EWALUACJA W PRACY SOCJALNEJ

EWALUACJA W PRACY SOCJALNEJ BADANIA, KSZTAﾅ，ENIE, PRAKTYKA

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 1

08.08.2012 07:18

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 2

08.08.2012 07:18

EWALUACJA W PRACY SOCJALNEJ BADANIA, KSZTAŁCENIE, PRAKTYKA

pod redakcją naukową

Joanny Szymanowskiej

Kraków 2011

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 3

08.08.2012 07:18

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2011

Recenzent: prof. dr hab. Anna Kotlarska-Michalska

Redakcja wydawnicza: Radosław Doboszewski

Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska

Projekt okładki: Andrzej Augustyński

Wydanie publikacji dofinansował Wydział Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku

ISBN 978-83-7587-881-3

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2011

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 4

08.08.2012 07:18

Spis treści Ewa Marynowicz-Hetka Przemówienie inauguracyjne: kilka tez do dyskusji na temat ewaluacji działania w polu pracy socjalnej ....................

9

Joanna Szymanowska Wstęp .........................................................................................

19

Rozdział I Ewaluacja jako proces wspierający rozwój pracy socjalnej.

Teoria i praktyka Ewa Kantowicz Koncepcja praktyki pracy socjalnej opartej na efektach (evidence-based practice) – wyzwanie czy zagrożenie dla współczesnej profesjonalizacji pracy socjalnej? ......................

23

Mariusz Granosik Dwa paradygmaty ewaluacji pracy socjalnej ...............................

33

Magdalena Joachimowska Ewaluacja – zaproszenie do rozwoju.

Między wyobraźnią a jej brakiem ...............................................

49

Izabela Krasiejko Uczestniczące badania interwencyjne w pomocy społecznej .......

71

Rozdział II Ewaluacja w działaniu społecznym.

Kontekst kształcenia, etyki i prakseologii Dorota Wolska-Prylińska Przygotowanie do działania społecznego.

Próba ewaluacji procesu kształcenia ...........................................

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 5

91

08.08.2012 07:18

6

Spis treści

Katarzyna Szorc Kształcenie studentów pracy socjalnej do działań ewaluacyjnych ...........................................................

97

Lech Kościelak Standardy etyczne w autoewaluacji pracownika socjalnego ........ 105 Lidia Willan-Horla Superwizja jako niezbędny element kształcenia do/w pracy socjalnej ................................................................... 117 Marta Kowalczuk-Walędziak Czynniki warunkujące realizowanie przez pedagogów działań sprawczych społecznie .................................................... 133 Rozdział III W poszukiwaniu skutecznych rozwiązań w pracy socjalnej.

Ewaluacja metod, form pracy i rozwiązań prawnych Agnieszka Sobolewska-Popko Ewaluacja zajęć socjoterapeutycznych w grupie dzieci z rodzin dotkniętych problemem alkoholowym – walory metody pracy grupowej ................................................... 149 Małgorzata Szpunar Refleksja klienta pomocy społecznej w kontekście oddziaływań asystenta rodzin ..................................................... 169 Beata Szluz Pomoc bezdomnym kobietom w percepcji wspomaganych i wspomagających ....................................................................... 191 Majka Łojko Wizerunek pomocy społecznej w ocenie klientów ośrodków pomocy społecznej – doniesienie z badań .................. 209 Agata Butarewicz Mentoring wsparciem w pracy socjalnej ..................................... 225 Michał Balicki Niektóre uwarunkowania ewaluacji pracy socjalnej w demokracjach neoliberalnych .................................................. 239

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 6

08.08.2012 07:18

Spis treści

7

Rozdział IV Różne spojrzenia na ewaluację programów aktywizujących.

Problemy i wyzwania Anna Kanios, Marta Czechowska-Bieluga Proces ewaluacji działań finansowanych ze środków Unii Europejskiej – konieczność czy potrzeba praktyki? ............ 249 Agnieszka Hryniewicka Użyteczność w ewaluacji – kilka praktycznych wskazówek ........ 271 Małgorzata Furmańska Europejski Fundusz Społeczny jako instrument wspierający działalność ośrodków pomocy społecznej ................ 281 Joanna Szymanowska Wspomaganie osób wykluczonych społecznie w sektorze ekonomii społecznej – wprowadzenie do ewaluacji ex-ante .................................................................... 291 Aleksandra Podkońska Rozwój lokalnej aktywnej polityki społecznej w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w kontekście możliwości oferowanych przez ewaluację .............. 309 Ryszard Majer Monitorowanie strategii rozwiązywania problemów społecznych jako wstęp do ewaluacji polityki społecznej ................................ 325 Rozdział V Ewaluacja działań w środowisku lokalnym.

Próba oceny jakości usług Beata Piaseczna Ocena jakości usług w domu pomocy społecznej.

