Korczakowskie narracje pedagogiczne by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 1

ORCZAKOWSKIE N A R R A C J E PEDAGOGICZNE

25.10.2013 14:25

Wnuczkowi Jasiowi

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 2

25.10.2013 14:25

Barbara Smolińska-Theiss

ORCZAKOWSKIE N A R R A C J E PEDAGOGICZNE

Kraków 2013

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 3

25.10.2013 14:25

Recenzent: dr hab. Ewa Jarosz

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Opracowanie typograﬁczne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Publikacja została doﬁnansowana przez Akademię Pedagogiki Specjalnej

ISBN 978-83-7850-458-0

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 4

25.10.2013 14:25

Spis treœci

Wstęp .................................................................................................................

Preface ............................................................................................................... 17 Czêœæ I KORCZAKOWSKIE RODOWODY Rozdział I. Janusz Korczak – szkic do portretu .......................................... 27 Rozdział II. Jean-Jacques Rousseau, John Locke, Janusz Korczak – odkrywcy i badacze dzieciństwa ............................................................. 39 Rozdział III. Pedagogiczne transgresje Janusza Korczaka ........................ 49 Rozdział IV. Jak Korczak odkrywał pedagogikę i jak pedagogika odkrywała Korczaka ................................................... 59 Rozdział V. Janusz Korczak – lekarz i wychowawca ................................ 71 Rozdział VI. Janusz Korczak i Helena Radlińska – życiorysy równoległe .................................................................................. 81 Rozdział VII. Pamiętnik Janusza Korczaka z getta – pedagogiczna lekcja dla współczesności ................................................ 93 Rozdział VIII. Korczakowska spuścizna ...................................................... 105

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 5

25.10.2013 14:25

Spis treści

Czêœæ II IDEE PEDAGOGICZNE I OBSZARY DZIA£ANIA JANUSZA KORCZAKA Rozdział IX. „Nie ma dzieci – są ludzie...” .................................................. 117 Rozdział X. Korczakowska idea praw dziecka ........................................... 129 Rozdział XI. Kim jest dziecko? ...................................................................... 143 Rozdział XII. Kochać, rozumieć i szanować dziecko ................................. 155 Rozdział XIII. Janusz Korczak – nauczyciel wychowawców .................... 167 Rozdział XIV. Kolonie letnie, czas wolny, rekreacja i zabawa dziecka ........................................................................................ 181 Rozdział XV. Dziecko i bieda, dziecięca bieda ........................................... 195 Rozdział XVI. Korczakowska utopia szkoły ................................................ 209 Rozdział XVII. Sztuka wychowania ............................................................. 223 Zakończenie. Biograﬁczna narracja pedagogiczna. Pedagogika narracyjna Janusza Korczaka ............................................ 229 Conclusions. Biographic pedagogical narrative. The narrative pedagogy of Janusz Korczak .......................................... 237 Kalendarium życia i twórczości Janusza Korczaka ................................... 245 Bibliograﬁa ........................................................................................................ 249

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 6

25.10.2013 14:25

Contents

Preface ............................................................................................................... 17 Part I THE LINEAGE OF KORCZAK Chapter I. Janusz Korczak – from a rough sketch to a portrait .............. 27 Chapter II. Jean-Jacques Rousseau, John Locke, Janusz Korczak – explorers and researchers of childhood ................................................. 39 Chapter III. Pedagogical transgressions of Janusz Korczak ..................... 49 Chapter IV. How did Korczak explore pedagogy, how did pedagogues discover Korczak ................................................... 59 Chapter V. Janusz Korczak – the doctor and the tutor ............................ 71 Chapter VI. Janusz Korczak and Helena Radlińska – parallel biographies .................................................................................. 81 Chapter VII. Janusz Korczak’s ghetto diary – pedagogical lesson for the present ........................................................... 93 Chapter VIII. The legacy of Korczak.............................................................. 105

