Kształtowanie się celów życiowych nastolatków w pieczy instytucjonalnej by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

KARINA SZAFRAŃSKA

KSZTAŁTOWANIE SIĘ

CELÓW ŻYCIOWYCH

NASTOLATKÓW W PIECZY INSTYTUCJONALNEJ

Model ontologiczno-gnozeologiczny

Kraków 2018

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 3

09.10.2018 09:41:38

Recenzent: prof. zw. dr hab. Marzenna Zaorska

Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski

Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Anna Maria Damasiewicz Graﬁka wykorzystana na okładce: © Warren Wong | Unsplash.com

Publikacja została dofinansowana przez Chrześcijańską Akademię Teologiczną w Warszawie ze środków dotacji podmiotowej na utrzymanie potencjału badawczego w 2018 roku.

ISBN 978-83-8095-527-1

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2018

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 4

09.10.2018 09:41:38

Spis treści

Wstęp .........................................................................................................................

Rozdział 1 Koncepcje teoretyczne wykorzystywane w resocjalizacji ukierunkowanej na kształtowanie celów życiowych nieletnich ...................................................... 1.1. Wybrane teorie antropologiczno-filozoficzne ............................................. 1.2. Behawioryzm, psychologia humanistyczna i nurt poznawczy ................... 1.2.1. Koncepcje społeczno-poznawcze ....................................................... 1.2.2. Koncepcja psychotransgresjonizmu .................................................. 1.2.3. Wybrane teorie socjologiczne istotne w resocjalizacji nieletnich ............................................................................................

17 17 22 25 33

Rozdział 2 Problematyka celów życiowych ludzi ze szczególnym uwzględnieniem adresatów resocjalizacji ........................................................................................... 2.1. Cele życiowe i pojęcia pokrewne .................................................................. 2.1.1. Dylematy wyznaczania celów ............................................................ 2.1.2. Cele życiowe a wyobrażenia, marzenia i aspiracje ............................ 2.1.3. Cele życiowe a orientacje życiowe ...................................................... 2.2. Cele życiowe w świetle teorii społeczno-poznawczych ............................... 2.2.1. Poczucie własnej skuteczności ........................................................... 2.2.2. Samoregulacja i samowzmacnianie ................................................... 2.2.3. Koncepcja autodeterminacji .............................................................. 2.3. Mechanizmy kształtowania się celów życiowych w okresie adolescencji ...................................................................................................

45 45 55 60 65 72 75 75 76

Rozdział 3 Uwarunkowania kształtowania celów życiowych młodzieży w okresie adolescencji ............................................................................................. 3.1. Kształtowanie się systemu wartości ............................................................ 3.1.1. Psychospołeczne, kulturowe i osobowościowe determinanty kształtujące cele życiowe a niedostosowanie społeczne ................... 3.1.2. Uwarunkowania psychologiczne ....................................................... 3.1.3. Uwarunkowania socjologiczne ........................................................... 3.1.4. Uwarunkowania pedagogiczne .......................................................... 3.2. Wybrane osobowościowe determinanty celów życiowych ......................... 3.2.1. Samoocena .......................................................................................... 3.2.2. Orientacja pozytywna ........................................................................

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 5

85 85 102 104 107 116 122 123 125

09.10.2018 09:41:38

6 Spis treści 3.2.3. Poczucie osamotnienia ....................................................................... 3.2.4. Sprawczość i wspólnotowość ............................................................. 3.2.5. Moralność, etyka, kody etyczne ......................................................... 3.3. Cele życiowe młodzieży w badaniach wybranych autorów ........................ Rozdział 4 Teoretyczno-metodologiczne podstawy badań nad celami życiowymi wychowanków młodzieżowych ośrodków wychowawczych ............................... 4.1. Wyjaśniana koncepcja teoretyczna .............................................................. 4.2. Cele badań ..................................................................................................... 4.3. Problemy badawcze ...................................................................................... 4.4. Strategie, typ i schemat badań oraz narzędzia zastosowane w badaniach własnych .................................................................................. 4.4.1. Strategie badań ................................................................................... 4.4.1.1. Badanie ilościowe ................................................................. 4.4.1.2. Typy badań ............................................................................ 4.4.1.3. Schemat badań ...................................................................... 4.4.1.4. Charakterystyka narzędzi badawczych ................................ 4.4.1.5. Badanie jakościowe .............................................................. 4.4.1.6. Dyspozycje do wywiadu (narzędzie własne) ........................ 4.5. Operacjonalizacja i indeks zmiennych ........................................................ 4.5.1. Indeks zmiennych wyjaśnianych ....................................................... 4.5.2. Indeks zmiennych wyjaśniających ..................................................... 4.5.3. Teren i organizacja badań .................................................................. 4.6. Charakterystyka badanej populacji wychowanków młodzieżowych ośrodków wychowawczych .......................................................................... Podsumowanie ..................................................................................................... Rozdział 5 Charakterystyka celów życiowych wychowanków młodzieżowych ośrodków wychowawczych .......................................................... 5.1. Zależność między celami życiowymi a płcią i miejscem zamieszkania badanych wychowanków MOW ................................................................... 5.2. Zależność między celami życiowymi a liczbą i czasem pobytu wychowanków w MOW, realizowanymi programami resocjalizacyjnymi i skutecznością działań resocjalizacji ........................................................... 5.3. Zależność między celami życiowymi wychowanków MOW a uzyskiwanym wsparciem i poczuciem stygmatyzacji ............................... Podsumowanie .....................................................................................................

