Inteligencja emocjonalna nauczycieli gimnazj贸w
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 1
05.09.2013 13:18
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 2
05.09.2013 13:18
Katarzyna Szorc
Inteligencja emocjonalna nauczycieli gimnazj贸w
Krak贸w 2013
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 3
05.09.2013 13:18
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013
Recenzent: dr hab. Jolanta Szempruch, prof. UJK w Kielcach i WSEI w Lublinie
Redakcja wydawnicza: Joanna Kosturek
Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Grafika na okładce: © Svitlana Pidburtna | Depositphotos.com
Wydanie publikacji dofinansował Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku
ISBN 978-83-7850-056-8
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 4
05.09.2013 13:18
Rodzicom...
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 5
05.09.2013 13:18
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 6
05.09.2013 13:18
Spis treści
Wstęp .......................................................................................................... 11 Rozdział 1 Inteligencja emocjonalna nauczycieli gimnazjów w obliczu zagrożeń współczesnego świata 1. Zagrożenia współczesnej rzeczywistości ................................... 2. Sfera emocji człowieka w świetle literatury przedmiotu ........... 3. Nauczyciel gimnazjum we współczesnym świecie .................... 4. Psychologiczny portret ucznia gimnazjum ............................... 5. Inteligencja emocjonalna w ujęciu teoretyczno-empirycznym .... 6. Inteligencja emocjonalna/kompetencje emocjonalne w kontekście kompetencji zawodowych nauczyciela ................
17 31 44 49 55 65
Rozdział 2 Podstawowe założenia metodologiczne badań własnych 1. Cele i problemy badawcze ........................................................ 73 2. Metody, techniki i narzędzia badawcze .................................... 74 3. Dobór i charakterystyka próby badawczej ................................ 75 Rozdział 3 Empiryczny wymiar inteligencji emocjonalnej nauczycieli gimnazjów 1. Stan inteligencji emocjonalnej nauczycieli gimnazjów ............. 77 2. Stan inteligencji emocjonalnej nauczycieli gimnazjów w sferze spostrzegania, oceny i ekspresji emocji oraz przyczyny jego różnicowania się ....................................... 84 3. Stan inteligencji emocjonalnej nauczycieli gimnazjów w sferze regulowania emocji własnych i innych ludzi oraz czynniki różnicujące ów stan ............................................ 92
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 7
05.09.2013 13:18
8
Spis treści
4. Stan inteligencji emocjonalnej nauczycieli gimnazjów w sferze wykorzystywania emocji jako czynników wspomagających myślenie i działanie oraz powody ich zróżnicowanego poziomu ................................................... 98 Podsumowanie i refleksje końcowe .......................................................... 105 Aneks ........................................................................................................... 111 Bibliografia ................................................................................................. 127 Spis schematów, tabel i wykresów ........................................................... 139
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 8
05.09.2013 13:18
Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu, Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce, Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu! Miej serce i patrzaj w serce! (Mickiewicz 1985, s. 11)
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 9
05.09.2013 13:18
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 10
05.09.2013 13:18
Wstęp
Świat współczesny przyniósł człowiekowi chaos kulturowy, poczucie zagrożenia kataklizmami, wojnami, terroryzmem, stworzył stan „ekologicznej zapaści”. Ludzkość utraciła wiarę w sens życia, w moralne i duchowe wartości świata (zob. Prokopiuk 2003a). Te właściwości obecnego świata, związane z nimi zagrożenia, problemy i obawy wpływają także na sferę edukacji. Gdy w zatrważającym tempie wzrasta brak poczucia sensu życia, a człowiek staje się przedmiotem gry i manipulacji, konieczne jest zwrócenie uwagi na emocjonalne wyposażenie jednostki. Ponieważ w ostatnich dekadach nastąpił znaczny wzrost zainteresowania badaniami nad emocjami, zarówno w naukach psychologicznych, jak i pedagogicznych, a nawet ekonomicznych, należy zaakcentować, że to właśnie emocje są głównym czynnikiem motywującym człowieka do zachowań pozwalających mu radzić sobie z zagrożeniami współczesnej rzeczywistości, w obliczu których staje każdego dnia (por. Frijda 1993). „Patologizacja” życia społecznego, „rozchwianie emocjonalne” wyrażające się w różnych formach agresji, uzależnieniach, nerwicach, depresjach – to niezaprzeczalny dowód braku umiejętności wykorzystywania zasobów emocjonalnych przez człowieka (zob. Borowska 2001, s. 238). Dlatego też muszą przybierać na sile badania pedagogiczne nad emocjami. Źródeł naszej umiejętności radzenia sobie ze złożonością i nieprzewidywalnością współczesnego świata niewątpliwie należy szukać w odziedziczonych cechach. Jednak ludzkie umiejętności radzenia sobie w życiu nie opierają się tylko na umiejętnościach kognitywnych, co ogłosił pod koniec XX wieku Daniel Goleman i co spowodowało zdecydowany zwrot w myśleniu o „wyposażeniu emocjonalnym” człowieka. Ponadto emocjonalny stan człowieka, odczuwanie pozytywnych bądź negatywnych emocji, może znacząco wpływać na to, w jaki sposób przetwarza on, magazynuje i przywołuje informacje w mózgu. A zatem ma to wyraźny związek ze zdolnością uczenia się (zob. Dryden, Vos 2003, s. 141). Badania dowodzą, że na inteligencję, oprócz czynników genetycznych, wpływają liczne bodźce odbierane z otoczenia, powodując jej zmiany (por. Gardner 2002).
