Sztuka bycia człowiekiem by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

Sztuka bycia czĹ&#x201A;owiekiem

Kiedy oddajemy się wpływowi subtelnej i kochającej istoty, to ona nigdy bezpośrednio nas nie poucza, ale samym swoim istnieniem, obecnością obok nas pobudza w nas najlepsze i nie uświadomione przez nas siły, które jakby przez nią wlewają się w nas. Ten „wpływ” nie poddaje się żadnemu obliczeniu, ale nie z powodu słabości, ale z głębi i subtelnej intymności. Podobny jest on do natchnienia, przez które odsłania się człowiekowi jego własna głębia. Istnieje wyższe zadanie wychowania i pedagogicznego taktu – pobudzać i chronić dalsze działania, działać tak, aby nic nie było wymuszone z zewnątrz, a powstawało w nim samym, rodząc jego samego dla siebie i w nim się przejawiając. S. Bułgakow, Drabina Jakubowa. Rzecz o aniołach, przeł. T. P. Terlikowski, Fronda – Apostolicum, Warszawa – Ząbki 2005

Redakcja

Bronisława Dymara Bogusława Cholewa-Gałuszka Ewa Kochanowska

Sztuka bycia człowiekiem Wychowanie a poszukiwanie wartości i sensów życia Artykuły, eseje, wspomnienia, notatki, szkice

Kraków 2011

Recenzenci: dr Alina Górniok-Naglik dr hab. Urszula Szuścik, prof. UŚ Redakcja wydawnicza: Zuzanna Bochenek Opracowanie typograficzne: Andrzej Augustyński Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-407-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax. (12) 422 41 80, (12) 422 59 47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2011

Spis treści Wstęp ........................................................................................................... Introduction ................................................................................................. Pismo Ojca Świętego Jana Pawła II z dnia 6 grudnia 2002 roku. Podziękowanie za książki serii Nauczyciele – Nauczycielom ................. Pismo Ojca Świętego Jana Pawła II z dnia 17 czerwca 2004 roku. Podziękowanie za nowe tomy serii Nauczyciele – Nauczycielom .......... Pismo Ojca Świętego Benedykta XVI z dnia 30 czerwca 2009 roku. Podziękowanie za kolejne tomy serii Nauczyciele – Nauczycielom ....... Hendekalog inteligenta Leszka Kołakowskiego jako inspiracja do rozmyślań czytelnika o... sztuce bycia człowiekiem ..........................

13 16 19 20 21 22

Część pierwsza Nauczyciele jako poławiacze pereł Rozdział I

Miłość i przyjaźń: radość, nadzieja, optymizm, dążenie do szczęścia – wartości jako drogi i drogowskazy Wprowadzenie .............................................................................................. Wypowiedzi Autorów ................................................................................... Urszula Dębska, Aktywność własna podmiotu jako wartość i życiowy drogowskaz ........................................................................................... Barbara Ciszkiewicz, O potrzebie dobroci... . .............................................. Lidia Wollman, Znaczenie świata wartości w życiu dziecka ........................ Małgorzata Znaj, Budowanie cywilizacji miłości ........................................ Małgorzata Zalewska-Bujak, Globalizacja a świat wartości dziecka ............ Alina Picur, Miłość i przyjaźń, radość, nadzieja, optymizm, chęć bycia szczęśliwym jako drogi i drogowskazy w życiu człowieka .......................... Jadwiga Oleksy, Człowiek i szkoła w świecie wartości .................................

27 28 28 30 30 32 33 34 35

Spis treści

Urszula Dębska, „Twoja gwiazda przewodnia” – słów kilka o wartościach jako drogowskazach . ......................................... Alina Górniok-Naglik, Miłość, przyjaźń, radość, dążenie do szczęścia . ........ Jadwiga Szymaniak, Bądź przyjazny .......................................................... ks. dr Andrzej Mojżeszko, Witraż, przez który świeci słońce (wspomnienie o profesorze matematyki) .................................................. Anna Zaręba, Dążenie do szczęścia i uszczęśliwianie... ................................ Urszula Szuścik, Nauczyciel a świat wartości dziecka .................................. Wiesława Korzeniowska, Wartości jako drogi i drogowskazy ....................... Antoni Gwizdak, Dobro, prawda i piękno jako podstawy pedagogiki współbycia ............................................................................

