DYDAKTYCZNE „TROPY” ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W EDUKACJI
Szadzinska_Dydaktyktyczne tropy 1
26.04.2013 09:24
Szadzinska_Dydaktyktyczne tropy 2
26.04.2013 09:24
POD REDAKCJĄ NAUKOWĄ
EWY SZADZIŃSKIEJ
DYDAKTYCZNE „TROPY” ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU W EDUKACJI
Kraków
Szadzinska_Dydaktyktyczne tropy 3
26.04.2013 09:24
© Copyright by O icyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013
Recenzent: prof. dr hab. Eugeniusz Kameduła
Redakcja i korekta: Klaudia Dróżdż www.e-dytor.pl
Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska
Opracowanie typogra iczne: Alicja Kuźma
ISBN 978-83-7850-128-2
O icyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulso icyna.com.pl, e-mail: impuls@impulso icyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013
Szadzinska_Dydaktyktyczne tropy 4
26.04.2013 09:24
Spis treści Wprowadzenie ....................................................................................................... Część I TROP WIEDZA O ZRÓWNOWAŻONYM ROZWOJU Małgorzata Stachowska-Makuchowska
Podstawowe założenia zrównoważonego rozwoju .................................... Ewa Szadzińska
Filozoficzne aspekty zrównoważonego rozwoju ......................................... Ewa Szadzińska
Edukacja dla zrównoważonego rozwoju ...................................................... Ewa Szadzińska
Uczeń w edukacji dla zrównoważonego rozwoju ........................................ Ilona Żeber-Dzikowska
Wiedza studentów o zrównoważonym rozwoju ......................................... Część II TROP ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ W EDUKACJI Agnieszka Szplit
Idea zrównoważonego rozwoju we wczesnej edukacji językowej ............. Ilona Żeber-Dzikowska
Edukacja ekologiczna i zrównoważony rozwój w klasach I–III szkoły podstawowej ...................................................................................... Małgorzata Stachowska-Makuchowska
Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju w Gimnazjum nr im. Kard. Stefana Wyszyńskiego w Tychach ................................................. Zakończenie ........................................................................................................... Bibliografia ............................................................................................................. Informacje o autorach ...........................................................................................
Szadzinska_Dydaktyktyczne tropy 5
26.04.2013 09:24
Szadzinska_Dydaktyktyczne tropy 6
26.04.2013 09:24
Wprowadzenie Współcześnie idea zrównoważonego rozwoju jest uznawana przez wspólnotę międzynarodową za przewodnią ideę ludzkości, ponieważ dla zachowania życia i zdrowia ludzi potrzebna jest ochrona biosfery i respektowanie zasad godnego współżycia między nimi. Funkcjonuje wiele ujęć zrównoważonego rozwoju, powszechnie akceptowane jest jego określenie jako: […] sposobu zapewnienia wszystkim żyjącym dzisiaj ludziom i przyszłym pokoleniom dostatecznie wysokich standardów ekologicznych, ekonomicznych i społecznych w granicach naturalnej wytrzymałości Ziemi, stosując zasadę sprawiedliwości wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej1.
Wielostronne analizy zrównoważonego rozwoju w teorii i praktyce ekonomii, polityki, ekologii, techniki oraz w ilozo ii doprowadziły do postawienia pytań: Dlaczego jedyna koncepcja przetrwania człowieka na Ziemi nie znajduje aprobaty i nie jest realizowana? Dlaczego idea zrównoważonego rozwoju słabo funkcjonuje w naszej kulturze i gospodarce? W odpowiedziach na te pytania wskazuje się na wartość i potrzebę podejmowania w instytucjach zorganizowanych działań dydaktycznych i wychowawczych, nazywanych edukacją na rzecz zrównoważonego rozwoju. W Polsce dostrzegana jest wartość przygotowania osób do poznawania zagrożeń ekologicznych powstających z nadmiernej eksploatacji zasobów naturalnych, zagrożenia zdrowia z powodu społecznych konsekwencji wzrostu ekonomicznego, zagrożeń cywilizacyjnych stwarzanych przez technologie oraz działania na rzecz poprawy jakości życia. Ogólnie rzecz ujmując, edukacja powinna przygotować do działania zgodnego z wartościami zrównoważonego rozwoju. Obecnie jest realizowana edukacja ekologiczna albo edukacja środowiskowa oparta na dokumencie zatytułowanym: Przez edukację do zrównoważonego rozwoju. Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej, wydanym w 2001 roku w Warszawie przez Ministerstwo Środowiska. Jej zakres jest zgodny z obowią1
A. Papuziński, Filozo ia zrównoważonego rozwoju jako subdyscyplina badań ilozo icznych, „Problemy Ekorozwoju” 2007, vol. 2, nr 2.