127 135 137 145

153 153 159 161 163 164 164 165 165 166 173 173 174 174 174 176 177 183

185 190

192 197 202

Rozdział 6 Wybrane determinanty celów życiowych wychowanków młodzieżowych ośrodków wychowawczych ...................................................................................... 205 6.1. Charakterystyka wybranych determinantów (zmiennych) ........................ 205 6.1.1. Pięć kodów etycznych – Kwestionariusz Etyk .................................. 205

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 6

09.10.2018 09:41:38

Spis treści

6.1.2. Sprawczość i wspólnotowość ............................................................. 6.1.3. Samoocena i orientacja pozytywna ................................................... 6.1.4. Poczucie osamotnienia ....................................................................... 6.1.5. Skala Braku Tolerancji ........................................................................ 6.1.6. Test Item Personality Inventory (TIPI) ............................................. 6.2. Zależność między determinantami celów życiowych a płcią badanych wychowanków MOW ................................................................... 6.3. Zależność między determinantami celów życiowych a przekonaniem badanych wychowanków MOW o skuteczności oddziaływań terapeutycznych oraz liczbą pobytów w MOW ........................................... 6.4. Zależność między badanymi determinantami celów życiowych a poczuciem wsparcia i stygmatyzacji .......................................................... Podsumowanie ..................................................................................................... Rozdział 7 Wyniki analizy skupień uwarunkowań celów życiowych wychowanków młodzieżowych ośrodków wychowawczych ............................... 7.1. Wynik analizy skupień – Skala Celów Życiowych ....................................... 7.2. Wynik analizy skupień – Skala Etyk ............................................................ 7.3. Wynik analizy skupień – Skale Sprawczości i Wspólnotowości ................. 7.4. Wynik analizy skupień – Skale Orientacji Pozytywnej oraz Samooceny ............................................................................................ 7.5. Model wyjaśniający klasyfikację skupień uwarunkowań celów życiowych wychowanków MOW .................................................................. Podsumowanie ..................................................................................................... Rozdział 8 Omówienie wyników badań dotyczących celów życiowych i ich uwarunkowań psychospołecznych uzyskanych przez badanych usamodzielnianych wychowanków w relacji do ogólnej grupy badanej młodzieży w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych ..................................................... 8.1. Cele życiowe .................................................................................................. 8.2. Kwestionariusz Etyk ..................................................................................... 8.3. Skale do Pomiaru Orientacji Sprawczej i Wspólnotowej oraz Skale Niepohamowanej Sprawczości i Niepohamowanej Wspólnotowości ............................................................................................ 8.4. Skala Samooceny SES ................................................................................... 8.5. Skala Orientacji Pozytywnej ........................................................................ 8.6. Poczucie samotności ..................................................................................... 8.7. Zależność między celami życiowymi a danymi metryczkowymi ................ 8.8. Zależność między celami życiowymi a pobytem w MOW Wybrane aspekty .......................................................................................... 8.9. Zależność między celami życiowymi a wsparciem i poczuciem stygmatyzacji ................................................................................................ Podsumowanie .....................................................................................................

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 7

207 209 212 214 214 216

222 228 238

239 239 253 253 254 255 258

261 262 263

264 265 265 266 266 268 272 274

09.10.2018 09:41:38

8 Spis treści Rozdział 9 Model wyjaśniający kształtowanie się celów życiowych wszystkich usamodzielnianych i nieusamodzielnianych badanych wychowanków młodzieżowych ośrodków wychowawczych .......................................................... 9.1. Związek między analizowanymi zmiennymi (determinantami celów życiowych) a celami życiowymi wychowanków MOW ..................... 9.2. Modele regresyjne wyjaśniające kształtowanie się celów życiowych ......... 9.3. Wyniki modelowania strukturalnego celów życiowych .............................. Podsumowanie ..................................................................................................... Rozdział 10 Wyniki badań jakościowych .................................................................................... 10.1. Charakterystyka badanych ........................................................................ 10.2. Uzależnienia ............................................................................................... 10.3. Wyniki dla wielokrotnych mediacji ........................................................... 10.4. Ontologiczno-gnozeologiczny model kształtowania się celów życiowych młodzieży niedostosowanej społecznie ...................................

277 277 279 285 297

299 299 300 302 306

Rozdział 11 Weryﬁkacja wielowymiarowego modelu kształtowania się celów życiowych młodzieży niedostosowanej ...................................................... 317 Rozdział 12 Dyskusja wyników i wnioski z badań ..................................................................... 325 Zakończenie .............................................................................................................. 353 Bibliograﬁa ................................................................................................................ 355 Spis schematów, tabel i wykresów ......................................................................... 383 Aneks ......................................................................................................................... 393 Streszczenie .............................................................................................................. 397 Abstract ..................................................................................................................... 399 Contents .................................................................................................................... 401 Introduction ............................................................................................................. 405

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 8

09.10.2018 09:41:38

Wstęp

Młody człowiek osiągnąć sukces pragnie za wszelką cenę, identyfikując się przede wszystkim z samym sobą. Straciły na znaczeniu takie punkty odniesienia, jak: ojczyzna, naród czy ideologia. Na skutek przemian, które zaszły w świecie, pojawił się termin „izolowany prywatyzm”, nieodnoszący się do „głębszych presji społecznych, obowiązków lub zobowiązań”3. Taka wizja jednostki powoduje, że wolność osobista postrzegana jest w kategoriach

1 2 3

W. Szewczuk, Psychologia, WSiP, Warszawa 1990, s. 210. Z. Melosik, Neurotyczna tożsamość w społeczeństwie neoliberalnym, „Studia Edukacyjne” (Poznań), 37, 2015, s. 77. A. Eliot, M. Katagiri, A. Swai, The new individualism and contemporary Japan: Theoretical avenues and Japanese new individualist path, “Journal for the Theory of Social Behaviour” 2012, 4, p. 441, za: Z. Melosik, Rap, walka o znaczenia a pedagogika, „Kultura Współczesna” 1996, 1–2, s. 139.

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 9

09.10.2018 09:41:38

10 Wstęp osobistej władzy i zdolności do ponoszenia odpowiedzialności. Człowiek powinien być niezależny, racjonalnie planować swoją przyszłość, samokontrolować się i samodoskonalić. Podstawowym warunkiem zarządzania własnym życiem jest wysoki poziom poczucia własnej wartości4. Charakter zmieniły wszelkie relacje międzyludzkie, w tym związki bliskie. Mają być bezproblemowe i wygodne, co powoduje, że mają powierzchowny charakter i dopasowują się do tymczasowych sytuacyjnych lub instrumentalnych potrzeb. Jeśli tych warunków nie spełniają przyjaźń czy miłość, to można z nich zrezygnować i podjąć próbę wejścia w inne relacje. Związki kojarzą się bardziej z przyjemnością czy realizacją własnych interesów niż lojalnością, solidarnością czy wspólną identyfikacją. Pojawiło się pokolenie singli, skoncentrowanych na sobie i problemach z samymi sobą (psychologicznych), wychodzących z bezpiecznego schronienia własnej prywatności, aby wkroczyć w intensywne, krótkotrwałe relacje. Współczesny neoliberalny człowiek nie chce mieć problemów zarówno z własną psychiką, jak i z innymi ludźmi. Jego tożsamość powinna być wolna od problemów egzystencjalnych. Zadawanie sobie pytań o sens i cel własnego życia oraz tworzenie dylematów egzystencjalnych jest „balastem tożsamościowym”. Współczesna „[…] jaźń doświadcza znaczący brak społeczności, tradycji i wspólnych znaczeń, któremu towarzyszy spadek roli rodziny”5. Erich Fromm stwierdził: „Powszechny indywidualizm jest »pustą skorupą«”6, co powoduje, że jednostka chce zapełnić ją konsumpcją dóbr, nowymi ludźmi i doświadczeniami. Podstawą funkcjonowania jest idea rywalizacji o sukces oraz podziału na zwycięzców i całą resztę. Według Agnieszki Gromkowskiej-Melosik […] brak stabilności i prowizoryczność biograﬁi jednostki w jej relacjach z neoliberalną (pozbawioną motywów wspierania jednostki) ekonomią przynoszą u milionów ludzi – internalizujących konieczność sukcesu – nieustanne poczucie porażki7.