Przypadek Domu Pomocy Społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie w Łodzi ............. 345 Anna Leszczyńska-Rejchert Ewaluacja działalności stacjonarnych domów pomocy społecznej dla osób w podeszłym wieku – propozycje rozwiązań ................ 361

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 7

08.08.2012 07:18

8

Spis treści

Agata Chabior Seniorzy i ich aktywność w perspektywie zmiany ....................... 379 Rozdział VI Warunki optymalizacji działań wspomagających.

Oczekiwania – propozycje – dylematy Małgorzata Porąbaniec Pracownik socjalny – urzędnik czy profesjonalista? .................... 395 Jadwiga Izdebska Media elektroniczne w kontekście różnych form wsparcia dziecka – nowe kierunki badań w obszarze pracy socjalnej ......... 417 Anna Jarkiewicz Społeczno-kulturowe uwarunkowania choroby psychicznej – komunikat z badań ..................................................................... 425 Bibliografia .............................................................................. 437

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 8

08.08.2012 07:18

Ewa Marynowicz-Hetka Uniwersytet Łódzki

Przemówienie inauguracyjne: kilka tez do dyskusji na temat ewaluacji działania w polu pracy socjalnej

Magnificencjo, Pani Dziekan, Szanowni Państwo, Drogie Koleżanki i Drodzy Koledzy!

Jesteśmy w Białymstoku Każde przemówienie inaugurujące kolejny Zjazd Polskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy Socjalnej jest w istocie powrotem do początku i próbą bardzo syntetycznego przypomnienia naszej drogi przebytej w ciągu tych lat wspólnej aktywności. Szczególnie dbamy o to, kiedy zjazd odbywa się w nowym środowisku, w którym gościmy po raz pierwszy. Tak jest i tym razem. Pierwszy raz Polskie Stowarzyszenie Szkół Pracy Socjalnej gości w Białymstoku i w regionie północno-wschodniej Polski. Ta część naszego kraju, po prawej stronie Wisły, była szczególnie często odwiedzana w upływającej właśnie piątej kadencji władz. Byliśmy w Rzeszowie (XVIII Zjazd) i w Lublinie (XIX Zjazd). Ostatni, XX Zjazd miał miejsce we Wrocławiu.

Niewiele już pozostało miejsc i regionów na mapie naszego kraju, w których nie odbywały się zjazdy w ciągu tych 21 lat naszego istnienia. Od niektórych środowisk otrzymujemy powtórne zaproszenia. Jest to bardzo interesujące, bo pozwala z dystansu przyglądać się przemianom i uczestniczyć w osiąganiu coraz wyższego statusu społecznego w danym regionie przez pracę socjalną/społeczną, jej badania, praktykę i kształcenie.

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 9

08.08.2012 07:18

10

E. Marynowicz-Hetka. Przemówienie inauguracyjne...

W aktywności Stowarzyszenia zjazdy spełniają specyficzną funkcję tworzenia społeczności osób (badaczy, nauczycieli, praktyków) zainteresowanych pracą socjalną, jej teorią i praktyką. Z tego powodu przykładamy tak duże znaczenie do dobrej organizacji tych dwu dni corocznego spotkania, do tworzenia przestrzeni wymiany. Zjazdy pozwalają na to, aby spotkać się w środowisku interdyscyplinarnym oraz zapoznać z różnymi perspektywami analizy problemów pracy socjalnej i kształcenia do tego obszaru. Są także wymiernym przykładem otwartości i włączania tych, którzy chcą namyślać się wspólnie nad problemami społecznymi i ich rozwiązaniami. Są oczywiście koleżeńskim spotkaniem członków Stowarzyszenia, jego założycieli i promotorów. Wnoszą nieco radości do naszej aktywności i stanowią jej uwiarygodnienie oraz uzasadnienie. Są także dobrą okazją do promocji w regionie, w którym się odbywają, problematyki pracy socjalnej, a zwłaszcza zagadnień kształcenia do tego obszaru działania.

XXI Zjazd Polskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy Socjalnej, organizowany przez Uniwersytet w Białymstoku, zapisze się w naszej pamięci jako ten, który został zorganizowany we współpracy z placówką praktyki (Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Białymstoku), i jako ten, którego organizacja wymagała od nas uczenia się nowego kontekstu społecznego. W jego organizacji zderzyły się dwie koncepcje organizacji życia społecznego: postawa misji społecznej Stowarzyszenia (w której znaczącą cechą jest zaangażowanie ochotnicze i determinacja do pokonywania trudności) oraz wymogi formalne projektów realizowanych z funduszy strukturalnych. Niezależnie jednak od poziomu trudności i emocji, jakie towarzyszyły organizacji tego zjazdu, mamy, mówiąc językiem projektów europejskich, bardzo ważną wartość dodaną: po raz pierwszy na naszych zjazdach tak dużą liczbę uczestników stanowią praktycy pracy socjalnej z północno-wschodniego regionu Polski. Dzięki temu XXI Zjazd nie tylko stanowi przestrzeń wymiany i doskonalenia dla nauczycieli pracy socjalnej/społecznej oraz badaczy tych problemów, ale także znacząco poszerza audytorium i tym samym zasięg oddziaływania.