37 38 39 40 42 42 44 45

Rozdział II

Sztuka bycia nauczycielem małych dzieci, młodzieży i studentów. Sztuka, profesja czy „trudny zawód”? Wprowadzenie .............................................................................................. Wypowiedzi Autorów ................................................................................... Stanisław Bortnowski, Sztuka bycia nauczycielem młodzieży, czyli jak wychowywać? ........................................................................... Renata Kozieł, „Mędrzec na scenie” czy „przewodnik stojący z boku”? .......... Lidia Wollman, Sztuka bycia nauczycielem małych dzieci ........................... Małgorzata Znaj, Jak realizuję swoje powołanie... . ..................................... Barbara Ciszkiewicz, O nauczycielskim talencie . ........................................ Jadwiga Uchyła-Zroski, Sztuka bycia nauczycielem muzyki ........................ Małgorzata Zalewska-Bujak, Nauczyciel wobec nieustającej zmienności świata . ................................................................................ Ewa Znaj, O sztuce i trudzie bycia nauczycielem małych dzieci . .................. Jadwiga Oleksy, Negatywny obraz nauczyciela w komercyjnym przekazie ..... Jerzy Oszelda, Nauczyciel jako przewodnik i inspirator ............................... Jolanta Skutnik, Nauczycielstwo jako dawanie odpowiedzi... ...................... Antoni Gwizdak, Współbycie i współdziałanie nauczycieli różnych typów szkół i uniwersytetów... Nadzieja, potrzeba czy już rzeczywistość? ............. Beata Oelszlaeger, Nauczycielstwo jako profesja i sztuka współbycia z dziećmi . ............................................................................ Jadwiga Szymaniak, „Pedagogika zaufania” jako wsparcie dla nauczycieli małych dzieci, młodzieży i studentów ............................... Magdalena Glac, Nauczyciel – tylko człowiek... aż człowiek . ...................... Renata Mikołajczyk, Nauczycielstwo – sztuka, profesja czy trudny zawód... . .............................................................................. Czesława Manowska, Wszystko zaczyna się od przedszkola... . .....................

47 49 49 54 55 56 57 58 59 61 62 63 64 65 66 67 69 71 72

Spis treści

Rozdział III

O kulturze współbycia w rodzinie, szkole i życiu publicznym. Współbycie i współdziałanie nauczycieli różnych typów szkół i uniwersytetów... Nadzieja, potrzeba czy już rzeczywistość? Wprowadzenie ............................................................................................ Wypowiedzi Autorów ................................................................................. Bronisława Dymara, Fenomeny współbycia i integracji... .......................... Alina Picur, Rodzice jako pierwsi nauczyciele swoich dzieci ....................... Stanisław Michałowski, Spotkanie osobowe mistrza i ucznia ..................... Kazimierz Denek, Ziemia rodzinna jako przestrzeń spotkań z ludźmi, kulturą i przyrodą ................................................................ Urszula Dębska, Każdy człowiek ma swoją opowieść ................................. Jolanta Skutnik, Spotkanie i dialog jako elementy współbycia człowieka z człowiekiem ...................................................................... Alicja Piekarczyk, Historie prawdziwe, czyli tęsknota za miłością i skutki jej braku... .............................................................................. Kazimierz Denek, Tatrzański charakter seminariów . ............................... Małgorzata Znaj, O współbyciu w szkole, rodzinie i życiu publicznym .......

75 78 78 81 82 84 85 88 91 92 94

Rozdział IV

O roli mediów w wychowaniu i edukacji. Etos pielęgnowania wartości oraz tradycji lokalnych i narodowych a problematyka globalizacji Wprowadzenie ............................................................................................ Wypowiedzi Autorów ................................................................................. Jadwiga Oleksy, W kierunku przywrócenia szkole „ludzkiej twarzy” .......... Małgorzata Zalewska-Bujak, Nauczyciel i uczniowie w sytuacji zagrożeń ze strony mediów . .................................................. Ewa Hołodniak, O poszukiwaniu człowieczeństwa w sieci, czyli świat wartości kontra cyberrzeczywistość ........................................ Jadwiga Oleksy, Medialny wizerunek szkoły . ...........................................