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 7

25.10.2013 14:25

Contents

Part II JANUSZ KORCZAK’S PEDAGOGICAL IDEAS & AREAS OF ACTIVITY Chapter IX. „There are no children – there are people...” ........................ 117 Chapter X. Korczak’s idea of children’s rights ............................................ 129 Chapter XI. What is a child? ......................................................................... 143 Chapter XII. Love, understand and respect the child ............................... 155 Chapter XIII. Janusz Korczak – a tutor of teachers .................................. 167 Chapter XIV. Summer camps, leisure time, recreation and children’s fun ...................................................................................... 181 Chapter XV. A child and poverty, children’s hardship ............................ 195 Chapter XVI. Korczak’s utopian school ...................................................... 209 Chapter XVII. The art of education ............................................................. 223 Conclusions. Biographic pedagogical narrative. The narrative pedagogy of Janusz Korczak .......................................... 237 Calendar of life and creative of Janusz Korczak’s ..................................... 245 Bibliography ..................................................................................................... 249

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 8

25.10.2013 14:25

Wstêp

Pisanie o Korczaku jest zadaniem ryzykownym. Przytłacza nie tylko ogrom wielojęzycznych publikacji, różnorodnych opracowań i wspomnień na jego temat. Dużą presją są również aspiracje licznych badaczy dziedzictwa Starego Doktora do budowania syntezy jego życia i działalności, pokazania Korczaka zarówno jako pisarza, lekarza, jak i wychowawcy oraz publicysty. W tym wielowymiarowym obrazie Korczaka jeszcze trudniej jest zmierzyć się z żydowskim znakiem biograﬁi Henryka Goldszmita, a w szczególności z tragicznym i heroicznym symbolem Korczaka jako oﬁary Holokaustu. Historyczne znamiona jego życia w przedwojennej Warszawie, pełnej napięć i agresji narodowościowych, a przede wszystkim śmierć w obozie zagłady w Treblince uczyniły ze Starego Doktora postać pomnikową, symbol martyrologii narodu żydowskiego i jednocześnie wzór osobowy XX wieku. Przyjmując taki historycznie ukształtowany obraz Korczaka z najwyższym szacunkiem oraz rozumiejąc śmierć Henryka Goldszmita jako bolesny znak przeszłości żydowskiej, polskiej i niemieckiej, trzeba jednak przyznać, że jest to obraz niepełny, zredukowany, oparty przede wszystkim na tragicznej śmierci. Tymczasem wielkość Korczaka w pierwszej kolejności wyraża się w dziele jego życia zawodowego, w którym połączył medycynę z wychowaniem dzieci. Na tym polu dokonał odkryć szczególnych, przekraczających ramy swojego czasu. Stał się znany i ceniony. Dzisiaj Korczak zaliczany jest w poczet największych pedagogów XX wieku. Jego portret ozdabia ściany wielu uczelni pedagogicznych w różnych krajach. Znalazł się wśród takich autorytetów, jak: Jean-Jacques Rousseau, John Locke i Johann Heinrich Pestalozzi. Tymczasem jeszcze do niedawna stawiany był obok Antoniego Makarenki. Zmieniła się perspektywa