Konieczność nieustannych zmian niesie ze sobą niepewność i brak stałego odniesienia, co powoduje lęk i bezradność wobec wyzwań ponowoczesności8. 4 5

6 7 8

N. Rose, Government and control, „British Journal of Criminology” 2000, 2, p. 334, za: Z. Melosik, Rap, walka o znaczenia a pedagogika, op. cit., s. 139. P. Cushman, Why the self is empty towards a historically situated psychology, “American Psychologist” 1990, 5, p. 600, 603, za: Z. Melosik, Rap, walka o znaczenia a pedagogika, op. cit., s. 139. E. Fromm, Ucieczka od wolności, Czytelnik, Warszawa 2011, s. 252. A. Gromkowska-Melosik, Edukacja i (nie)równość kobiet. Studium z dynamiki dostępu, Impuls, Kraków 2011, s. 140. A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, WN PWN, Warszawa 2010.

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 10

09.10.2018 09:41:38

Wstęp

Skutkiem tej otwartości na zmiany jest zanik przewidywalności i powtarzalności. Życie w społeczeństwie neoliberalnym nie jest więc łatwe nawet dla zdolnych, wyedukowanych młodych osób, których socjalizacja przebiegła prawidłowo; przeciwnie, jawi się jako pełne zagrożeń, lęków niepewności, ryzyka i dylematów. Każdy sukces jest tylko punktem wyjścia do dalszej pogoni, a brak sukcesu przeżywany jest dotkliwie i przekształca się w pragnienie cudzej porażki. Nie jest więc niespodzianką, że rośnie procent ludzi, którzy życzą innym źle. Pojawiające się coraz cześciej w mediach społecznościowych negatywne czy wręcz nienawistne komentarze w odniesieniu do osób popularnych, zamożnych, będących na szczycie kariery są – jak sygnalizuje Zbyszko Melosik – skutkiem „ubocznym neoliberalnej ideologii rywalizacji i podziału na zwycięzców i sfrustrowanych nieudaczników”9. W realiach neoliberalnego społeczeństwa gubią się młodzi ludzie wychowani w rodzinie, która się kocha i wspiera, kończący dobre szkoły. Jakie zatem szanse na rozumienie współczesnego świata i celowe konstruowanie własnego życia ma młodzież zagrożona niedostosowaniem społecznym czy niedostosowana społecznie? Wszelkie oddziaływania wychowawcze wiążą się z „ukształtowaniem prawidłowej postawy wychowanka wobec przyszłego życia”10, a więc [...] przygotowaniem się do lepszego życia poprzez naukę, zdobycie zawodu, znalezienie własnego miejsca w społeczeństwie i założenie własnej zdrowej i trwałej rodziny11.

Analiza obrazu wymarzonej przyszłości wskazuje na zrozumienie przemian zachodzących w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości oraz tego, w jakim stopniu młody człowiek potrafi je zrozumieć i elastycznie się do nich dostosować; jakie są jego pragnienia i oczekiwania. Pozwala także ocenić, według jakiego wzoru wychowanek modeluje własne „ja” i jakimi wartościami się kieruje. W wyniku nieudanego procesu socjalizacji może powstać spaczony plan życiowy skierowany przeciw systemowi normującemu, który jest reprezentowany przez obyczaj, prawo czy wychowanie12. Analiza celów życiowych ze względu na ich doniosłą rolę oraz wielorakie funkcje ogólnie pojmowanych planów życiowych adolescentów stanowi ważny element badań pedagogicznych, ponieważ w formułowanych przez młodzież marzeniach i wyobrażeniach własnej przyszłości, a także

9 10 11 12

Z. Melosik, Neurotyczna tożsamość w społeczeństwie neoliberalnym, op. cit., s. 85. S. Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki, Wyd. Salezjańskie, Warszawa 1993, s. 170. Ibidem, s. 179. Z. Mysłakowski, Pisma wybrane, PZWS, Warszawa 1971, s. 123–124.

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 11

09.10.2018 09:41:38

12 Wstęp konstruowanych celach życiowych widoczne są rezultaty oddziaływań wychowawczych, które w pewien sposób pozwalają weryfikować efektywność wychowania. Celem badań przedstawionych w niniejszej publikacji było poznanie celów życiowych młodych ludzi przebywających w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych (MOW) województwa mazowieckiego oraz zbadanie wybranych determinantów, które je kształtują. Zbudowanie modelu relacji między celami życiowymi a takimi determinantami, jak: orientacja pozytywna, sprawczość i wspólnotowość czy poczucie osamotnienia, może być pomocne w opracowaniu metod oddziaływań pedagogicznych i terapeutycznych wspierających wychowanków w wyborach dotyczących przyszłości. Analiza niezbadanych dotąd w tej grupie determinantów ma również ogromne znaczenie dla korygowania planów życiowych osób z nieprawidłowo przebiegającą socjalizacją – zagrożonych nieprzystosowaniem społecznym wychowanków MOW. Praca ma charakter interdyscyplinarny, co wydaje się słuszne w złożonych poszukiwaniach naukowych dotyczących konstruowania celów życiowych młodych ludzi. Projektowanie przyszłości może być rozpatrywane jako zjawisko z pogranicza różnych dyscyplin: psychologii, pedagogiki, socjologii czy filozofii, w różnorodnych koncepcjach i teoriach. Ujęcie interdyscyplinarne oraz całościowa analiza zjawisk i procesów dają szansę na szersze niż dotąd spojrzenie na diagnozowanie w pedagogice i projektowanie zmian. Tadeusz Lewowicki pisał: Więzi pedagogiki (w tym pedagogiki ogólnej) z innymi naukami i dyscyplinami są życiodajne dla pedagogiki i dają szansę na jej rozwój. [...] Interdyscyplinarność jest oczywistym wymogiem uprawiania współczesnej nauki. Ścisłe związki z innymi dyscyplinami przyczyniają się do coraz lepszego poznawania i rozumienia otaczającego świata, pozwalają także na reﬂeksję czy metareﬂeksję o własnej dyscyplinie, rozwój dyscypliny [...], a w konsekwencji wspomagają rozwój nauki13.