Jest to zjazd, na którym podsumowywać będziemy piątą kadencję władz.

W imieniu ustępującego Zarządu Polskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy Socjalnej zapraszam do udziału w Walnym Zgromadzeniu Członków, które stanowi integralną część zjazdu.

Dlaczego gromadzimy się wokół seminarium naukowego?

Zjazd – poza spotkaniem koleżeńskim i przestrzenią wymiany – jest również spotkaniem naukowym, najczęściej organizowanym w formie seminarium. Stanowi z reguły podstawę do bilansu rozwoju danego zagadnienia, jest zapisem dyskusji w danej chwili; od pewnego czasu również zapisem udokumen-

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 10

08.08.2012 07:18

11

E. Marynowicz-Hetka. Przemówienie inauguracyjne...

towanym w postaci kolejnych publikacji. Seminarium, spełniając ważną funkcję komunikacji społecznej, może także wszystkim nam pomóc w uświadomieniu sobie swego punktu widzenia na temat pracy socjalnej, pojmowanej jako zespół podejść teoretycznych czy jako pewien rodzaj praktyki.

Obserwując rozwój literatury przedmiotu poświęconej pracy socjalnej, możemy niejednokrotnie mieć wątpliwość: Co wybrać? Jakie podejście teoretyczne jest/może być najsłuszniejsze? Jakie rozwiązania praktyczne są/będą najskuteczniejsze? I być może najważniejsze pytanie: Jeśli już wybierzemy jakąś drogę, to jak ustrzec się przed fundamentalizmem w propagowaniu idei (jedynie słusznej), praktyki (jedynie skutecznej)? Czyli pytanie, które stawiamy, dotyczy tego, jak pogodzić wymóg współczesności, że każdy pogląd jest ważny i godny analizy, z koniecznością dokonywania wyborów odniesień teoretycznych i propozycji rozwiązań praktycznych. Ten proces stanowienia wiedzy przyswojonej1 jest niezwykle żmudny i długotrwały. Zwłaszcza gdy tak jak nas, skupionych w Polskim Stowarzyszeniu Szkół Pracy Socjalnej, interesuje nie tylko to, jaka jest praktyka, jaka jest wiedza na temat tej praktyki ale również jak kształtują się relacje między tymi obszarami. Przede wszystkim zaś interesuje nas to, jak kształcić, jak kształtować do badania i działania w owej praktyce. Sama więc idea Polskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy Socjalnej jest w swej istocie transwersalna, łącząc dyscypliny humanistyczne i społeczne w polu edukacji do pracy socjalnej/społecznej.

Staramy się zwykle o to usilnie, aby każde seminarium towarzyszące zjazdowi spełniało taką funkcję integrowania i łączenia wielości. Pamiętajmy jednak o tym, że o poziomie dyskusji decydują sami uczestnicy zgłaszający te, a nie inne problemy, i tak, a nie inaczej je analizujący. Tak tworzony program seminarium towarzyszącego każdemu zjazdowi w jakimś sensie odzwierciedla poziom dyskusji o pracy socjalnej w naszym kraju. Pozwala także na ocenę rozdźwięku między codzienną praktyką pracy socjalnej a refleksją i namysłem nad nią. Istotne jest jednak to, aby odkrywanie nowych problemów do analizy i badań było poprzedzone studiami o dotychczasowych dokonaniach. Taką możliwość dają właśnie towarzyszące zjazdom Stowarzyszenia seminaria, do organizacji których przykładamy zwykle najwięcej uwagi. Spotykamy się bowiem co roku, czyli organizacja zjazdu jest projektem rocznym, rozpoczyna się na walnym zgromadzeniu poprzedniego zjazdu i kończy wydaniem publikacji pozjazdowej. Tematyka seminariów zwykle oddaje dokonania danego środowiska akademickiego, któremu powierza się organizację zjazdu. Jest ustalana w dyskusji z lokalnymi organizatorami oraz odpowiada ich oczekiwaniom. Tak było i tym razem. Ewaluacja to słowo klucz, które intryguje, czasami denerwuje, niekiedy stwarza obawy. Tej problematyce poświęcamy te dwa dni.

1

J.M. Barbier, Działanie w kształceniu i w pracy socjalnej. Analiza podejść, Katowice 2006.