Szadzinska_Dydaktyktyczne tropy 7
26.04.2013 09:24
8
Wprowadzenie
zującymi międzynarodowymi zaleceniami. W dokumencie przedstawiono następujące cele edukacji: • budzenie zainteresowania społeczeństwa związkiem między kwestiami ekonomicznymi, społecznymi, politycznymi i ekologicznymi; • zdobywanie wiedzy i umiejętności poprawy stanu środowiska, tworzenie nowych wzorców zachowań; • kształtowanie postaw i przekonań jednostek, grup i społeczeństw uwzględniających troskę o jakość środowiska. Dla osiągnięcia tych celów ogólnych dobrane są treści nauczania odpowiednie do każdego poziomu edukacji: przedszkola, szkoły podstawowej, gimnazjum, szkoły średniej i wyższej. Na podstawie tego dokumentu można budować programy nauczania oraz projektować i oceniać procesy wychowania, nauczania, uczenia się. Przygotowanie osób do respektowania wartości istotnych w zrównoważonym rozwoju, do zgodnego z nimi działania nie jest możliwe tylko w toku edukacji ekologicznej w szkole, równie ważne są wyniki uczenia się w pozaszkolnych formach edukacji i życiu codziennym. W jej realizacji oprócz wiedzy merytorycznej ważna jest wiedza pedagogiczna decydująca o jakości edukacji. W celu określenia takiego zakresu wiedzy odwołano się do dydaktycznych tropów – obejmujących poszukiwanie wiadomości oraz konstruowanie znaczenia zrównoważonego rozwoju w procesie kształcenia. Użyte w tytule pracy wyrażenie dydaktyczny trop ma podwójne znacznie, tzn.: 1) „naprowadzić na trop czegoś, czyli ułatwić odnalezienie czegoś, odkrycie czegoś”2 – w pracy oznacza ułatwienie nauczycielom, pedagogom dostrzeżenie wartości idei zrównoważonego rozwoju, poznanie o niej istotnej wiedzy i jej znaczenia w edukacji; 2) „korzystna zmiana znaczenia właściwego na inne, dokonana w słowie lub wyrażeniu”3 – w niniejszej publikacji oznacza to zamianę dotychczas powszechnie używanego znaczenia „zrównoważony rozwój”, czyli zależność ochrony środowiska, wzrostu ekonomicznego i jakości życia społecznego, na określenie typu „rozwój jednostki w procesie kształcenia”. Dydaktyczna wiedza o przygotowaniu osoby do działania według wartości jest powiązana z wiedzą o całościowym, zintegrowanym rozwoju człowieka. Należą do niej wiedza o kształceniu wielostronnym oraz charakterystyka człowieka homo cooperativus, psychologiczny opis rozwoju człowieka oraz integralna wizja jego rozwoju. Tylko od zapewnienia warunków do wielostronnej aktywności ucznia (intelektualnej, emocjonalnej, praktycznej) z odpowiednio ustrukturyzowanymi treściami nauczania (przyrodniczymi, technicznymi, matematycznymi, humanistycznymi, społecznymi) oraz z realizowanymi funkcjami języka 2 3
Nowy słownik języka polskiego, red. E. Sobol, Warszawa 2003, s. 1047. K. Szymanek, Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Warszawa 2001, s. 314.