Pedagogika pozostaje w związku z wszystkimi naukami dotyczącymi człowieka i w tym sensie pedagog powinien posiadać zdolność korzystania z dorobku innych nauk filozoficznych, psychologicznych czy socjologicznych. Interdyscyplinarność w pedagogice jest podejmowana na dwóch poziomach: 1) celów, jakie stawia sobie pedagogika i dla osiągnięcia których działania interdyscyplinarne są podejmowane i rozwijane; 13

T. Lewowicki, O tożsamości, kondycji i powinnościach pedagogiki, ITE – PIB, Warszawa – Radom 2007, s. 215.

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 12

09.10.2018 09:41:38

Wstęp

2) refleksji interdyscyplinarnej służącej działaniom na rzecz człowieka, która pomaga uniknąć arbitralności. Tak więc ujęcie interdyscyplinarne realizowane być może zarówno na poziomie badawczym w sposobie wykorzystania wyników naukowych i w odpowiedniej organizacji badań14, jak i na poziomie dydaktyki15. Takie ukierunkowanie badań jest warunkiem koniecznym odkrywania integralnej pełnej prawdy o świecie i człowieku, pozwalającym wyjść poza ustalone i zamknięte schematy16. Formowanie tożsamości osobistej należy analizować jako jeden z podstawowych procesów rozwojowych zachodzących w życiu człowieka. Ma ono ścisły związek z osobistą historią i następującymi po sobie etapami rozwojowymi, ale wiąże się jednak nie tyle z automatycznie postępującym dojrzewaniem organizmu i usprawnianiem jego funkcji biologicznych, ile ze świadomie realizowanym zadaniem wymagającym wysiłku człowieka. Jest procesem refleksyjnym warunkowanym intencjonalną aktywnością osoby, obejmującą integrację różnych perspektyw czasowych w historii jej życia17. Kształtowanie refleksyjnej tożsamości jest zatem procesem wymagającym intencjonalnej aktywności podmiotu w nieustającym konstruowaniu sensownego wzoru powiązań między doświadczeniami życiowymi. W okresie adolescencji i wczesnej dorosłości szczególnie istotne jest nastawienie prospektywne oraz tworzenie scenariuszy dotyczących przyszłości. Takie umysłowe reprezentacje siebie w przyszłości, konstruowanie wyobrażonych wizji siebie („ja możliwe”) i wyobrażona koncepcja siebie są niezwykle ważne dla tego etapu rozwoju. Badania Curtisa S. Dunkela i Kristine S. Anthis18 potwierdzają rolę „ja możliwego” w budowaniu własnej tożsamości. Uczeni ci potwierdzili, że proces poszukiwania (exploration) – rozumiany zgodnie z teorią

16 17

Narzędzia psychologiczne użyte w niniejszej pracy są narzędziami typu A i mogą być stosowane do badań naukowych przez psychologów i innych specjalistów, takich jak pedagodzy czy socjolodzy. B. Śliwerski, Wprowadzenie do pedagogiki [w:] idem (red.), Pedagogika. Podstawy nauk o wychowaniu, t. 1, GWP, Gdańsk 2006; S. Chrobak, Podstawy pedagogiki nadziei, UKSW, Warszawa 2009, s. 357. S. Chrobak, Podstawy pedagogiki nadziei, op. cit., s. 360; Z.J. Zdybicka, Utopia – przyszłość – nadzieja, „Znak” 1983, 9, s. 1371. D.P. McAdams, The psychology of life story, “Review of General Psychology” 2001, 2, p. 100– –122; por. A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, op. cit.; M. Jarymowicz, Psychologiczne podstawy podmiotowości. Szkice teoretyczne, studia empiryczne, WN PWN, Warszawa 2008. C.S. Dunkel, K.S. Anthis, The role of possible selves in identity formation: A short-term longitudinal study, “Journal of Adolescence” 2001, 24, p. 765–776.

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 13

09.10.2018 09:41:38

14 Wstęp statusów19 jako sposób myślenia i działania nastawiony na poznawanie nowego i eksperymentowanie z alternatywnymi postawami – pozytywnie koreluje z liczbą „ja możliwych”. Proces zaangażowania rozumiany jako przywiązanie do postaw i wartości, a także zobowiązanie do ich realizowania, wiąże się ze spójnością pożądanych „ja możliwych” w czasie, co dowodzi znaczącej roli zaangażowania w wyznaczanie i realizowanie celów życiowych. Zdaniem Martina G. Eriksona20 „ja możliwe” można analizować nie tylko na płaszczyźnie poznawczej, ale także w perspektywie narracyjnej, ponieważ stanowią one nie tylko poznawczą reprezentację naszego „ja” w przyszłości, ale są też częścią „ja aktualnego”. Tym samym „ja możliwe” zawiera doświadczenie aktywności, czym różni się od zadania życiowego czy celu życiowego. Według niego „ja możliwe” może być źródłem wyobrażeń na temat własnej osoby w przyszłości21. Kontynuując myśl, takie wizje siebie mogą odgrywać istotną rolę, motywując i ukierunkowując działania, a także mając wpływ na samoregulację zachowania. W wizjach (marzeniach) planujemy swoje życie; konstruując potencjalne scenariusze, wyznaczamy cele. Właśnie takie wyobrażenia: Kim jesteśmy? Kim możemy się stać w przyszłości? – mają ważny wpływ na kształtowanie się tożsamości22. Badania przeprowadzone przez Claudię Manzi i jej współpracowników23 pozwalają zakładać, że zmiany zachodzące w tożsamości są częściowo wyznaczane przez istniejącą wcześniej „możliwą strukturę tożsamości”, czyli to, jaką postać może mieć ona w przyszłości. Potwierdzają zatem, że wizja własnej tożsamości ma znaczenie dla faktycznych zmian w przyszłości, i to zarówno zmian pożądanych (marzenia, plany, cele), jak i tych, których się obawiamy (lęki). Można zatem wnioskować, że antycypowanie przyszłości ma znaczący wpływ na to, jaka realnie będzie przyszłość, gdyż to antycypowanie jest pochodną motywacyjnych funkcji możliwej wizji siebie w przyszłości. Stopień osiągnięcia pożądanej struktury tożsamości antycypowany przed okresem przemiany wiąże się natomiast z późniejszym przystosowaniem emocjonalnym. Dan P. McAdams określa tożsamość jako 19 20 21