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 11

08.08.2012 07:18

12

E. Marynowicz-Hetka. Przemówienie inauguracyjne...

Kilka tez jako punkt wyjścia dyskusji o ewaluacji 2 działania w polu pracy socjalnej Słowo „ewaluacja” jest jednym z modniejszych i często (nad)używanych w bardzo różnych kontekstach i związkach znaczeniowych. Podejmowanie tej problematyki może okazać się dla autora nieuświadomioną pułapką. Przegląd tekstów zawierających w tytule termin „ewaluacja” podaje w wątpliwość, czym ona jest: tylko oceną, wartościowaniem, jak można by sądzić na podstawie znaczenia etymologicznego tego wyrazu, czy też badaniem, rozpoznaniem, poznaniem. A może wszystkim naraz3.

Pomijając dyskusję na temat, jak prowadzić ewaluację, jak spełniać jej wymogi profesjonalnych metod i technik – która z pewnością będzie ważnym ogniwem debaty seminaryjnej – zachęcam do chwili namysłu nad tym, czym ona jest, jaki jest, może być jej sens i znaczenie samego pojęcia w społecznym kontekście działania podejmowanego w polu praktyki socjalnej/społecznej. Czyli do próby namysłu nad statusem ewaluacji w procesie analizy działania.

Przyjmując ten punkt widzenia, znajdujemy się w obszarze dyskusji nad granicami, liniami podziału między teorią a praktyką, między badaniem przebiegu działania a samą aktywnością (czynem, pracą czy robotą, jak formułuje to H. Arendt4). Tak więc to proste, niepolskie słowo wywołuje wiele skojarzeń i wątpliwości nie tylko natury semantycznej, ale przede wszystkim epistemologicznej i ontologicznej.

Podstawowa teza, którą można tutaj sformułować, jest następująca. Specyfika ewaluacji działania w polu praktyki socjalnej/społecznej, jej istota, sens i znaczenie zależeć będą od tego, jak postrzegamy pracę socjalną; czym jest, ale i w jaki sposób sytuujemy się jako podmioty działające. Jeśli uznamy, że pole praktyki pracy socjalnej stanowi przestrzeń uwspólnionych doświadczeń podmiotów tego działania, które są permanentnie rekonstruowane w interakcji, to ewaluacja ma podobne atrybuty. Może być pojmowana jako zintegrowany proces relacyjny5, stanowiący zbiór doświadczeń podmiotów oceniających i podmiotów działają2

3

4 5

Więcej na temat ewaluacji działania w polu praktyki zob. E. Marynowicz-Hetka, Ewaluacja działania w polu praktyki edukacyjnej – istota i sens [w:] G. Michalski (red.), Ewaluacja a jakość edukacji. Koncepcje – doświadczenia – kierunki praktycznych rozwiązań, Łódź 2011, s. 13–28.

Niniejszy tekst jest zmodyfikowaną wersją tego artykułu.

Por. np. K. Ornacka, Rola ewaluacji w badaniu skuteczności asystenta osoby niepełnosprawnej [w:] A. Żukiewicz (red.), Asystent osoby niepełnosprawnej. Nowy zawód i nowa usługa systemu pomocy społecznej, Kraków 2010, s. 49–64.

H. Arendt, Du privé et du public, „Les Cahier du Grif“ 1986, Printemps.

Warto w tym miejscu przywołać definicję pracy socjalnej przyjętą przez IASSW w Adelajdzie w 2004 oraz odnieść się do społeczno-pedagogicznej perspektywy pojmowania pracy socjalnej (model relacyjny pracy socjalnej). Por. m.in. E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika społeczna.

Wykład. Podręcznik akademicki, t. 1, Warszawa 2006, 2007, 2009, rozdz. 12, s. 381–396, rozdz. 11, s. 355–363.

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 12

08.08.2012 07:18

13

E. Marynowicz-Hetka. Przemówienie inauguracyjne...

cych, który charakteryzują podobne cechy jak pracę socjalną. Są nimi kontynuowanie i interakcja. Takie postrzeganie ewaluacji wydaje się zdecydowanie bliższe współczesnym paradygmatom działania niestrategicznego, które odwołują się do pragmatycznej teorii działania.

Przyjmując ten punkt wyjścia, można zarysować niektóre elementy narzędzia analizy ewaluacji działania w polu praktyki socjalnej/społecznej. Segmenty tego narzędzia są następujące.

Przedmiot

Określają go konfiguracje związków między celami, sposobami i rezultatami. W nich tkwi specyficzny sens ewaluacji i sposób jej prowadzenia. Najbardziej ogólne określenie przedmiotu ewaluacji to wskazanie, że „[...] nie jest [zwykłym] pozyskiwaniem informacji, lecz [ich] zmianą, w celu ujawnienia sensu”6. Ewaluacja polega na formułowaniu oceny wartościującej. Istotne jest to, że równoznacznie nie oznacza [...] tworzenia wartości [...]. W procesie ewaluacji nie tworzy się [także] przydatności ani jakości, jest to jedynie ich społeczne wyrażenie w konkretnych okolicznościach7.

Podkreśla się, że ewaluacja należy do kategorii „wartości wypowiedzianej”8.