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 9

25.10.2013 14:25

Wstęp

odczytywania pedagogicznego dziedzictwa Janusza Korczaka. W przeszłość odchodzi obraz Korczaka jako lewicującego publicysty, zaangażowanego krytyka realiów społeczno-politycznych. Polityczną siłę argumentów traci także lansowany w okresie PRL obraz korczakowskiej pedagogiki jako aﬁrmacji wychowania kolektywnego. Coraz wyraźniej dostrzegamy, że pedagogiczne dziedzictwo Korczaka jest wielowymiarowe, różnorodne, dające się odczytywać na różne sposoby i w różnych kontekstach. Dawniej Bogdan Suchodolski, a współcześnie Bogusław Śliwerski wymieniają Korczaka jako przedstawiciela pajdocentryzmu i romantycznej ideologii wychowania. Stefan Wołoszyn sytuuje Starego Doktora wśród pedagogów społecznych zajmujących się opieką nad dzieckiem. Dla Janusza Tarnowskiego, Jadwigi Bińczyckiej i Anny Kamińskiej jest on przedstawicielem pedagogiki dialogu, a w opinii Michaela Kirchnera oraz Waltraut Kerber-Ganse – pedagogiki interpretatywnej, narracyjnej. Krystyna Ablewicz zwraca uwagę, że pedagogia Janusza Korczaka, odkrywcy i badacza dzieciństwa, opiera się na podstawach fenomenologicznych i hermeneutycznych. Te wszystkie opracowania mają swoje oparcie w fundamentalnych, edytorskich oraz źródłowo-dokumentacyjnych pracach nad biograﬁą i twórczością Korczaka, które od wielu już lat prowadzi Ośrodek Dokumentacji i Badań Korczakianum w Warszawie pod kierunkiem Marty Ciesielskiej. Postać Korczaka pedagoga, jego bogata twórczość pedagogiczna budziła i budzi coraz większe zainteresowanie wśród pedagogów, psychologów, nauczycieli, katechetów, lekarzy, prawników, pracowników socjalnych, a przede wszystkim wśród rodziców i wszystkich, którym bliskie są sprawy dzieci. Korczak przemawia do różnych grup społecznych, wiekowych, do różnych religii, kultur i narodowości. Jego pedagogiczny przekaz od dawna wykracza poza Polskę i Izrael, jest słyszalny w Europie Zachodniej, coraz wyraźniejszy w Ameryce i w wielu odległych krajach: w Japonii, Chinach, Korei Południowej, Brazylii, Peru, Argentynie; dociera do niektórych państw afrykańskich. Jest to ewenement społeczno-pedagogiczny. Jakie idee czy treści zawiera ten pedagogiczny przekaz, z czego wyrasta i czego uczy dzisiejszego czytelnika? Co wnosi do badań nad dzieciństwem i dzisiejszej pedagogiki? Te pytania stanowią centrum Korczakowskich narracji pedagogicznych. W założeniach praca ta jest oddaniem głosu samemu Korczakowi. Stary Doktor jest w niej narratorem, przemawia w licznych

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 10

25.10.2013 14:25

Wstęp

cytatach. Jest osobą wchodzącą w dialog z czytelnikiem, jest żywy i obecny. W tym znaczeniu użyty w książce termin „Korczakowska pedagogika” oznacza pedagogikę Korczaka, wskazuje na podmiot wypowiadający się, skłania do skupienia uwagi przede wszystkim na pytaniu: czyja to narracja, jakie są jej myśli przewodnie, jakie cechy związane z osobą Korczaka, jego biografią zawodową i bogatą spuścizną pedagogiczną da się w niej wyodrębnić. W drugim znaczeniu termin „korczakowska” oznacza nie czyja, ale jaka jest to pedagogika, jaki jest jej duch, na jakich aksjomatach się opiera, co akcentuje, jakie główne myśli i wątki podnosi. W tym przypadku mówi już nie tylko Korczak, ale i autorka książki, próbując na nowo odczytać korczakowskie dziedzictwo, dotrzeć do postawionych pytań, odkryć, jakie sensy można dzisiaj odnaleźć w tej bogatej spuściźnie. Taki zabieg jest oczywiście wybiórczym, subiektywnym spojrzeniem na Korczaka, oglądaniem Starego Doktora i jego dorobku w lustrze współczesności, dzisiejszych kodów kulturowych i akademickich. W niniejszej pracy te dwa spojrzenia wzajemnie się mieszają, nakładają na siebie. Korczak przemawia z perspektywy minionego czasu – pedagogiki okresu międzywojnia i skrajnych doświadczeń wychowawcy żydowskiego sierocińca w warszawskim getcie. Jest to szczególna opowieść o przeszłości, dająca się odczytywać w perspektywie teraźniejszości i przyszłości. Tak się bowiem dzieje, że bogata korczakowska literatura społeczno-pedagogiczna zyskuje dzisiaj szczególne znamiona aktualności i uniwersalności. Odżywa, jest tłumaczona na różne języki, czytana i odkrywana. Niesie przesłania związane z miłością do dziecka i poszanowaniem jego praw. Korczakowskie narracje pedagogiczne koncentrują się na dziecku rozumianym jako osoba i najwyższa wartość, którą Opatrzność, Natura i rodzice obdarzyli je. Dziecko wpisane jest w teraźniejszość i przyszłość, stanowi sens życia rodziny, za jego pośrednictwem dokonuje się przekaz społeczno-kulturowy, dziedziczenie, transmisja. Dziecko nadaje ciągłość i trwanie rodom, kulturom, cywilizacjom. Korczakowska literatura o dziecku i dzieciństwie ma filozoficzno-aksjologiczny, a jednocześnie społeczno-kulturowy i historyczny wymiar. Można ją odczytywać jako opowieść, jako konstruowanie wiedzy o dziecku, budowanie obrazu dziecka, jako narrację o dziecku i wychowaniu. Można również powiedzieć, że w tej narracji