22 23

J.E. Marcia, Development and validation of ego identity status, “Journal of Personality and Social Psychology” 1966, 3, p. 351–358. M.G. Erikson, The meaning of the future: Toward a more specific definition of possible selves, “Review of General Psychology” 2007, 4, p. 348–358. E. Brygoła, A. Batory, Rola wyobrażonych wizji siebie w kształtowaniu tożsamości osobistej [w:] P.K. Oleś, M. Puchalska-Wasyl (red.), Dialog z samym sobą, WN PWN, Warszawa 2012, s. 274–276. V. Vignoles, C. Manzi et al., Identity motives underlying desired and feared possible future selves, “Journal of Personality” 2008, 5, p. 1165–1200. C. Manzi, V. Vignoles, C. Regalia, Accommodating a new identity: Possible selves, identity change and well-being across two life-transitions, “European Journal of Social Psychology” 2009, 6.

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 14

09.10.2018 09:41:38

Wstęp

[…] zinternalizowaną historię życia, integrującą zrekonstruowaną przeszłość, spostrzeganą teraźniejszość i antycypowaną przyszłość [...], tak aby nadać życiu poczucie spójności i celu24.

Zdaniem Anthony’ego Giddensa tożsamość kształtujemy nieprzerwanie dzięki autorefleksji25. Jeśli więc wyobrażenia na temat własnej przyszłości mają istotny wpływ na aktualne kształtowanie tożsamości, to formułowanie celów życiowych młodzieży – które nie zawsze są celami operacyjnymi – zawierających wyobrażenia i marzenia, służy zintegrowaniu w sensowną całość doświadczeń obejmujących różne perspektywy czasowe, przeszłe doświadczenia, teraźniejszość i antycypowaną przyszłość26. Skutkiem takiej refleksji może być postawienie pytań: Jaki chcę być?, Jak powinienem postępować?, albo refleksja na temat kształtowania zdolności do dialogu z innymi i samym sobą, traktowanymi jako próby rozumienia siebie i innych, a także sensu ludzkiej egzystencji. Wgląd we własne, intersubiektywne doświadczenie i tworzenie wizji przyszłości (przez formułowanie celów życiowych „ja możliwego”), jakie było udziałem badanych, pozwoli im, być może, odpowiedzieć na pytania: Jakim chcę być człowiekiem?, Jakie ma być moje życie?, Jakie związki z innymi chcę tworzyć?, Co określam mianem sukcesu? Już próba zastanowienia się nad odpowiedziami może być pierwszym krokiem do świadomego konstruowania celów i planów na przyszłość, a także podjęcia trudu ich realizacji. Wydaje się, że tylko przeprowadzenie przez wychowanka analizy obecnej sytuacji i jej zrozumienie umożliwia, z jednej strony, samopoznanie, a z drugiej podjęcie samodzielnych działań, a terapeutyczny wgląd we własne wnętrze i przyjrzenie się obecnej sytuacji daje szansę na odkrycie i przepracowanie niejawnych czy nieuświadomionych intencji własnych działań, emocji, uprzedzeń i stereotypów, co umożliwi zmianę schematów działania. Analiza celów życiowych i wartości istotnych dla wychowanków MOW daje jednocześnie szansę na podjęcie skutecznych działań korekcyjnych w procesie wychowania i resocjalizacji.

24 25 26

D.P. McAdams, The development of narrative identity [in:] D.M. Buss, N. Cantor (eds.), Personality Psychology: Recent Trends and Emerging Directions, Springer, New York 1989, p. 161. A. Giddens, Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności, op. cit. D.P. McAdams, The development of narrative identity, op. cit., p. 161; idem, The psychology of life story, “Review of General Psychology” 2001, 2, p. 100–122.

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 15

09.10.2018 09:41:38

Spis schematów, tabel i wykresów

Schematy Schemat 1. Modyfikujący wpływ mechanizmów obronnych na relację samooceny i poziomu aspiracji, a także stopnia trudności wykonywanego zadania ..................................................... Schemat 2. Miejsce aspiracji w ciągu od motywu do orientacji życiowej ............. Schemat 3. Kołowy model wartości według koncepcji Shaloma H. Schwartza ........................................................................ Schemat 4. Model kontinuum kołowego Shaloma H. Schwartza ........................ Schemat 5. Reakcje frustracyjne ............................................................................ Schemat 6. Uwarunkowania rozwoju poczucia odpowiedzialności w strukturze osobowości .................................................................... Schemat 7. Determinanty mające wpływ na kształtowanie celów życiowych w adolescencji .......................................................... Schemat 8. Mapa logiczna przebiegu badania ...................................................... Schemat 9. Graficzny wygląd modelu strukturalnego celów życiowych .............. Schemat 10. Wygląd testowanego modelu wyjaśniającego ocenę ważności celów życiowych ........................................................ Schemat 11. Wygląd testowanego modelu wyjaśniającego ocenę ważności celów życiowych – wynik wielokrotnych mediacji testujących efekty pośrednie dla relacji między orientacją pozytywną a oceną ważności celów zewnętrznych (wyniki dla ogółu wychowanków MOW) .............................................................. Schemat 12. Wygląd testowanego modelu wyjaśniającego ocenę ważności celów życiowych – wynik wielokrotnych mediacji testujących efekty pośrednie dla relacji między orientacją pozytywną a oceną ważności celów wewnętrznych (wyniki dla ogółu wychowanków MOW) ......................................................................... Schemat 13. Wygląd testowanego modelu wyjaśniającego ocenę ważności celów życiowych – wynik wielokrotnych mediacji testujących efekty pośrednie dla relacji między orientacją pozytywną a oceną ważności celów związanych ze spełnianiem siebie (wyniki dla ogółu wychowanków MOW) ........................................... Schemat 14. Ontologiczno-gnozeologiczny model kształtowania się celów życiowych młodzieży niedostosowanej społecznie ................. Schemat 15. Weryfikacja wielowymiarowego modelu teoretycznego kształtowania się celów życiowych młodzieży niedostosowanej ......