Dlatego tak ważne znaczenie ma słownictwo, jakim w tym procesie się posługujemy.

Sposób analizy

Istotne jest tu przyjęcie tezy, że „[...] proces ewaluacji jest podwójnym procesem obiektywizacji ocenianej rzeczywistości”9. Polega na tworzeniu narzędzia, którego podstawą jest oceniana rzeczywistość, a następnie na właściwej ewaluacji, polegającej na odniesieniu zebranych informacji do norm, kryteriów, celów danego działania. W rezultacie tego procesu powstaje ocena wartościująca, często wskazująca na przydatność podjętego działania.

To właśnie formułowanie oceny wartościującej jest celem prowadzonej ewaluacji zewnętrznej (np. audytu). Ocena wartościująca stanowi rezultat przekształcenia danych w wartość. Można wyrazić ją w sposób bezpośredni w postaci przymiotników, które mają wiele znaczeń waloryzujących opis (np. pozytywny/ negatywny, dobry/zły), czy też w formie bardziej skomplikowanych kryteriów, 6 7 8 9

J. Ardoino, „Pour” 1977, nr 56, s. 35, za: J.M. Barbier, Działanie..., op. cit., s. 141.

J.M. Barbier, Działanie..., op. cit., s. 141.

R. Carpantier, L’évaluation, une mort, „Pour” 1977, nr 56, s. 83, za: J.M. Barbier, Działanie..., op. cit., s. 141.

J.M. Barbier, Działanie..., op. cit., s. 141; por. także G. Bachelard, Kształtowanie się umysłu naukowego. Przyczynek do psychoanalizy wiedzy obiektywnej, Gdańsk 2002.

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 13

08.08.2012 07:18

14

E. Marynowicz-Hetka. Przemówienie inauguracyjne...

skal, wskaźników itp. W zależności od stopnia złożoności wzoru może składać się na proces prostej ewaluacji (określanej jako analityczna) bądź bardziej złożony, kiedy zawiera odniesienie do wzorca – wówczas mówimy o ewaluacji globalnej/ syntetycznej10.

Proces wartościowania jest wielokrotnie złożony. Jak formułuje to J. Dewey, wartościowanie zawiera w sobie ocenianie i szacowanie oraz „[...] oznacza akt pokochania czegoś (umiłowania), a także akt wydawania sądu o istocie i stopniu wartości w odniesieniu do czegoś innego”11. Dewey przypomina także, iż istotne jest pojęcie samej natury oceny jako tej, która „[...] ustala miarę następnych wartościowań, ale i specyficzne kierunki tych wartościowań”12. Z tej analizy wynika ważna konstatacja, która wskazuje na związek oceniania z wartościowaniem i jego liczne konfiguracje. Na tym tle można mówić o aksjologicznym aspekcie ewaluacji, w której odnaleźć można te same dylematy etyczne co w dyskusji nad aksjologicznym kryterium działania13. Nie rozwijając tego wątku, warto przypomnieć, że zdaniem Deweya w formułowaniu oceny wartościującej decydujące jest „kompletne doświadczenie”. Jego posiadanie lub brak różnicuje jakość wydawanej oceny wartościującej14.

Aparatura pojęciowa/język

Ważnym aspektem narzędzia jest aparatura pojęciowa, która umożliwia zadbanie o spójność całości wartościującego przekazu ewaluacji działania i wyjaśniania jej sensu oraz znaczenia. Konstrukcja aparatury pojęciowej rzutuje na słownictwo stosowane w procesie działania i pośrednio także w procesie ewaluacji. Wyodrębnia się15 dwa typy słownictwa: język komunikacji i język pojmowalności działania. Z punktu widzenia związków z procesem ewaluacji szczególnie istotne jest zwrócenie uwagi na specyficzność języka używanego przez podmioty działające w polu praktyki, w komunikacji z innymi podmiotami działania i partnerami. Cechą charakterystyczną tego typu słownictwa jest jego bardzo silne naznaczenie aksjologiczne oraz to, że jego znaczenia równocześnie są stosowane w kilku porządkach: wyobrażeniowym, afektywnym i poznawczym16. J.M. Barbier twierdzi17, że większość wypowiedzi w tego typu komuni10

11 12 13 14 15 16 17

J.M. Barbier, Działanie..., op. cit., s. 140–142. Pojęcia wzoru i wzorca wyjaśnione są w Słowniku pojęć, zamieszczonym w tej pracy, s. 272. Zob. także poszerzone wyjaśnienie w książce: J.M. Barbier, Vocabulaire ďanalyse des activités, Paris 2011.

J. Dewey, Demokracja i wychowanie. Wstęp do filozofii wychowania, Warszawa 1963, s. 254.

Ibidem, s. 254.

Na ten temat szerzej: E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika..., op. cit., rozdz. 13.