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 11

25.10.2013 14:25

Wstęp

dziecko jest konstruktem. Narracyjnym konstruktem jest również pedagogika dziecka budowana przez Korczaka i odczytywana dzisiaj. Narracja oznacza mówienie, relacjonowanie, jest ona rodzajem komunikacji i jej wytworem, tekstem tworzonym przez Korczaka, interpretowanym przez badaczy i kontynuatorów jego idei. Inaczej mówiąc – jest ona nie tyle rekonstrukcją myśli Starego Doktora, ile procesem interpretacji jego dokonań w perspektywie ram teoretycznych i metodologicznych współczesnej pedagogiki. Taki interpretatywny punkt widzenia został przyjęty w książce. Korczakowskie narracje pedagogiczne wyraźnie określają, jak również zawężają pole badań. Koncentrują się na najważniejszej, ale nie jedynej roli społeczno-zawodowej Korczaka. Starego Doktora mają pokazać jako pedagoga i dziecięcego lekarza, jako opiekuna dzieci na koloniach letnich, założyciela i wychowawcę w żydowskim Domu Sierot w Warszawie, wykładowcę na kursach i studiach dla nauczycieli oraz pracowników społecznych. Poza obszarem zainteresowań pozostaje bogata działalność literacka, a także publicystyka Korczaka. W centrum zainteresowania są nie tyle dane faktograficzne i biograficzne, ale przede wszystkim korczakowski przekaz pedagogiczny. Korczak wypowiada się na temat dziecka, wychowania, pedagogiki, na temat świata, w którym przyszło mu żyć, kreśli wizje przyszłości. Mówi, opowiada, przekonuje, czasami perswaduje. Korczakowską narrację można potraktować jako wykład pedagogiki połączony z biograficznym strumieniem zdarzeń. Płyną one dwoma torami. Pierwszy z nich pokazuje cały proces uczenia się Korczaka medycyny, psychologii i pedagogiki, jak odwołuje się do swoich mistrzów, nauczycieli, czerpie z przeżyć i kontaktów wypracowanych w różnych środowiskach, wreszcie jak podróżuje, zdobywa doświadczenia z wyjazdów do Palestyny. Ale to nie wszystko. W korczakowskiej narracji pojawia się bardzo ważny, mało dostrzegany przez badaczy Korczaka – obszar łączący uczenie się, badanie i działanie. Korczak uczy się przez całe życie zawodowe, dokumentuje, poznaje dziecko, grupę dziecięcą i siebie jako wychowawcę. Drugi nurt narracji ma charakter praktyczny, wynika z doświadczeń Korczaka wyniesionych z pracy w charakterze opiekuna dzieci, wychowawcy w Domu Sierot, a także z refleksji nad własną biografią, nad porażkami i sukcesami w pracy pedagogicznej. Rezultatem tego dwutorowego