97 99 99 100 102 105

Rozdział V

O sztuce dostrzegania związków pomiędzy wiedzą potoczną, naukową oraz wiedzą i mądrością wpisaną w dzieła sztuki. Czym różni się mądrość od samej tylko wiedzy? Wprowadzenie ............................................................................................ 107 Wypowiedzi Autorów ................................................................................. 109

Spis treści

Danuta Waloszek, Mądrość (i, czy) wiedza? Rozważania kategorialne . ..... Stanisław Michałowski, Mądrość życia jako cel zabiegów edukacyjnych . ..... Jadwiga Uchyła-Zroski, Związki między wiedzą, wychowaniem a mądrością ................................................................... Wiesława Korzeniowska, Mądrość a wiedza ............................................ ks. Andrzej Mojżeszko, Lekcja mądrości w… obrazie ............................... Stanisław Czesław Michałowski, Odważ się być mądrym, czyli strategia postępowania w edukacji ................................................. Bogusława Cholewa-Gałuszka, Wiedza i mądrość w życiu człowieka ........ Alina Górniok-Naglik, Mądrość wpisana w dzieła sztuki. Czym różni się mądrość od wiedzy? . ..................................................... Antoni Gwizdak, O sztuce dostrzegania związków pomiędzy wiedzą potoczną, naukową oraz wiedzą i mądrością wpisaną w dzieła sztuki. Czym różni się mądrość od samej tylko wiedzy? . .................................... Ewa Kochanowska, Od „społeczeństwa wiedzy” do „społeczeństwa mądrości” – którędy droga? . .................................................................

109 111 114 116 117 119 122 124 125 126

Rozdział VI

O sztuce bycia dzieckiem, uczniem i życzliwym człowiekiem. Życzliwość – w czym się przejawia? Wprowadzenie ............................................................................................ Wypowiedzi Autorów ................................................................................. Bogusława Cholewa-Gałuszka, Życzliwość jako niekosztowna dobroć ........ Lidia Wollman, O sztuce bycia dzieckiem, uczniem, życzliwym człowiekiem i nauczycielem .................................................................. ks. Edward Staniek, Cenny amortyzator . ................................................. Tadeusz Kania, Moja szkoła: ludzie, zdarzenia, refleksje ........................... Urszula Dębska, Optymizm i radość życia jako dar... ............................... Barbara Ciszkiewicz, Instytucjonalność i biurokracja szkolna jako zagrożenie dla nauczyciela ............................................................ Tadeusz Kania, Przygody i przypadki belfra z powołania ..........................

129 132 132 135 136 137 140 142 143

Rozdział VII

O tolerancji i odwadze bycia dobrym człowiekiem Wprowadzenie ............................................................................................ Wypowiedzi Autorów ................................................................................. Danuta Waloszek, Tolerancja. Szkic do problemu .................................... Małgorzata Iwanowicz, O tolerancji w czasach hipertolerancji słów kilka . ..........................................................................................

145 147 147 150

Spis treści

Bronisława Dymara, Tolerancja a potrzeba wolności ................................ Alina Górniok-Naglik, Odwaga w samourzeczywistnianiu się człowieka ............................................................................................ Urszula Dębska, Tolerancja i miłość cechami dobrego człowieka . .............. Alicja Piekarczyk, Dobro jako wrażliwość na sprawy innego ...................... Szczepan Kutrowski, Na rachunek idei, czyli o odwadze bycia dobrym człowiekiem . .................................................................. Lidia Wollman, O tolerancji i odwadze bycia dobrym człowiekiem . .......... Anna Zaręba, Lęk przed okazywaniem dobroci ......................................... Stanisław Bortnowski, Bądźcie tolerancyjni! Szanujcie nasze zdania! . ....... Małgorzata Znaj, O trudzie i odwadze bycia dobrym człowiekiem . ...........

151 154 155 157 157 161 162 163 166

Rozdział VIII

Dziecko w świecie pokus i przemocy. Jak przerwać spiralę nienawiści? Wprowadzenie ............................................................................................ Wypowiedzi Autorów ................................................................................. Małgorzata Zalewska-Bujak, Kompetencje nauczyciela w kontekście nasilenia przemocy w szkole .............................................. Małgorzata Znaj, Jak uchronić dziecko przed złem? Jak przerwać spiralę pokus i przemocy? . ................................................ Ryszard Cibor, Zagrożenia w rozwoju dziecka i ich przezwyciężanie ......... Weronika Zawisza-Grzanka, O potrzebie szukania przyczyn zła ............... Ewa Znaj, Wszelkie pokusy i zło dobrem zwyciężaj... . ............................... Beata Wojtal, Ocalić dziecko przed cyberprzemocą – być z dzieckiem ................................................................................... Anna Zaręba, Dobro i piękno – czy zawsze idą razem? . ............................ Artur Znaj, Dziecko w świecie pokus i przemocy – jak przerwać spiralę nienawiści? ...............................................................................