J. Dewey, Demokracja..., op. cit., s. 265.

J.M. Barbier, Działanie..., op. cit., rozdz. 6. Konstruowanie sensu, nadanie znaczenia w podejściu do praktyki społecznej, s. 175–195.

Ibidem, s. 187.

Ibidem, s. 187; por. także J.M. Barbier, L’Évaluation en formation, wyd. 2, Paris 1990.

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 14

08.08.2012 07:18

15

E. Marynowicz-Hetka. Przemówienie inauguracyjne...

kacji w polu praktyki to oceny waloryzujące efekty działania bądź też wypowiedzi inspirujące do podjęcia aktywności. Takie usytuowanie pojęć w swego rodzaju sieci z innymi jest szczególnie ważne, kiedy zastanawiamy się nad językiem stosowanym w procesie ewaluacji. Nie można dokonać ewaluacji bez określenia celów działania, ale równocześnie ich ocena w wyniku ewaluacji stanowić może czynnik modyfikujący przyszłe cele podobnego działania. Można więc mówić o „międzyznaczeniowych związkach tego typu słownictwa”18. Dodać należy, że najczęściej wypowiedzi w procesie ewaluacji formułowane są w formie aktów mowy, które przekazują intencję (illokucyjnych) lub tych, które określają skutek (prelokucyjnych)19. Problematyka języka stosowanego w ewaluacji stanowi bardzo rozległą przestrzeń analizy, wymagającą kompetencji interdyscyplinarnych20.

Specyficzny punkt widzenia na problematykę ewaluacji działania w polu praktyki pracy socjalnej/społecznej

Kluczowym elementem narzędzia analizy procesu ewaluacji jest samoświadomość stosowanych podejść badawczych i ich odniesień epistemologicznych. Jest ona o tyle istotna, że ewaluację można pojmować jako swoisty typ badania, analizy praktyki. Bywa także, że jest elementem niezbędnym badań innowacyjnych/eksperymentalnych. Niewątpliwie, zróżnicowaniu przyjmowanych perspektyw sprzyja wybór stanowiska teoretycznego pojmowania działania. Na przykład wyodrębniając podział dychotomiczny na działania strategiczne i niestrategiczne21, w tych pierwszych jesteśmy, używając języka T. Kotarbińskiego, „sprawcami czynu”22, w działaniu towarzyszy nam świadomość, że mamy wpływ na zmianę naturalnego biegu rzeczy. Kierujemy się racjonalnymi rozwiązaniami, które w konsekwencji stosunkowo łatwo poddać ocenie przez odniesienie do uprzednio sformułowanych celów. W tych drugich stanowiskach uznaje się, że działając, jedynie zmieniamy konfigurację danego procesu, jego strukturę, bieg, kolejność zdarzeń itd. Ma to oczywiście znaczenie dla występowania trudności w ocenie działania w danym polu praktyki, ponieważ występują trudności w wyraźnym definiowaniu odniesień ewaluacyjnych oraz pewnej labilności ocen, wynikającej z nieprzewidywalności przebiegu działania. Można powiedzieć, że w tych typach działań ewaluacja zmienia swój status. Znacznie częściej oceny są 18 19 20

21 22

Idem, Działanie..., op. cit., s. 187.

I. Kurcz, Akty mowy [w:] J. Bobryk, Twardowski. Teoria działania, Warszawa 2001, s. 159– –160.

Rozległość tę ukazuje m.in. B. Sierocka, Jedność performatywno-propozycjonalna a perspektywa antropologiczna [w:] eadem (red.), Via Communicandi. Przełom komunikacyjny a filozoficzna idea konsensusu, Wrocław 2003, s. 167–182.

Szerzej na ten temat: E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika..., op. cit.; rozdział poświęcony działaniu społecznemu.

T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Wrocław 1965.

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 15

08.08.2012 07:18

16

E. Marynowicz-Hetka. Przemówienie inauguracyjne...

wyrażane probabilistycznie i heurystycznie, zawierają znacznie więcej sformułowań, które często kształtowane są intersubiektywnie.

Przyjmowane rozumienie działania jako pewnego procesu usytuowanego w czasie i przestrzeni można określić bliżej przez jego elementy: definiowanie sytuacji, orientowanie aktywności i jej projektowanie oraz podjęcie postępowania. Nie są one etapami czy fazami działania, ale raczej elementami tego procesu, w którym mogą przenikać się i przekształcać23.

Dla systematyzowania analizowanej tu problematyki ewaluacji ważne jest, że w różnych postaciach towarzyszy ona działaniu postrzeganemu jako proces usytuowany w czasie i w przestrzeni. Konsekwencją przyjęcia tego założenia jest też zaakceptowanie, że można wyodrębniać różne postaci ewaluacji, kiedy pojęcie to rozumie się w sensie szerokim, jako proces oceniania i wartościowania/ waloryzowania, a nie jedynie w znaczeniu węższym, jako ocena końcowa efektów, zysków, korzyści, realizacji celów, spełnienia oczekiwań, zaspokojenia potrzeb itp. Widoczne jest to m.in. w strategiach realizacji projektów na zamówienie.