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 383

64 71 94 96 105 155 156 163 285 302

303

304

305 306 322

09.10.2018 09:41:53

384

Spis schematów, tabel i wykresów

Tabele Tabela 1. Charakterystyka wartości w modelach klasycznym oraz zmodyfikowanym ........................................................................... Tabela 2. Analiza rzetelności Kwestionariusza Celów Życiowych Moc dyskryminacyjna poszczególnych pytań wchodzących w skład wyodrębnionych czynników w kwestionariuszu ..................... Tabela 3. Operacjonalizacja zmiennych ................................................................ Tabela 4. Planowane miejsce zamieszkania po opuszczeniu MOW ..................... Tabela 5. Cele życiowe badanych wychowanków MOW – statystyki opisowe .................................................................................. Tabela 6. Cele życiowe badanych – podział wyników zgodnie z przyjętymi normami (w %) .................................................................. Tabela 7. Wartości ładunków czynnikowych celów życiowych badanych ........... Tabela 8. Cele życiowe badanych wychowanków MOW – statystyki opisowe dla celów wewnętrznych, zewnętrznych i dotyczących spełniania siebie ..................................................................................... Tabela 9. Cele życiowe wychowanków MOW (wyniki po analizie czynnikowej) – podział wyników zgodnie z przyjętymi normami (w %) ....................................................................................... Tabela 10. Związek między nasileniem analizowanych zmiennych a wielkością miejsca zamieszkania badanych wychowanków MOW – wartości współczynników korelacji rho Spearmana ................ Tabela 11. Związek między analizowanymi zmiennymi a liczbą pobytów badanych w MOW – wartości współczynników korelacji rho Spearmana ......................................................................... Tabela 12. Zależność między analizowanymi zmiennymi a liczbą pobytów wychowanków w MOW – wynik testu U Manna-Whitneya ................. Tabela 13. Związek między analizowanymi zmiennymi a czasem pobytu wychowanków w MOW – wartości współczynników korelacji rho Spearmana ........................................................................................ Tabela 14. Zależność między analizowanymi zmiennymi a tym, czy badani deklarują, że udział w terapiach psychologicznych im pomaga – podstawowe statystyki opisowe wraz z wynikami testu U Manna-Whitneya ....................................................................... Tabela 15. Związek między analizowanymi zmiennymi a wynikami w nauce – wartości współczynników korelacji rho Spearmana .............................. Tabela 16. Zależność między analizowanymi zmiennymi a utrzymywaniem kontaktu przez badanych z osobami spoza rodziny – statystyki opisowe wraz z wynikami testu t dla prób niezależnych ...................... Tabela 17. Zależność między analizowanymi zmiennymi a tym, na czyją pomoc mogą liczyć badani – statystyki opisowe wraz z wynikami testu t dla prób niezależnych ................................................................. Tabela 18. Zależność między analizowanymi zmiennymi a tym, z kim badani mogą porozmawiać o problemach – statystyki opisowe wraz z wynikami testu t dla prób niezależnych ....................................

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 384

167 175 181 185 186 186

187

188

192

194 195

195

196 196

197

198

09.10.2018 09:41:53

Spis schematów, tabel i wykresów

Tabela 19. Zależność między analizowanymi zmiennymi a poczuciem badanych bycia stygmatyzowanymi – statystyki opisowe wraz z wynikami testu t dla prób niezależnych .................................... Tabela 20. Skala Etyk – statystyki opisowe wychowanków MOW dla etyk autonomii, kolektywizmu, dobra powszechnego, godności i produktywności .................................................................................... Tabela 21. Skala Etyk – podział wyników wśród badanych zgodnie z przyjętymi normami (w %) .................................................................. Tabela 22. Skale do Pomiaru Orientacji Sprawczej i Wspólnotowej oraz Skale Niepohamowanej Sprawczości i Niepohamowanej Wspólnotowości – statystyki opisowe (wyniki przedstawione dla ogółu wychowanków MOW) ............................................................ Tabela 23. Orientacja sprawcza i wspólnotowa – podział wyników zgodnie z przyjętymi normami (wyniki przedstawione dla ogółu wychowanków MOW) ............................................................................ Tabela 24. Skala Samooceny SES – normy stenowe dla badanej grupy ................. Tabela 25. Skala Orientacji Pozytywnej – normy stenowe dla badanej grupy ...... Tabela 26. Skala Samotności – normy stenowe dla badanej grupy ........................ Tabela 27. Skala Braku Tolerancji – normy stenowe dla badanej grupy ................ Tabela 28. Skale Ten Item Personality Inventory – statystyki opisowe w grupie badanych wychowanków MOW .............................................. Tabela 29. Zależność między analizowanymi zmiennymi a płcią badanych wychowanków MOW – wynik testu U Manna-Whitneya ..................... Tabela 30. Związek między nasileniem analizowanych zmiennych a wielkością miejsca zamieszkania badanych wychowanków MOW – wartości współczynników korelacji rho Spearmana .............................. Tabela 31. Zależność między analizowanymi zmiennymi a oceną uczestnictwa badanych w terapii psychologicznej – statystyki opisowe wraz z wynikami testu t dla prób niezależnych ...................... Tabela 32. Zależność między analizowanymi zmiennymi a tym, czy badani deklarują, że udział w terapiach psychologicznych im pomaga – podstawowe statystyki opisowe wraz z wynikami testu U Manna-Whitneya ....................................................................... Tabela 33. Związek między analizowanymi zmiennymi a liczbą pobytów badanych w MOW – wartości współczynników korelacji rho Spearmana ......................................................................... Tabela 34. Zależność między analizowanymi zmiennymi a liczbą pobytów badanych w MOW – wynik testu U Manna-Whitneya ......................... Tabela 35. Związek między analizowanymi zmiennymi a czasem pobytu badanych w MOW – wartości współczynników korelacji rho Spearmana ........................................................................................ Tabela 36. Zależność między analizowanymi zmiennymi a utrzymywaniem przez badanych kontaktu z osobami spoza rodziny – statystyki opisowe wraz z wynikami testu t dla prób niezależnych ...................... Tabela 37. Zależność między analizowanymi zmiennymi a tym, na czyją pomoc mogą liczyć badani – statystyki opisowe wraz z wynikami testu t dla prób niezależnych .................................................................