169 171 171 172 173 174 175 176 177 178

Rozdział IX

O cechach i o znaczeniu książek pedagogicznych serii Nauczyciele – Nauczycielom... (Dla kogo? Dlaczego? W jakim zakresie? W kontekście jakich przemian?) Wprowadzenie ............................................................................................ Wypowiedzi Autorów ................................................................................. Alina Górniok-Naglik, Cechy książek pedagogicznych serii Nauczyciele – Nauczycielom w kontekście pedagogicznych wyzwań i przemian ............. Beata Wojtal, Za co cenić serię książek Nauczyciele – Nauczycielom? .........

181 183 183 185

Spis treści

Małgorzata Znaj, Seria książek pedagogicznych Nauczyciele – Nauczycielom jako wielka opowieść o wychowaniu ................................ 186 Ewa Kochanowska, Spotkanie i dialog czytelnika – przyszłego pedagoga z lekturą serii pedagogicznej Nauczyciele – Nauczycielom ...................... 187

Rozdział X

Inne problemy istotne dla ocalenia człowieczeństwa w człowieku Wprowadzenie ............................................................................................ Wypowiedzi Autorów ................................................................................. Maria Zofia Paulinowa, Obrona człowieczeństwa w przestrzeni życia i kulturze ............................................................... Stanisław Czesław Michałowski, Człowiek bytem osobowym. Osoba ludzka a poczucie istnienia ........................................................ Urszula Dębska, Wyciszenie i refleksja w życiu człowieka . ........................ Bogusława Cholewa-Gałuszka, Ani za późno, ani za daleko... na dostrzeganie i wspieranie drugiego człowieka .................................... Lidia Wollman, Kontakt ze sztuką, rozwój wrażliwości – to ocalenie człowieczeństwa w człowieku ............................................... Urszula Dębska, Samowychowanie – podjąć trud pracy nad sobą .............. Danuta Pluta-Wojciechowska, O potrzebie podmiotowego podejścia do dzieci z problemami .......................................................... Jadwiga Oleksy, W kierunku przywrócenia szkole „ludzkiej twarzy”........... Monika Miczka-Pajestka, Ponowoczesny zachwyt nad pięknem. Dziecko wobec dzieła sztuki ................................................................. Małgorzata Znaj, Co sprzyja, a co przeszkadza ocaleniu człowieczeństwa w człowieku... ............................................................ Alina Górniok-Naglik, Twórczość i kreatywność jako problemy istotne dla ocalenia człowieczeństwa w człowieku ............................................. Weronika Zawisza-Grzanka, O potrzebie ocalenia człowieczeństwa w człowieku ........................................................................................ Beata Wojtal, Integracja rzeczywista. Bliżej dziecka niepełnosprawnego . ..... Bogusława Cholewa-Gałuszka, Człowieczeństwo w kontekście postępu cywilizacyjnego ........................................................................ Elżbieta Maria Minczakiewicz, Bliżej dziecka niepełnosprawnego – czyli wszystkie dzieci są nasze... ............................................................ Bronisława Dymara, Człowiek – człowiekowi... .......................................

189 190 190 194 197 199 200 203 204 207 209 212 213 214 214 215 217 219

Spis treści

Część druga Trud niedaremny Rozdział I

Narodziny serii Nauczyciele – Nauczycielom. Inspiracje, idee, rozwój... Rozważania wstępne . .................................................................................. Narodziny serii Nauczyciele – Nauczycielom............................................... Źródła inspiracji i rozwój serii ..................................................................... Główne idee i założenia serii . ...................................................................... Dziecko w świecie, czyli próba spojrzenia na dziecko jako osobę ............ Treść i forma książek serii . ..................................................................... Autorzy i współtwórcy serii .................................................................... Użyteczność książek i ich adresaci . ......................................................... Niektóre trudności związane z wydawaniem i upowszechnianiem książek serii Nauczyciele – Nauczycielom ...............................................