Ku konkluzji W tym wystąpieniu przyjęto szersze rozumienie ewaluacji, traktując ją jako immanentną cechę działania, bez której ten proces nie mógłby być realizowany i, co więcej, nie mógłby się rozwijać, spożytkowując jej wyniki. Przyjęcie takiej perspektywy wymaga także podkreślenia, znaczenia tego, kto dokonuje ewaluacji. Przyjmujemy, że mogą to być podmioty działające w danym polu praktyki, które oceniają przebieg działania, odwołując się do jego celów usytuowanych w danym kontekście społecznym; mogą to być także podmioty zewnętrzne, spełniające funkcje audytów i funkcje opiniotwórcze (np. media, opinia publiczna). To oczywiście niebywale poszerza nam horyzont analizy tego zagadnienia ewaluacji.

Należy przypomnieć, że immanentną cechą każdego działania jest dwoistość

Pamiętając o tej specyfice działania, w odniesieniu do ewaluacji chodzi przede wszystkim o jej społeczne postrzeganie, uwrażliwienie na przejawy zmienności oraz funkcje, jakie się jej nadaje. Istotne jest, by poza funkcjami kontrolnymi i oceniającymi mogła także pełnić funkcję formatywną i tym samym sprzyjać uwrażliwieniu podmiotów na jakość estetyczną działania w polu praktyki socjalnej/społecznej, które przejawia się także w uwrażliwieniu na przejawy zmienności, w formułowaniu ocen, które przeciwdziała rutynie (orientacja 23

Pierwsze dwa elementy zostały omówione [w:] E. Marynowicz-Hetka, Pedagogika..., op. cit.

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 16

08.08.2012 07:18

17

E. Marynowicz-Hetka. Przemówienie inauguracyjne...

na powtarzalność) i skostnieniu (orientacja na trwałość i posługiwanie się miarą tradycji)24.

Wydaje się, że ten pogląd mógłby być trafną konkluzją w dyskusji o poszukiwaniu sensu i znaczenia ewaluacji działania w polu praktyki socjalnej. Pozostawiając Państwa z tak zarysowanymi ramami dyskusji nad ewaluacją działania w polu praktyki pracy socjalnej, otwieram XXI Zjazd Polskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy Socjalnej i dziękując Uniwersytetowi w Białymstoku za jego zorganizowanie, życzę udanego pobytu i wzbogacających, uwspólnionych doświadczeń. ***

Korzystając z tego, że tekst ten przygotowałam do druku już po XXI Zjeździe Polskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy Socjalnej, pragnę zwrócić się do wszystkich członków zarządów pięciu kadencji władz (1991–2011) oraz członków Polskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy Socjalnej, jego sympatyków i sprzymierzeńców z wyrazami bardzo serdecznych podziękowań za wiele lat wspólnego tworzenia tej przestrzeni społecznej aktywności, jaką jest nasze stowarzyszenie.

Wraz z ustępującym Zarządem pozostawiamy Stowarzyszenie w dobrej kondycji, które jest wyraźnie rozpoznawalne w środowisku, stając się przez te wszystkie lata bardzo ważną przestrzenią tworzenia się ram kształcenia do pola pracy socjalnej/społecznej w naszym kraju. Spożytkowując jego dorobek i pozycję w środowisku, można daleko bardziej rozwinąć tę inicjatywę społeczną, entuzjastycznie zapoczątkowaną na początku lat 90. XX w.

Nowym władzom Polskiego Stowarzyszenia Szkół Pracy Socjalnej życzę w wymiarze społecznym powodzenia w doskonaleniu tego dzieła, a w wymiarze osobistym choć w części osiągania satysfakcji z pracy społecznej, realizowanej z myślą o innych, jaka była moim udziałem i stanowiła sens mojej aktywności społecznej przez ostatnie 21 lat. Łódź, 14 grudnia 2011 roku

24

J. Dewey, Sztuka jako doświadczenie, Wrocław 1975, s. 379. W tej sprawie podobne stanowisko zajmuje także G. Bachelard, Kształtowanie..., op. cit.