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 385

385

200

206 206

208

208 210 212 213 214 215 216

220

222

225

226 227

228

231

232

09.10.2018 09:41:53

386

Spis schematów, tabel i wykresów

Tabela 38. Zależność między analizowanymi zmiennymi a tym, z kim badani mogą porozmawiać o problemach – statystyki opisowe wraz z wynikami testu t dla prób niezależnych ............................................. Tabela 39. Zależność między analizowanymi zmiennymi a poczuciem bycia stygmatyzowanym u badanej młodzieży – statystyki opisowe wraz z wynikami testu t dla prób niezależnych .................................... Tabela 40. Zależność między skupieniami oceny ważności celów życiowych badanych wychowanków MOW a analizowanymi zmiennymi – statystyki opisowe oraz wynik jednoczynnikowej analizy wariancji ..................................................................................... Tabela 41. Wartości oszacowań niestandaryzowanych wraz z wartościami ilorazu szans dla modelu wyjaśniającego klasyfikację do skupień wśród badanych ...................................................................................... Tabela 42. Oszacowania niestandaryzowane dla modelu pozwalającego przewidzieć klasyfikację do skupień 1–3 oceny ważności celów życiowych u wychowanków MOW ......................................................... Tabela 43. Oszacowania niestandaryzowane dla modelu pozwalającego przewidzieć klasyfikację badanych do skupień 2 i 3 oceny ważności celów życiowych u wychowanków MOW .............................. Tabela 44. Zależność między analizowanymi zmiennymi oraz płcią badanych wychowanków MOW w grupie usamodzielnianych wychowanków MOW – statystyki opisowe wraz z wynikiem testu t dla prób niezależnych ........................................................................................... Tabela 45. Zależność między analizowanymi zmiennymi oraz tym, czy terapia psychologiczna pomaga zdaniem młodzieży usamodzielnianej – statystyki opisowe wraz z wynikiem testu t dla prób niezależnych ........................................................................................... Tabela 46. Związek między analizowanymi zmiennymi oraz liczbą programów resocjalizacyjnych, w których brali udział badani wychowankowie MOW – wartości współczynników korelacji rho Spearmana ................ Tabela 47. Związek między analizowanymi zmiennymi dotyczącyni determinantów celów życiowych a wynikami w nauce wychowanków usamodzielnianych MOW – wartości współczynników korelacji rho Spearmana ............................................. Tabela 48. Związek między analizowanymi zmiennymi (determinantami celów życiowych i celami życiowymi) a liczbą i czasem pobytu w MOW wszystkich badanych wychowanków – wartości współczynników korelacji rho Spearmana ............................................. Tabela 49. Związek między analizowanymi zmiennymi a celami życiowymi wszystkich badanych wychowanków MOW (usamodzielnianych i nieusamodzielnianych) – wartości współczynników korelacji rho Spearmana ........................................................................................ Tabela 50. Związek między analizowanymi zmiennymi a celami życiowymi wewnętrznymi, zewnętrznymi i związanymi ze spełnianiem się wszystkich usamodzielnianych i nieusamodzielnianych badanych wychowanków MOW – wartości współczynników korelacji rho Spearmana .......................................................................................

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 386

232

236

241

254

256

258

267

268

269

270

271

273

274

09.10.2018 09:41:53

Aneks

Lista młodzieżowych ośrodków wychowawczych, w których prowadzone były badania 1) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy nr 5 ul. ks. Wincentego Malinowskiego 7, 05-410 Józefów 2) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy ul. Garwolińska 4, 08-412 Borowie 3) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy Wola Rawska 59, 08-450 Łaskarzew 4) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy Wiśniew 08-112 Gostchórz 5) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy Wojnów 11, 08-140 Mordy 6) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy 08-210 Platerów, Czuchów-Pieńki 7) Młodzieżowy Ośrodek w Jaworku Jaworek 32, 07-111 Wierzbno 8) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy „Dom na Szlaku” im. Tadeusza Kutrzeby w Załuskowie Załusków 8, 96-521 Brzozów, pow. sochaczewski 9) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy Kolonia Ossa 40, 26-425 Odrzywół 10) Zespół Młodzieżowych Ośrodków Wychowawczych w Rusinowie Koneckim 32 26-422 Rusinów 11) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy Kolonia Szczerbacka 37, 26-400 Przysucha 12) MOS-MOW Goździków ul. Główna 1a, 26-434 Gielniów 13) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy Pogroszyn 49, Wieniawa 26-432 14) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy ul. Sienkiewicza 55, 26-680 Wierzbica 15) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy Księży Orionistów MOW 18 Warszawa, Barska ul. Barska 4, 02-315 Warszawa

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 393

09.10.2018 09:41:53

394

Aneks

16) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy MOW-21 Warszawa, Dolna ul. Dolna 19, 00-773 Warszawa 17) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy MOW-20 Warszawa, Patriotów ul.Patriotów 90, 04-844 Warszawa 18) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy MOW-19 Warszawa, Strażacka ul. Strażacka 57, 04-462 Warszawa 19) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy w Zespole Placówek w Dziarnie MOW-90 w Dziarnie, d. Gołotczyzna Dziarno, ul. Aleksandry Bąkowskiej 1, 06-430 Sońsk 20) Młodzieżowy Ośrodek Wychowawczy MOW-98 Podciernie Podciernie 182, 05-319 Cegłów

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 394

09.10.2018 09:41:53

Aneks

395

Mapka rozmieszczenia ośrodków MOW w Polsce Zgodnie z danymi przedstawianymi przez ORE w Polsce funkcjonuje 95 ośrodków MOW, z czego 20 znajduje się na terenie województwa mazowieckiego. Dokładne informacje dotyczące rozmieszczenia sygnalizowanych ośrodków przedstawiono na poniższej mapce.