225 228 230 234 236 244 245 247 247

Rozdział II

Wybrane treści recenzji książek serii pedagogicznej Nauczyciele – Nauczycielom

Spojrzenie ogólne ................................................................................... Wizja szkoły i uczniów ........................................................................... Integracja nauki, sztuki i gorącej wiedzy doświadczenia .......................... Dziecko jako twórca i marzyciel ............................................................. Na tropach pedagogiki współbycia – rola współdziałania w szkole .......... Bliżej tradycji ......................................................................................... Znaczenie muzyki i zabawy w życiu dzieci i dorosłych . .......................... Nauczyciele i dzieci jako poszukiwacze wartości – „poławiacze pereł” ..... Wielka i mała Ojczyzna w dwudziestym, jubileuszowym tomie serii . ..... Obecność wybranych tomów serii w szkołach francuskich . ....................

251 252 254 256 259 260 263 265 268 270

Rozdział III

Promocja i popularyzacja serii Nauczyciele – Nauczycielom Próba interpretacji głównych pojęć . ....................................................... 273 Ważne rozmowy Aliny Górniok-Naglik i Lidii Wollman z Redaktorką serii ............................................................................... 275

Spis treści

Udział autorów książek o dziecku w wielu światach w walce o prawa dziecka. List do parlamentarzystów ....................................... „Pedagogika serca wychowaniem dla pokoju” – udział Redaktorki i Współautorów serii w I Międzynarodowej Konferencji zorganizowanej w 2005 roku przez UNESCO i Fundację „Dziecko” .... Spotkanie z okazji dziesięciolecia wydawania książek serii „Ewenement Zrodzony z Pasji, Talentów i Serca” – programowy referat prof. zw. dr. hab. dr. honoris causa Kazimierza Denka ....................... Dotychczasowe losy serii i jej perspektywy . ............................................ Z dzieckiem w świecie... ......................................................................... Pochwała innowacyjnej pedagogiki i edukacji przez Stanisława Bortnowskiego ....................................................................................... Ważne książki o edukacji i pedagogice współbycia – czyli dzień... zwycięstwa ..................................................................... Nagrody i wyróżnienia, czyli wiele miejsc pustych, ale... trud niedaremny .....

281 285 286 297 299 300 302 307

Aneksy Aneks 1 Kwestionariusz ankiety – podstawa pierwszej części naszej książki pt. Nauczyciele jako poławiacze pereł ................................................... 313 Aneks 2 Biogramy redaktorek i spis autorów tekstów książki Sztuka bycia człowiekiem ........................................................................................ 316 Aneks 3 Spis książek serii Nauczyciele – Nauczycielom . .................................. 324 Aneks 4 Recenzenci serii Nauczyciele – Nauczycielom .................................... 326 Aneks 5 Barbara Solarska, Pedagogiczna seria wydawnicza ................................ 328 Aneks 6 Alina Górniok-Naglik, Recenzja książki współautorskiej: Bronisławy Dymary, Bogusławy Cholewy-Gałuszki, Ewy Kochanowskiej: Sztuka bycia człowiekiem. Wychowanie a poszukiwanie wartości i sensów życia. Artykuły, eseje, wspomnienia, notatki, szkice ................... 330 Aneks 7 Przestrzenie międzyludzkie, czyli nasz albumik... . .............................. 335

