW, Warszawa 1989). Śliwerski B., Śliwerski W., Ty, inni, w zespole, HOW, Kraków 1988. Śliwerski B., Śliwerski W., Tylko dla instruktorów, HOW, Kraków 1989. Tatarkiewicz W., O szczęściu, PWN, Warszawa 1979. Tischner J., Etyka solidarności, Znak, Kraków 1981. Tomaszewski T., Wstęp do psychologii, PWN, Warszawa 1971. Travers R.M.W., An Introduction to Educational Research, The Macmillan Company, New York 1958. Travers R.M.W., Úvod do pedagogického výzkumu, SPN, Praga 1969. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, Dz.U. z 2003 r. nr 96, poz. 873. Uwolnić „Cyfrę”. Uwolnienie więźniów więzienia w Łowiczu, wydanie trzecie z okazji 55 rocznicy uwolnienia więźniów, Wyd. Szarych Szeregów „Łoza”, Łowicz [1999?]. Waldenfels B., Topografia obcego. Studia z fenomenologii obcego, tłum. J. Sidorek, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002. Wierzbiańska J., Aleksander Kamiński 1903–1978, Zespół Historyczny GK ZHP, Warszawa 1984. Wiśniewski L., Model prawny stowarzyszeń w PRL, PWN, Warszawa 1974. Witkowski L., Edukacja i humanistyka. Nowe konteksty humanistyczne dla nowoczesnych nauczycieli, IBE, Warszawa 2000. Włodarek J., Socjologia wychowania w Polsce, Wyd. Nauk. UAM, Poznań 1992. Wołoszyn S., Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Próba syntetycznego zarysu na tle powszechnym, wyd. 2 posz., Strzelec, Kielce 1998. Wołoszyn S., Pedagogia przymusu czy pedagogia wolności? [w:] S. Wołoszyn, Pedagogiczne wędrówki przez wieki i zagadnienia. Studia i szkice, tom przygotowała i opracowała Z. Żukowska, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 1996. Zaborowski Z., Podstawy wychowania zespołowego, PWN, Warszawa 1967. Zarys pedagogiki, t. 2, System, red. B. Suchodolski, PWN, Warszawa 1976. Zawada J., Jak prowadzić pracę skautową. Wskazówki dla instruktorów skautowych oraz program pracy skautowej, nakładem G. Gebethnera i Spółki, Kraków 1913. Zawsze pasjonowały mnie początki, Wywiad przeprowadzony w 1977 przez red. Marię Starzyńską, WTK, nr 24, 1977 [w:] A. Kamiński, O harcerstwie – teksty zapomniane. 1956–1978, „Zeszyty Edukacji Narodowej”, wybór i oprac. A. Janowski, Wyd. Społ. KOS – ON, Warszawa 1988. Zelina M., Alternatívne školstvo. Alternatívne školy. Alternatívna pedagogika. Alternatívne pedagogické koncepcie a smery, Vydavateľstvo IRIS, Bratislava 2000.
Sliwerski_Harcerstwo zrodlem_1.indd 308
17.02.2016 08:46