Szadzinska_Dydaktyktyczne tropy 8
26.04.2013 09:24
9
Wprowadzenie
zależy rozwój jednostki (w sferze umysłowej, moralnej, estetycznej, izycznej). Zakres i rodzaj tych zmian zawiera sylwetka absolwenta. Jej opis w tym artykule utworzono na podstawie charakterystyki człowieka w etyce zrównoważonego rozwoju, gdzie postrzega się go jako człowieka działającego dla innych ludzi, dla wspólnego dobra. Tak może działać człowiek kierujący się wysokimi wartościami, który dopiero wtedy może przejąć odpowiedzialność za innych. Dydaktyczna wiedza o uwarunkowaniach rozwoju ucznia jest bardzo pożądana, ponieważ obecnie w centrum zainteresowań praktyki edukacyjnej jest uczenie się. Teresa Hejnicka-Bezwińska przedstawiła uzasadnienie intensywnego zainteresowania procesem uczenia się. Jako pierwsze wymieniła rozpowszechnienie idei uczenia się w raportach międzynarodowych, takich jak: Uczyć się, aby być 4; Uczyć się – bez granic. Jak zewrzeć „lukę ludzką” 5; Biała Księga Kształcenia i Doskonalenia6; Edukacja: jest w niej ukryty skarb7. Z ich treści wyłania się konieczność budowania społeczeństwa wiedzy, w którym najważniejszy jest kapitał społeczny. Zalicza się do niego kompetencje ludzi do przeciwstawiania się zagrożeniom globalnym, przekraczania granic wzrostu materialnego społeczeństwa przez opanowanie umiejętności tworzenia wiedzy istotnej w rozwiązywaniu problemów. Osiągnięcie takich kompetencji zależy od uczenia się, umiejętności przyswajania wiedzy ogólnej oraz innowacyjności. W wymienionych raportach uczenie się odnosi się do jednostek oraz społeczeństw, a także do systemów wytworzonych przez ludzi (szkół, instytucji, organizacji)8. Nie mniej istotnym uwarunkowaniem są zmiany w społecznej praktyce uczenia się. W społecznościach pojawiają się nowe praktyki przejmowania przez ludzi od siebie nawzajem i przyswajania nowych umiejętności, wiedzy oraz kryteria ich oceny. Proces uczenia się ma charakter stały, występuje na wszystkich etapach życia człowieka9. Ważnym powodem zainteresowania uczeniem się są nowe odkrycia w nauce, szczególnie w neuro izjologii, genetyce i psychologii. Wiedza z tych dyscyplin jest ważna dla prowadzenia badań w subdyscyplinach pedagogiki, w tym dydaktyki. Dotychczas nad kształceniem w szkole systematycznie prowadzono badania przede wszystkim w dydaktyce. Za cechę wyróżniającą szkolne uczenie się spośród innych ujęć tego zagadnienia uznano poszukiwanie wiedzy o metodach
4
E. Faure i in., Uczyć się, aby być, tłum. A. Zakrzewska, Warszawa 1975. J.W. Botkin, M. Elmandjra, M. Malitza, Uczyć się – bez granic. Jak zewrzeć „lukę ludzką”, Raport Klubu Rzymskiego, tłum. M. Kukliński, Warszawa 1982. 6 Nauczanie i uczenie się. Na drodze do uczącego się społeczeństwa, Biała Księga Kształcenia i Doskonalenia, tłum. K. Pachniak, R. Piotrowski, Warszawa 1997. 7 Edukacja: jest w niej ukryty skarb, Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji do Spraw Edukacji dla XXI Wieku pod przewodnictwem J. Delorsa, tłum. W. Rabczuk, Warszawa 1998. 8 T. Hejnicka-Bezwińska, Pedagogika ogólna, Warszawa 2008, s. 127. 9 Ibidem, s. 136. 5
Szadzinska_Dydaktyktyczne tropy 9
26.04.2013 09:24
10
Wprowadzenie