Wstęp

ziś, to jest 16 listopada 2009 roku, gdy zaczynam pisać wstęp do naszej książki o człowieku, w Łodzi rozpoczyna się XIX Ogólnopolski Festiwal Filmów Dokumentalnych „Człowiek w zagrożeniu”. Tytuł naszej współautorskiej książki: Sztuka bycia człowiekiem ma więc wyrazisty aktualny kontekst. Trzeba mieć wiele siły, konsekwencji i determinacji, by żyjąc we współczesnym świecie pełnym zagrożeń, nie zatracić wartości, na których opiera się nasze człowieczeństwo. Tym, którzy nie mogą zrezygnować z życia opartego na wartościach, poświęcamy tę książkę. Potrzebne są nam bowiem nie tylko siła, nadzieja i umiejętność bycia wśród ludzi, ale także sztuka współbycia, obejmująca różne sfery kontaktów. Książek ze słowem „sztuka” w tytule jest wiele1. Dotyczą one sztuki porozumiewania się, negocjacji, przyjaźni itd. Dotychczas nie ukazała się jednak przystępna publikacja na podjęty przez nas temat, dotykający podstaw ludzkiej egzystencji. Zarówno odważny tytuł naszej publikacji, jak i sposób jej pisania w konwencji still writing book (książka otwarta, ciągle pisana) oraz gromadzenia danych raz budziły nadzieję, innym razem zapowiadały porażkę. Kwestionariusz ankiety (por. aneks 1), będący podstawą pierwszej części książki: Nauczyciele jako poławiacze pereł, rozesłano jeszcze w roku 2006 z okazji jubileuszu dziesięciolecia serii Nauczyciele – Nauczycielom. W wyznaczonym terminie zebrano zaledwie 30% spodziewanych wypowiedzi. Ale dzięki niezwykłemu zaangażowaniu moich współautorek: mgr Bogusławy Cholewy-Gałuszki oraz dr Ewy Kochanowskiej, a także niestrudzonej propagatorce książek o dziecku w wielu światach – mgr Małgorzacie Znaj rok 2008 przyniósł zaskakujący plon. Mamy wielu autorów i wiele tekstów. Świadczą one o zrozumieniu głównych idei naszej książki, pozostających w ścisłej łączności z treściami serii N – N. Autorzy są istotnie poławiaczami pereł. Niektórzy z nich to profesorowie, a nawet rektorzy wyższych uczelni, inni to nauczyciele małych szkół wiejskich. Większość repre H. N. Wright, Sztuka porozumiewania się, przeł. K. Jabłoński, Vocatio, Warszawa 1994; A. L. McGinnis, Sztuka przyjaźni, Vocatio, Warszawa 1994; A. L. McGinnis, Sztuka motywacji, przeł. W. Wojciechowski, Vocatio, Warszawa 1994. 1

Wstęp

zentują doktorzy nauk humanistycznych, pracujący w uczelniach południowej części Polski (por. aneks 2). Zwracając się do potencjalnych autorów, prosiłyśmy o poszukiwanie sentencji, cytatów, złotych myśli, krótkich, lapidarnych wypowiedzi na wybrany temat, ilustrujących trud ocalania wartości. Stało się jednak inaczej, ale nie gorzej. Otrzymałyśmy teksty w formie krótkich artykułów, esejów, komentarzy do dzieł sztuki, opisów autentycznych zdarzeń. Powstała fascynująca całość. Bogactwo i różnorodność poglądów na temat poszukiwania i pielęgnowania wartości są zdumiewające. Wynika stąd, że Polsce i światu potrzebni są nie tylko specjaliści, ludzie wykształceni, ale przede wszystkim dobrzy i wrażliwi. Ludzie umiejący współdziałać, a także współbyć; tworzyć edukacyjne wspólnoty obywatelskie, samorządne przestrzenie troski o dobro wspólne. W tekstach tworzących różnobarwną mozaikę intelektualnych odkryć i emocjonalnych zdziwień nie brak opinii akcentujących konieczność przekształcania wiedzy w mądrość, dzięki której ważne słowo „pomiędzy” nie będzie zwykłym banałem, lecz kluczem do serca innego człowieka. Stosunek autorów do dziesięciu tematów (por. aneks 1) przydatnych w budowaniu człowieczeństwa w toku edukacji ujawnia się w samych tekstach oraz komentarzach wprowadzających. Tym, co integruje te tak różne wypowiedzi, jest wspólna troska o kondycję homo sapiens, a więc intensywne dążenie do tworzenia stosunków interpersonalnych, opartych na wzajemnej życzliwości, tolerancji, szacunku i delikatności we wszelkich działaniach wychowawczych. Ta delikatność wymaga wyzbycia się wszelkiego zalecania, dyrygowania, ponaglania; wszelkich form ideologizacji i autorytaryzmu. Najbardziej pożądane jest raczej doradztwo, subtelne inspirowanie, bycie „na obrzeżach” tego Drugiego. Tak pojmowane wychowanie jest realizacją znanych zasad cywilizacji miłości, sformułowanych przez Ojca Świętego, Jana Pawła II: • być przed mieć, • osoba przed rzeczą, • etyka przed techniką, • miłosierdzie przed sprawiedliwością. Cywilizację miłości upowszechnia druga część niniejszej książki zatytułowana Trud niedaremny. Dzięki temu trudowi, koncentrującemu się wokół serii Nauczyciele – Nauczycielom, i innowacyjnej wciąż koncepcji kompleksowego uczenia się utorowano drogę nowemu paradygmatowi pedagogiki, zwanej pedagogiką współbycia. Pedagogikę współbycia, będącą zarazem intensywnym wychowaniem człowieka do życia według wartości, prezentujemy w trzech rozdziałach. Dotyczą one głównych idei serii N – N i jej rozwoju; treści opinii i ocen odnoszących się do szczegółowych problemów (dziecko w świecie sztuki, przyrody, wartości, tradycji, współdziałania itd.); obecności książek serii w szkołach i życiu społecznym różnych środowisk.