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 12

25.10.2013 14:25

Wstęp

procesu korczakowskiej narracji jest nowy konstrukt teoretyczno-praktyczny – oryginalny system pedagogiczny łączący nowe idee, wizje i pomysły pedagogiczne z nowatorskimi rozwiązaniami praktycznymi. Łączą się w nim i nakładają na siebie różne wymiary praktyczne, teoretyczne, filozoficzne, religijne, metodyczne, indywidualne, społeczne, dawne i obecne, polskie i żydowskie. Na użytek niniejszej pracy przyjęto ten dwutorowy model analizy narracji Korczaka. Stosownie do niej Korczakowskie narracje pedagogiczne składają się z dwóch części. W pierwszej pokazane są rodowody korczakowskiej pedagogiki, idee zaczerpnięte od klasyków filozofii wychowania, związki z ruchem Nowego Wychowania, silne powiązania korczakowskiej edukacji z medycyną i pedagogiką, wreszcie inspiracje, których można się doszukać, porównując biografię Korczaka i Heleny Radlińskiej. Część druga przedstawia idee wychowawcze Korczaka tworzące podwaliny dzisiejszej pedagogiki dziecka i dzieciństwa. Ta strukturacja jest jedynie przyjętym przez autorkę porządkiem narracji, nie powinna jednak zaburzyć rzeczywistego obrazu korczakowskiej pedagogiki wielowymiarowej, otwartej, transwersalnej, niedającej się wpisywać w proste schematy. Tym, co wyróżnia i odróżnia Korczakowskie narracje pedagogiczne od wielu innych monografii pokazujących spuściznę pedagogiczną Korczaka, nie jest bynajmniej tematyka, gdyż problemy dotyczące miłości i szacunku do dziecka, jego praw i kierowania przez nie swoim rozwojem były wielokrotnie podnoszone przez licznych autorów, ale nowy punkt widzenia charakterystyczny dla dzisiejszej pedagogiki. Można go potraktować jako kryterium analizy, specyficzną siatkę pojęć, teoretycznych i metodologicznych tez. Z jakim modelem pedagogiki połączyć korczakowską spuściznę, jakie założenia pedagogiczne dają się uczynić filtrem pozwalającym zanalizować dorobek Korczaka? Wydaje się, że kluczem do analizy jest szeroko rozumiana pedagogika humanistyczna jako nauka o człowieku, oparta na podstawach filozoficzno-antropologicznych. Jej trzonem, jak podaje Bogdan Suchodolski, są trzy pytania związane z istotą i powołaniem człowieka: kim jest człowiek, kim człowiek powinien się stać i jak wychowanie może mu w tym dopomóc. Pedagogika humanistyczna akcentuje potencjał rozwojowy człowieka, jego powołanie. Traktuje człowieka egzystencjal-

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 13

25.10.2013 14:25

Wstęp

nie, a nie funkcjonalnie, pragmatycznie czy utylitarnie – jak przekonuje Suchodolski, podkreślając jednocześnie, że potencjał człowieka rozwija się w kontakcie z drugim człowiekiem, we wspólnocie, w autonomicznym, ale i kreatywnym działaniu. Nie da się jednak ani człowieka, ani tym bardziej dzisiejszej pedagogiki sprowadzić do prostych reguł, schematów czy struktur. Przeciwnie, można je opisywać tylko w procesie, w ruchu, ciągłej zmianie, w sprzecznościach, ambiwalencjach. Lech Witkowski pisze o dwoistości spojrzenia na klasyczną pedagogikę. Z jednej strony jest to dwubiegunowość, z drugiej – komplementarność. Rodzi to nie tyle nowy model pedagogiki, ale przede wszystkim specyficzną postawę badawczą, inny typ analizy. Dzięki wymienionym założeniom można korczakowską pedagogikę analizować w perspektywie zmian, jakie dokonały się i dokonują w tej dyscyplinie. Jest to fundamentalna zmiana tradycyjnego paradygmatu pozytywistycznego związanego z tzw. neutralnym poznaniem faktów, zależności na paradygmat interpretatywny, w którym na plan pierwszy wysuwają się pytania o społecznie podzielane sensy i znaczenia. Zgodnie z tym paradygmatem dziedzictwo Korczaka ma charakter nie tyle historyczny, ile kulturowy. Wpisuje się w szeroko rozumianą kulturę współczesności. W centrum zainteresowania stają pytania nie tyle o dokumentację i fakty, ile o interpretacje. W analizach szuka się tego, co jest uwspólnioną interpretacją sięgającą do aktualnych uniwersalnych sensów i znaczeń. Z drugiej strony pedagogika czasów ponowoczesnych nie rości już sobie prawa do odkrycia „jedynej niepodważalnej prawdy”. W tym amorficznym ponowoczesnym świecie ciągłych zmian, ambiwalencji, w którym moc straciły wielkie narracje, a do głosu dochodzą ci, którzy dotychczas byli niesłyszalni i – co więcej – do nauki wprowadzają potoczność, codzienność, głos Korczaka brzmi odkrywczo i bardzo aktualnie. Jest to głos mistrza, wielkiego pedagoga, badacza, filozofa, artysty, który opowiada o dziecku, wychowaniu i o badaniu. Z zadumą, ale i z pokorą oraz nadzieją Korczak pisał: Uczony bada te góry i drogi, po których chodził Mojżesz, pustynię, po której się błąkał, to samotnie, to z mnogą rzeszą swego ludu, który wywiódł z domu niewoli. Uczony kopie w ziemi i odsłania ruiny miast, świątynie i pałace, szczątki kolumn i tablic. W ten sposób on szuka [...].