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 11
05.09.2013 13:18
12
Wstęp
Również zdolności radzenia sobie z własnymi emocjami podlegają przemianom, są one wyuczalne. „Trenowanie” uczuć może być środkiem zapobiegającym negatywnym zjawiskom życia społecznego (np. agresji). Współgranie zdolności umysłowych i emocjonalnych pozwala człowiekowi odnieść sukces w życiu zarówno prywatnym, jak i zawodowym. Pełne wykorzystanie potencjału inteligencji jest możliwe tylko w powiązaniu z takimi sprawnościami, jak świadomość własnych emocji, ich rozróżnianie, komunikowanie i panowanie nad nimi. Niestety – obserwacja rzeczywistości wskazuje na emocjonalny „analfabetyzm życia społecznego”. Negatywne skutki niedostrzegania znaczenia inteligencji emocjonalnej uwidaczniają się w statystykach dotyczących czynów karalnych polskiej młodzieży. Zasadne jest zatem zwrócenie uwagi badawczej na stadium rozwoju człowieka zwane przez Erika H. Eriksona adolescencją, trwające od 12. do 18. roku życia. Specyfika burzliwego okresu dorastania charakteryzującego się poszukiwaniem wzorców, autorytetów oraz kryzysem tożsamości wzmacnia potrzebę prowadzenia badań pedeutologicznych w gimnazjach. W kolejnych edycjach reformy systemu polskiej oświaty dostrzegano potrzebę edukowania młodych ludzi w różnych sferach. Aktualnie, w związku z postępującą degradacją środowiska, wyczerpywaniem się światowych zasobów wody czy pokładów energii, w programach szkolnych akcentuje się edukację ekologiczną. Demokratyzacja życia społecznego i próby odnalezienia się w nowych pod względem politycznym i gospodarczym warunkach spowodowały konieczność wprowadzenia do szkół edukacji obywatelskiej. Przesunięcie socjalizacyjne objawiające się szukaniem przez nastolatków wzorców życiowych w grupach rówieśniczych i mass mediach przyspieszyło wdrażanie edukacji medialnej. Zagrożenia chorobami w skali światowej (np. AIDS) stały się powodem wprowadzenia edukacji zdrowotnej. Na tle tylu zagrożeń współczesnego świata niewątpliwie rodzi się potrzeba edukowania człowieka w sferze emocjonalnej. Inteligencja emocjonalna, dotychczas analizowana najczęściej w literaturze psychologicznej, jest ważnym obszarem zainteresowania dla badań pedeutologicznych prowadzonych odnośnie do poziomu kształcenia gimnazjalnego. Przytoczone dowody nadają wyrazistszy sens badaniom nad obecnym stanem inteligencji emocjonalnej nauczycieli gimnazjów, a także nad poszukiwaniem dróg, kierunków, metod i środków jej doskonalenia. Miejscem edukacji emocjonalnej młodego człowieka (dziecka) powinna się stać szkoła. Jest to doskonała przestrzeń rozwoju emocji oraz miejsce rozpoznawania i rozumienia uczuć, jakie wywołują w młodym człowieku inni i których doznaje on sam. Nauczyciel o wysokiej inteligencji emocjonalnej byłby (jest?) w stanie zdawać sobie sprawę z tego, jak jego emocje (działania) wpływają na postawy i zachowania uczniów; umiałby doceniać i nagradzać zdolności i osiągnięcia swoich wychowanków; służyłby im pomocą w rozwoju intelektualnym;