Wstęp

Czy tak skonstruowana i pomyślana książka zawiera odpowiedź na podstawowe pytanie: sztuka bycia człowiekiem – co to takiego? Sądzę, że w pewnej mierze tak, ale dodam równocześnie, iż jakaś jednoznaczna odpowiedź nie jest tu ani konieczna, ani możliwa. Ważne są natomiast poszukiwania: wydobywanie pereł z informacyjnego szumu, z mętnych wód ideologicznych sporów i stygmatyzowanych przestrzeni, zastrzeżonych dla pseudospecjalistów od etyki i moralności. Wierzymy w pożyteczność naszej publikacji ze względu na wpisaną w jej treść nadzieję. Jej odczytanie przez rodziców i wychowawców może pomóc w wychowaniu do wartości, a więc ochronić dziecko przed pokusą kłamstwa, oszustwa, autodestrukcji, agresji i innych chorób współczesnej cywilizacji. Podsycana przez media atmosfera nieustannych sporów, oskarżeń, niesprawiedliwych ocen człowieka musi uzyskać jakąś przeciwwagę w wychowaniu. Wpisana w pedagogikę współbycia nadzieja być może wyzwoli u niejednego czytelnika radość z samego daru życia, czasem mimo wszystko i wbrew. Taką właśnie radość odnajdujemy w wierszu Jestem Lidii Wollman, jednej z naszych autorek: Jestem wiatru powiewem Jestem ptaków też śpiewem Jestem słońca promieniem I przydrożnym kamieniem [...] Jestem chłodem, spiekotą Jestem ludzką tęsknotą Jestem...

Jesteśmy, ale pięciu autorów naszej serii już z nami nie ma. Ostatnio pożegnaliśmy najmłodszego z nich, dr. Antoniego Gwizdaka (11 VI 1952–29 IX 2009). Był zawsze z nami. Pisał teksty o szkole, samorządności, pedagogice Aleksandra Kamińskiego. Propagował idee pedagogiki współbycia. Przygotowywał się do obrony pracy habilitacyjnej... i nagle nas zostawił. Dziękując wszystkim Autorom za nadesłane teksty, pozwalamy sobie dołączyć do niniejszego wstępu jakże cenne dla nas listy Papieża Jana Pawła II i Papieża Benedykta XVI, dokumentujące „wędrówkę” naszej serii N – N do Biblioteki Watykańskiej. Inspirującą wartość dla czytelnika może mieć też załączony Hendekalog inteligenta autorstwa Leszka Kołakowskiego. Książka Sztuka bycia człowiekiem jest nietypową publikacją zbiorową, zawiera bowiem około 50% tekstów jej redaktorek. Szczególnie część druga: „Trud niedaremny” ma cechy książki współautorskiej, kształtowanej przez dr Ewę Kochanowską przy współudziale pozostałych redaktorek. Bronisława Dymara

Introduction

oday, i.e. 16th November 2009, when I start writing introduction to our book, XIX Polish Festival of Documentary Films begins in Łódź under the name “Human in danger”. The title of out coauthored book: The art of being a human, therefore has got clear, relevant context. A lot of strength, consequence and determination is needed to live in contemporary world full of threats and not to lose values our humanity is based on. We dedicate this book to those who cannot give up on life based on values. For we need not only strength, hope and ability to be among people but also the art of coexistence, including various spheres of contacts. There are many books containing the word “art”2. They regard the art of communication, negotiation, friendship etc., however, there has been no publication, so far, on the subject we took up, regarding the basis of human existence. Both very brave title of our book, as well as the method of writing it in convention still writing book (open book, continuously written) and collecting the data one time raised hope and the other time indicated a failure. Questionnaire for (see appendix 1), being the basis of the first part of the book Teachers as pearl divers, was distributed already in 2006 on the occasion of series Teachers to Teachers anniversary. Only 30% of the expected responses was collected within the deadline. However, thanks to extraordinary commitment of my coauthors, Bogusława Cholewa-Gałuszka, MA, and Ewa Kochanowska, PhD, as well as indefatigable promoter of books about a child in many worlds – Małgorzata Znaj, MA, the year of 2008 brought very surprising plan. It proves good understanding of the main ideas of our book, staying in close contact with the contents of T – T series books. The teachers are actually pearl divers. Some of them are university professors or even vice-chancellors, whereas the others are little village schools teachers. The majority is represented by humanities doctors, working at universities in the southern part of Poland (see appendix 2).