Kamionek Wielki

Pomorskie (3)

Polanów

Lidzbark Warmiński Malbork

Rewal

Podborsko Rzepczyno

Trzciniec

Goniądz

Jastrowie

Zachodniopomorskie (9)

Łobżenica Samostrzel

Renice

Antoniewo

Lubuskie (1)

Podlaskie (5)

Kujawsko-Pomorskie (5)

Dziarno

Kruszwica Włocławek Strzelno

Bielice

Mazowieckie (19) Jaworek

Załusków

Wielkopolskie (7)

Warszawa

Wojnów Podciernie

Babimost

Gostchorz

CzuchówPieńki

Borowie Wola Rowska

Marszew

Cerekwica Koźmin

Łódź

Kalisz

Kolonia Ossa

Dolnośląskie (13)

Iwiny

Smolnik

Różanystok

Debrzno

Czaplinek Szczecin

Augustów

Warmińsko-Mazurskie (2)

Kwidzyn Trzebież

Łódzkie (1)

Godzięcin

Brzeg Dolny Jawor

Lwówek Śląski

Podgłębokie

Szczerbacka

Wrocław

Mrowiny

Szklarska Poręba

Puławy

Rusinów Konecki Goździków Pogroszyn Wierzbica Kolonia

Sobótka

Węgrzynów

Namysłów Zawiść Julianpol Stobrawa

Oława

Wałbrzych Nysa

Opolskie (6) Leśnica

Jóźwików Krzepice Herby Kalety

Podzamcze

Śląskie (8)

Skarżysko- Ostrowiec Kamienna Świętokrzyski (d. Kunów) Kielce Zawichost

Lubelskie (3)

Rejowiec

Rembów

Świętokrzyskie (8)

Krupski Młyn Radzionków

Podkarpackie (2)

Rudy Kuźnia Raciborska

Kraków Wielkie Drogi Jaworze

Łańcut

Lubaczów

Małopolskie (4) Mszana Dolna

Źródło: ore.edu.pl (dostęp: 31.03.2017).

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 395

09.10.2018 09:41:53

Streszczenie

W zmiennej i różnorodnej rzeczywistości społeczno-kulturowej każdy człowiek staje przed koniecznością samodzielnego i nieustającego budowania własnej biografii, planowania przyszłości, wyznaczania celów i planów życiowych. W okresie adolescencji, będąc u progu dorosłości, młodzież podejmuje ważne decyzje życiowe, związane z wyborem zawodu, dalszym kształceniem, zatrudnieniem czy budowaniem rodziny. Są one rezultatem wielorakich doświadczeń i przemyśleń, zmierzających do lepszego zrozumienia świata. W realiach neoliberalnego społeczeństwa gubią się młodzi ludzie, wychowani w kochających i wspierających rodzinach, kończący dobre szkoły. Jakie zatem szanse na rozumienie współczesnego świata i celowe konstruowanie własnego życia ma młodzież zagrożona niedostosowaniem społecznym czy nieprzystosowana społecznie? Wszelkie oddziaływania wychowawcze wiążą się z „ukształtowaniem prawidłowej postawy wychowanka wobec przyszłego życia”, a więc przygotowaniem się do lepszego życia poprzez naukę, zdobycie zawodu, znalezienie własnego miejsca w społeczeństwie oraz założenie własnej zdrowej i trwałej rodziny. Analiza obrazu wymarzonej przyszłości pozwala ocenić, według jakiego wzoru wychowanek modeluje własne „ja” i jakimi wartościami się kieruje. W wyniku nieudanego procesu socjalizacji może powstać „spaczony” plan życiowy, skierowany przeciw systemowi normującemu, reprezentowanemu przez obyczaj, prawo czy wychowanie. Celem badań przedstawionych w niniejszej publikacji było poznanie celów życiowych młodych ludzi przebywających w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych województwa mazowieckiego oraz zbadanie wybranych, dotąd nieanalizowanych w tej grupie, determinant, które te cele kształtują. Autorka proponuje zbudowanie modelu relacji pomiędzy celami życiowymi a takimi determinantami, jak: orientacja pozytywna, sprawczość i wspólnotowość czy poczucie osamotnienia, który może być pomocny w opracowaniu metod oddziaływań pedagogicznych i terapeutycznych, wspierających wychowanków w wyborach dotyczących przyszłości. Analiza niezbadanych dotąd w tej grupie determinant ma również ogromne znaczenie dla korygowania planów życiowych osób z nieprawidłowo przebiegającą socjalizacją, zagrożonych nieprzystosowaniem społecznym, a tym samym zwiększenia

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 397

09.10.2018 09:41:54

398

Streszczenie

efektywności szeroko pojętej profilaktyki, przeciwdziałania zagrożeniu nieprzystosowania społecznego młodzieży. Słowa kluczowe: cele życiowe, adolescencja, młodzież zagrożona wykluczeniem społecznym, młodzieżowe ośrodki wychowawcze

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 398

09.10.2018 09:41:54

Abstract

In the changeable and diverse socio-cultural reality, every person faces the necessity of independent and continuous building of their own biography, planning the future, setting goals and making life plans. During adolescence, being at the threshold of adulthood, young people take important life decisions related to the choice of occupation, further education, employment or family building. They are the result of multiple experiences and thoughts aimed at a better understanding of the world. In the realities of the neoliberal society, young people, brought up in families where members love one another, offer support, graduate from good schools get lost. So what chances of understanding the modern world and deliberate construction of their own life do young people at risk of social maladjustment or socially maladjusted have? All educational influences are connected with „shaping of the correct attitude of a pupil towards a future life”, thus preparing for a better life through learning, getting a profession, finding one’s place in the society and starting a healthy and lasting family. Analysis of the image of the perfect future allows to assess according to which model pupils model their own „self” and which values they are guided by. As a result of an unsuccessful socialization process, a „distorted” life plan may be created, directed against the normative system represented by customs, law or education. The aim of the research presented in this publication was to learn the life goals of young people staying in the youth educational centres (YEC) of the Mazowieckie Voivodeship and to examine selected determinants that have not yet been analyzed in this group, which shape these goals. The author proposes to build a model of relationship between life goals and such determinants as: positive orientation, agency and community or feeling of loneliness, which may be helpful in developing methods of pedagogical and therapeutic interactions, supporting the pupils in making choices concerning the future. Analysis of determinants not yet explored in this group is also of great importance for correcting life plans of people with improper socialization, at risk of social maladjustment and thus increasing the effectiveness of broadly understood prevention, counteracting the risk of social maladjustment of young people. Key words: life goals, adolescence, young people at risk of social exclusion, youth educational centres

SZAFRANSKA_KSZTALTOWANIE SIE CELOW.indb 399

09.10.2018 09:41:54