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 12
05.09.2013 13:18
Wstęp
13
byłby zaangażowany w ich poszukiwania intelektualne i stanowiłby dla nich wzór osobowy. Mógłby też rozumieć poglądy odmienne od swoich i odnajdywać w różnorodności poglądów impuls do rozwoju. Cywilizacja techniczna spowodowała, że „coraz więcej wiemy, a coraz mniej rozumiemy”. W społeczeństwie informacyjnym człowiek raczej rzadko ma okazję nauczyć się współżycia z innymi ludźmi. Okazuje się, że dziecko od najmłodszych lat z łatwością potrafi się posługiwać komputerem, trudniej mu natomiast nauczyć się kontaktu z rówieśnikami czy też z osobami dorosłymi. Zagrożenia płynące z różnych obszarów współczesnego świata wymagają zatem innego spojrzenia na otaczającą nas rzeczywistość. Problematyka kształcenia nauczycieli od lat zajmuje ważne miejsce w literaturze pedagogicznej. Współczesna pedeutologia charakteryzuje się wielością koncepcji, modeli, orientacji kształcenia nauczycieli1. Eksponuje ona różne cechy, umiejętności, kompetencje, w które powinien być wyposażony współczesny pedagog. W literaturze przedmiotu brakuje jednak wyraźnych wskazań odnośnie do kształcenia inteligencji (kompetencji) emocjonalnej nauczyciela, co w perspektywie zagrożeń współczesnego świata zdaje się ważnym zadaniem aktualnych poszukiwań badawczych. Wyraźnie akcentuje to Włodzimierz Prokopiuk, pisząc, że [...] prognozowanie kształtu człowieka [nauczyciela – dop. K.S.] XXI wieku: charakterystyka jego zdolności do globalnego myślenia; do rozwiązywania konfliktów społeczno-politycznych, problemów psychologicznych [podkr. – K.S.], intelektualnych, mentalnych bez użycia siły; do kreatywności jako sposobu bycia w gwałtownie zmieniającym się świecie i do rozwiązywania zadań z dowolnego obszaru problemowego jest możliwe pod warunkiem dokonania stosownej transformacji w treściach procesów edukacyjnych. Ich charakter konwencjonalny nikogo już nie zadowala [podkr. – K.S.] (Prokopiuk 2010, s. 109–110).
Taki kierunek myślenia warty jest kontynuowania również na płaszczyźnie edukacji emocjonalnej, w której trzeba upatrywać dużej szansy na pokojowe rozwiązanie wielu newralgicznych ludzkich sytuacji. Myślenie pedagogiczne zorientowane na kształtowanie i doskonalenie inteligencji (kompetencji) emocjonalnej nauczycieli XXI wieku – szczególnie nauczycieli gimnazjów – powinno nieustannie być „wyświetlane na ekranie kultury humanistycznej społeczeństwa” (Witkowski 2000a, s. 15).
1
Ważne z perspektywy pedeutologicznej są niewątpliwie – odnoszące się do modeli współczesnego kształcenia nauczycieli – prace: H. Kwiatkowskiej (1988), J. Rutkowiak (1986, s. 5–6), B. Kwiatkowskiej-Kowal (1994), T. Lewowickiego (1990), A.A. Kotusiewicz (1989), R. Parzęckiego i R. Cierzniewskiej (red.) (2000).