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 17

08.08.2012 07:18

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 18

08.08.2012 07:18

Wstęp

Podjęcie prób dokonania jednoznacznych rozstrzygnięć w zakresie definiowania ewaluacji i wskazania jej użyteczności jest niezwykle trudne. Określa się ją jako systematyczne komplementarne badanie wartości albo cech określonych zjawisk; używa do czytelnego formułowania ocen na podstawie wyraźnie wyartykułowanych kryteriów poprawności i przydatności; wykorzystuje w procesie planowania i podejmowania decyzji. Procesualność i systematyczność badań ewaluacyjnych pozwalają spojrzeć na ewaluację w kontekście pomiaru, analizy oraz oceny poddawanych badaniom zjawisk społecznych, ale traktuje się ją też jako rodzaj refleksji w teorii pomocy społecznej i pracy socjalnej. Ewaluacji podlegają strategie, programy edukacyjne, projekty socjalne, fundusze strukturalne, szkolenia pracowników i beneficjentów służb społecznych oraz modele rozwiązywania problemów społecznych. Badania ewaluacyjne prowadzone na tych płaszczyznach zaczęły rozwijać się dynamicznie wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Wprawdzie odmienne od procedur ewaluacyjnych podejmowanych w innych krajach europejskich, cieszą się obecnie coraz większym zainteresowaniem doświadczonych badaczy. Nierozstrzygnięta kwestia wielości kontekstów ewaluacji w pracy socjalnej oraz refleksja nad dotychczasowymi kierunkami jej rozwoju dały delegację do udokumentowania przemyśleń przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych i praktyków, które prezentujemy w niniejszej monografii zbiorowej. Wiodącą intencją Autorów była analiza zagadnień dotyczących znaczenia ewaluacji dla rozwoju badań, kształcenia i praktyki oraz próba kompleksowej oceny realizowanych działań społecznych, uwzględniająca wybrane problemy, dylematy oraz sposoby ich rozwiązania.

Przygotowanie publikacji wymagało dokonania stosownego podziału zebranego materiału, który ujęto w sześciu częściach.

W pierwszej z nich, zatytułowanej Ewaluacja jako proces wspierający rozwój pracy socjalnej. Teoria i praktyka, odnajdziemy artykuły odzwierciedlające przemyślenia i tezy autorów na temat ważności ewaluacji dla rozwoju profesjonalnej pracy socjalnej, jej walorów, ale i słabości.

Rozważania zawarte w drugiej części Ewaluacja w działaniu społecznym. Kontekst kształcenia, etyki i prakseologii oscylują wokół zagadnień dotyczących przy-

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 19

08.08.2012 07:18

20

Wstęp

gotowania studentów do ewaluacji działań społecznych, autoewaluacji pracowników socjalnych w zakresie doświadczanych przez nich dylematów etycznych, a także uwarunkowania sprawczych społecznie działań podejmowanych przez pedagogów i studentów kierunku praca socjalna.

Autorzy kolejnych artykułów, zawartych w części trzeciej monografii, ukazują problemy skutecznego zaspokajania potrzeb jednostkowych i grupowych.

Zagadnieniom dotyczącym funkcjonowania podmiotów pomocy społecznej oraz ewaluacji instrumentów aktywnej polityki społecznej poświęcono całą część czwartą, zatytułowaną Różne spojrzenia na ewaluację programów aktywizujących.

Problemy i wyzwania.

W rozdziale piątym poddano ocenie jakość działań podejmowanych w środowisku lokalnym na rzecz osób starszych oraz dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną.

W ostatnim, szóstym rozdziale pracy przedstawiono zebrany przez Autorów materiał empiryczny, który odnosi się do problematyki poczucia satysfakcji w związku z wykonywanym zawodem pracownika socjalnego oraz postrzegania osób psychicznie chorych przez reprezentantów zinstytucjonalizowanych służb społecznych. Jeden artykuł w tej części publikacji dotyczy racjonalnego korzystania z mediów elektronicznych, interpretowanego przez Autorkę jako jedna z współczesnych form wsparcia rozwoju dziecka.

Powstanie ostatecznego kształtu opracowania było możliwe dzięki wnikliwym oraz cennym uwagom i sugestiom pani recenzent profesor dr hab. Anny Kotlarskiej-Michalskiej. Dziękuję w imieniu własnym i wszystkich Autorów za niezwykłą cierpliwość, z jaką pani profesor śledziła powstawanie kolejnych, bardziej dojrzałych, wersji pracy.

Pragnę podziękować także pani profesor zw. dr hab. Ewie Marynowicz-Hetce za nieocenione wsparcie otrzymywane na różnych etapach przygotowania publikacji, pobudzające do ciągłego poszukiwania właściwych rozstrzygnięć pojawiających się dylematów.

Książka skierowana jest do szerokiego grona czytelników, szczególnie pracowników naukowych, polityków społecznych, studentów nauk społecznych oraz reprezentantów służb społecznych pragnących wzbogacić wiedzę na temat zagadnień ewaluacji w pracy socjalnej.

Bardzo serdecznie dziękuję wszystkim Autorom za przyjęcie zaproszenia do współtworzenia monografii. Wyrażam nadzieję, że będzie ona stanowiła przyczynek do dalszego, jeszcze bardziej ukierunkowanego dyskursu o istocie ewaluacji, a także o oczekiwaniach jej wykonawców i odbiorców.

Joanna Szymanowska Białystok, grudzień 2011 roku

Szymanowska_Ewaluacja w pracy socjalnej.indb 20

08.08.2012 07:18