odkrywania celów uczenia się, sposobach uczenia się, formach pomocy uczniom ze strony nauczycieli/pedagogów oraz o zasadach oceniania osiągnięć10. Coraz silniejsze jest przekonanie, że edukacja nie tylko ma przygotowywać do respektowania działania według wartości czy zasad, lecz także sama ma się stać zrównoważoną edukacją. Celem redaktora i autorów pracy było: • przedstawienie zagadnień, które są potrzebne do projektowania, realizowania i kontrolowania edukacji dla zrównoważonego rozwoju; • inspirowanie do poszukiwania wiedzy dydaktycznej, od której zależy zrównoważone wspieranie rozwoju ucznia; • dostarczenie pomocy dydaktycznej nauczycielom, pedagogom, studentom jako materiału do dyskusji nad edukacją dla zrównoważonego rozwoju. Praca składa się z dwóch części. W pierwszej dydaktyczny trop oznacza poszukiwanie wiedzy o zrównoważonym rozwoju. Zamieszczono w niej teksty przedstawiające składniki tej wiedzy, wiadomości o zrównoważonym rozwoju, wartości potrzebne do poznania idei zrównoważonego rozwoju, jej znaczeniu dla edukacji, zakresu wiedzy studentów. Małgorzata Stachowska-Makuchowska zaprezentowała podstawowe źródła informacji o idei zrównoważonego rozwoju. Zalicza do nich konferencje międzynarodowe oraz opublikowane dokumenty, które wyznaczają kierunki działań politycznych, gospodarczych i społecznych, dotyczące zrównoważonego rozwoju. Wymienione podstawowe dokumenty są istotne dla rozumienia sensu idei oraz podstaw prawnych decydujących o jej urzeczywistnieniu. Ewa Szadzińska opisała typologie ilozo ii zrównoważonego rozwoju oraz ich wpływ na projekt edukacji. Filozo ia ma zasadnicze znaczenie dla zbudowania sylwetki absolwenta, od niej zależy sens działań edukacyjnych, zaś od jej wartości – kierunek tych działań, a ich realizacja zależy od wykorzystania wiedzy dydaktycznej. W budowaniu sylwetki odwoływano się do ideału człowieka homo cooperativus oraz pedagogicznej wizji rozwoju osobowego. Ilona Żeber-Dzikowska przedstawiła wyniki badań dotyczące przekonań i wiedzy studentów o zrównoważonym rozwoju. Postrzegać je można jako efekt ich dotychczasowej edukacji dla zrównoważonego rozwoju. W czasie trwania ich nauki obowiązywała już Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej. W drugiej części pracy dydaktyczny trop oznacza praktyczną wiedzę dydaktyczną, która jest podstawą do budowania metodycznej wiedzy. Zamieszczono w niej trzy teksty. Agnieszka Szplit zaprezentowała interpretację zrównoważonego rozwoju we wczesnej edukacji językowej. Poszukiwanie wymiarów edukacji językowej jest bowiem niezbędne w kulturze. Za bardzo ważne uznano też kształcenie językowe uczniów, ponieważ język jest narzędziem poznania i decyduje o charakterze 10
B. Niemierko, Kształcenie szkolne. Podręcznik skutecznej dydaktyki, Warszawa 2008, s. 39.
Szadzinska_Dydaktyktyczne tropy 10
26.04.2013 09:24
11
Wprowadzenie
wiedzy. Jednak to porozumiewanie się, a w nim kluczową rolę odgrywa język, jest istotne w tworzeniu nowej kultury pedagogicznej. A właśnie nowe wzorce działania pedagogicznego są potrzebne w edukacji dla zrównoważonego rozwoju. Ilona Żeber-Dzikowska przedstawiła podstawowe kategorie dydaktyczne: cele, treści kształcenia, metody kształcenia, środki dydaktyczne, formy organizacyjne potrzebne do projektowania, realizowania i kontrolowania edukacji ekologicznej. Przykłady scenariuszy zajęć wzbogacają praktyczną wiedzę dydaktyczną. Małgorzata Stachowska-Makuchowska przedstawiła działania zrealizowane w gimnazjum, przygotowujące uczniów do rozpoznawania zjawisk w rzeczywistości. Uczenie się wykorzystywania wiedzy technicznej sprzyja rozumieniu zagadnień zrównoważonego rozwoju. Metodyczne propozycje lekcji mogą być wzorcem dla własnych opracowań czytelników. Odbiorcami książki mogą być nauczyciele przedszkoli, szkół podstawowych oraz studenci kierunków pedagogicznych po kursie dydaktyki ogólnej. Dziękuję bardzo prof. dr. hab. Eugeniuszowi Kamedule za przygotowanie recenzji wydawniczej książki oraz za przedstawione uwagi i sugestie. Ewa Szadzińska
Szadzinska_Dydaktyktyczne tropy 11
26.04.2013 09:24
Szadzinska_Dydaktyktyczne tropy 12
26.04.2013 09:24