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 14

25.10.2013 14:25

Wstęp

Ja przyglądam się dziecku, jak bawi się w piasku, jak patrzy i nadsłuchuje, jak coś ciężkiego podnosi, jak karmi ptaka, podlewa roślinę, jak stoi i biega – i taki był Mojżesz, ale był też inny. A kiedy ty coś powiesz, drugi z trzecim dorzuci i dziesiąty do tego coś doda, to chociaż każdy powie tylko to, co wie i rozumie, złoży się z tego jedna prawda dla nas wszystkich1.

Korczakowskie narracje pedagogiczne są składanką, zapisem myśli i doświadczeń ponad dwudziestu lat mojej pracy akademickiej z tekstami, biograﬁą i różnymi dziełami Korczaka. Korczak był dla mnie przewodnikiem w badaniach nad dzieciństwem, pozwalał mi poznać pedagogikę europejską, nawiązać wiele międzynarodowych kontaktów, zwłaszcza z pedagogami niemieckimi, izraelskimi i japońskimi. Uczestniczyłam w wielu korczakowskich konferencjach w Polsce i za granicą: w Izraelu, w Niemczech, w Szwecji, w Szwajcarii, na Węgrzech, w Japonii, w Chinach, w Albanii. Dzięki Korczakowi miałam możliwość wyraźniej stawiać pytania nie tylko o prawa dziecka, ale również o sensy i granice wychowania, o standardy badań, dawną i dzisiejszą pedagogikę i jej przełożenie na praktykę. Zwieńczeniem mojego wieloletniego obcowania z korczakowskimi myślami i ideami był rok 2012, uznany decyzją polskiego parlamentu za Rok Janusza Korczaka. Był on pomyślany jako program edukacji społecznej skoncentrowanej wokół trzech idei: godności dziecka, praw dziecka i dziecięcego obywatelstwa. Był to również rok zagranicznej promocji inicjatyw polskich związanych z prawami dziecka. Rezonans tego przedsięwzięcia pokazał, jak wielka jest siła korczakowskich idei, myśli, pytań i jednocześnie jak duże jest zapotrzebowanie na obcowanie z nimi. W tej mierze Korczakowskie narracje pedagogiczne są kolejną propozycją spotkania ze Starym Doktorem i jego opowieścią o tym, jak kochać, rozumieć, szanować, poznawać i wychowywać dzieci. Barbara Smolińska-Theiss Henryków Urocze, czerwiec 2013 roku 1

J. Korczak, Dzieci Biblii. Mojżesz, przekład z j. hebrajskiego [w:] J. Korczak, Dzieła, t. 10, Latona, Warszawa 1994, s. 272.

Smolinska_KORCAKOWSKIE NARRACJE.indb 15

25.10.2013 14:25