2 H. N. Wright, The art of communication, Vocatio, Warszawa 1994; A. L. McGinnis, The art of friendship, Vocatio, Warszawa 1994;A. L. McGinnis, The art of motivation, Vocatio, Warszawa 1994.

Introduction

Addressing potential authors, we requested them to look for dictums, quotations, words of wisdom, short statements on selected topic, illustrating the burden of preserving the values. However, something different happened, but not worse. We received texts in the form of short articles, essays, comments on works of art and descriptions of authentic events. Fascinating collection was gathered. Abundance and diversity of the opinions on the subject of searching for and cherishing values is amazing. It results from the fact that Poland as well as the world need not only specialists and educated people but, above all, good and sensitive ones. People who can cooperate as well as coexist, create educational communities, civic and autonomous spaces of concern for common good. The texts creating multicolored mosaic of intellectual discoveries and emotional surprises include opinions emphasizing the need of transforming the knowledge into wisdom, thanks to which important word “between” is not just a common cliché, but the key to the other man’s heart. The authors’ attitude to ten topics (see appendix 1), useful in creating humanity in the course of education, is shown in the texts themselves as well as in the introductory comments. What integrates these such different statements is common concern about the homo sapiens condition, that is to say intensive striving after creation of interpersonal relationship based on mutual kindliness, tolerance, respect and gentleness in all educational activities. This gentleness requires getting rid of any instructing, giving orders, urging; all forms of ideologization and authoritarism. What is most desired is advising, subtle inspiring, being “on the edges” of the Other (man). Education understood in this way is a realisation of well known rules of the civilization of love formulated by the Pope, John Paul II: • be before have, • person before thing, • ethics before techniques, • mercy before justice. Civilization of love is propagated in the second part of the book: Not wasted effort. Thanks to this effort, concentrated around series Teachers to Teachers and still innovative concept of complex learning, the road to our pedagogy paradigm called pedagogy of coexistence has been paved. Pedagogy of coexistence, being at the same time intensive education of a man living in accordance with values, is presented in three chapters. They regard mainly the idea of T – T series and its development, content, opinions and evaluations referring to particular problems (child in the world of art, nature, values, traditions, cooperation etc.); presence of the books of series in schools and social life of various environments. Does the book constructed and thought in this way include answer to the basic question: the art of being a human – what is this? I think that yes in certa-

Introduction

in respect, but I also wish to add that somehow clear answer is neither necessary, nor possible. What is important, though, is search: getting the pearls out of the information noise of murky waters of ideological disputes in stigmatized spaces, reserved for pseudo specialists in ethics and morality. We believe in usefulness of our book due to the hope included in its content. Reading it by parents and teachers may help in educating to the values, that is to protect a child from the temptation of lie, deception, auto-destruction, aggression and other diseases related to the progress of contemporary civilization. The atmosphere of constant arguments, accusations, unfair judgments of a man need to get counterbalance in education. Hope, which became part of the pedagogy of coexistence, perhaps will release in many readers joy of the gift of life itself, sometimes despite everything and against. We find this kind of joy in the poem I am by one of our authors, Lidia Wollman: I am a puff of wind I am also birds’ singing I am a ray of sunshine And a roadside stone [...] I am coolness, scorching heat I am human longing I am...

We are, but five authors of our book are not with us any more. Recently, we have paid last tribute to the youngest of them, Antoni Gwizdak, PhD (11 VI 1952–29 IX 2009). He was always with us. He was writing texts about school, independence, Aleksander Kamiński’s pedagogy. He promoted the idea of the pedagogy of coexistence. He was also getting ready for his habilitation thesis defense... and suddenly he left us. Thanking all the authors for submitted texts, I take liberty of appending to the hereby introduction three very valuable for us letters from pope John Paul II and pope Benedict XVI regarding “migration” of our series T – T. I also append famous Hendekalog on an educated person by Leszek Kołakowski. Bronisława Dymara