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 13
05.09.2013 13:18
14
Wstęp
* Po uzasadnieniu wyboru tematu oraz potrzeby podjęcia badań w tym zakresie przedstawiam w kolejnej części książki (w rozdziale teoretycznym) inteligencję (kompetencję) emocjonalną nauczycieli gimnazjów na tle zagrożeń, jakie pojawiają się we współczesnym świecie. Rozważania dotyczą własności konstytutywnych tej rzeczywistości oraz usytuowania w niej człowieka – „właściciela” niezwykle delikatnej sfery własnych emocji. Ponieważ praca traktuje o nauczycielu gimnazjum, uznałam za zasadne wpisanie w ów świat jego sylwetki, przywołanie aktualnej wiedzy o kompetencjach nauczycielskich w ogóle, z wyszczególnieniem kompetencji emocjonalnych. Nie mogłam również pominąć charakterystyki uczniów gimnazjów, którzy są ważnym (jeżeli nie najważniejszym) podmiotem przestrzeni edukacyjnej. W rozdziale metodologicznym przedstawiam cele badań, problemy badawcze, metody, techniki i narzędzia zastosowane w trakcie realizacji procedury badawczej. Przybliżam także teren prowadzonych badań i ich organizację. Rozdział trzeci to próba zarysowania diagnozy stanu inteligencji emocjonalnej nauczycieli gimnazjów. Omawiam tu oraz analizuję i interpretuję wyniki uzyskanych badań. W części tej staram się także odpowiedzieć na pytanie: „Jaki jest stan inteligencji emocjonalnej nauczycieli szkół gimnazjalnych?”. Pracę zamykają refleksje i wnioski powstałe w wyniku analizy rezultatów badań własnych, jak również sformułowane na podstawie literatury z obszaru współczesnych nauk o rozwoju człowieka (z akcentem na literaturę pedeutologiczną). Publikacje, których fragmenty cytowałam, i te, które były inspiracją do analiz (zwarte, artykuły zamieszczone w czasopismach, druki urzędowe oraz źródła internetowe), zamieściłam w bibliografii. W aneksie znajduje się kwestionariusz-quiz, za pomocą którego można się zastanowić, w jaki sposób radzimy sobie z podstawowymi emocjami. Umiejętności emocjonalne zostały uporządkowane według układu najczęściej pojawiającego się w literaturze przedmiotu: samoświadomość emocjonalna, komunikowanie uczuć, panowanie nad uczuciami, empatia. Zamieszczone są tam opisy sytuacji, w których człowiek może się znaleźć każdego dnia. Uczciwy wybór odpowiedzi (z podanych możliwych) pozwoli nam ocenić, które umiejętności emocjonalne są naszą mocną stroną, a które wymagają wnikliwej uwagi, obserwacji i pracy. Książka powstała na podstawie rozprawy doktorskiej, stanowi jednak jej znacznie zmienioną wersję. Mając na uwadze potencjalnego Czytelnika – jego potrzeby i zainteresowania – zmieniłam strukturę pracy oraz inaczej rozłożyłam akcenty. Poszerzyłam część teoretyczną o najnowsze ustalenia naukowe dotyczące inteligencji emocjonalnej, zrezygnowałam natomiast z szerszej prezentacji części analizy wyników badań.
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 14
05.09.2013 13:18
Wstęp
15
Książkę kieruję przede wszystkim do czynnych zawodowo nauczycieli na różnych poziomach i w różnych profilach kształcenia rozległego systemu edukacyjnego, a także do kandydatów na nauczycieli oraz wszystkich tych, którzy zauważyli potrzebę – może konieczność? – edukowania (siebie i innych) w delikatnej, ale jakże ważnej sferze emocjonalnej. Mam nadzieję, że wyniki badań, a także wnioski sformułowane na ich podstawie będą skłaniały do refleksji nad możliwymi kierunkami przemian w kształceniu wstępnym i doskonaleniu nauczycieli podzielających przekonanie, że o naszym życiowym sukcesie przesądzają nie tylko tzw. zdolności akademickie. Serdeczne podziękowania składam Panu Profesorowi Włodzimierzowi Prokopiukowi za nieustanne wsparcie (naukowe i osobowe) oraz wiarę w moje możliwości. Wyrażam również wdzięczność Szanownym Recenzentom mojej dysertacji: Pani Profesor Janinie Uszyńskiej-Jarmoc oraz Panu Profesorowi Janowi Grzesiakowi. Dziękuję za cenne uwagi krytyczne, które starałam się uwzględnić w przygotowywaniu tekstu niniejszej książki. Wyrazy wdzięczności składam także Pani Profesor Jolancie Szempruch za przychylną recenzję wydawniczą i rekomendację. Szczególne podziękowania kieruję do Pani Profesor Elwiry Jolanty Kryńskiej za ogromną, niezwykłą życzliwość i wsparcie na różnych etapach mojego rozwoju naukowego. Za obecność i serdeczną pomoc dziękuję Rodzinie, bez której moje przedsięwzięcia naukowe nie mogłyby się urzeczywistniać.
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 15
05.09.2013 13:18
Szorc_Inteligencja emocjonalna nauczycieli.indb 16
05.09.2013 13:18