ABC pedagoga specjalnego by Oficyna Wydawnicza "Impuls"

ABC PEDAGOGA SPECJALNEGO

ATomkiewicz-B tkowska_ABC Pedago1 1

2010-12-03 13:57:04

ATomkiewicz-B tkowska_ABC Pedago2 2

2010-12-03 13:57:04

Aleksandra Tomkiewicz-Bętkowska Alicja Krztoń

ABC PEDAGOGA SPECJALNEGO Poradnik dla nauczycieli ze specjalnym przygotowaniem pedagogicznym pracujących z dziećmi niepełnosprawnymi, dla studentów kierunków pedagogicznych oraz dla osób zainteresowanych kształceniem integracyjnym

Kraków 2011

ATomkiewicz-B tkowska_ABC Pedago3 3

2010-12-03 13:57:04

Recenzja: dr Małgorzata Kowalska-Kantyka

Redakcja wydawnicza: Kinga Nepelska

Korekta: Agnieszka Gajewska

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

ISBN 978-83-7587-564-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoﬁcyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoﬁcyna.com.pl Wydanie IV, Kraków 2011

ATomkiewicz-B tkowska_ABC Pedago4 4

2010-12-03 13:57:04

Spis treści Wstęp ........................................................................................................ 11 Część pierwsza Miejsce dziecka upośledzonego umysłowo w szkole masowej ..................... 15 Charakterystyka upośledzenia umysłowego ............................................ 17 Najczęstsze przyczyny trudności w uczeniu się ....................................... 24 1. Zaburzenia rozwoju ruchowego ...................................................... 24 2. Zaburzenia spostrzeżeń wzrokowych ............................................... 28 3. Zaburzenia spostrzeżeń słuchowych ................................................ 29 4. Zaburzenia rozwoju mowy .............................................................. 29 Edukacja dzieci upośledzonych umysłowo w szkole masowej ................. 31 Teoretyczne założenia i warunki dobrej integracji ................................... 34 Kilka rad dla nauczyciela, jak należy postępować z uczniem specjalnej troski ..................................................................... 38 Podsumowanie ...................................................................................... 39 Rola pedagoga specjalnego w klasie integracyjnej ................................... 42 Część druga Rewalidacja indywidualna jako forma wspierająca kształcenie dziecka upośledzonego umysłowo w szkole masowej .............................................. 47 Rewalidacja indywidualna – cele i zadania ............................................. 49 Ramowy program rewalidacji indywidualnej ......................................... 50 Wskazówki do pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo podczas zajęć rewalidacji indywidualnej ................................................. 52 Część trzecia Przykładowe ćwiczenia wykorzystywane na zajęciach rewalidacji indywidualnej zgodnie z ramowym programem rewalidacji ....................... 55 Przykłady ćwiczeń według ramowego programu rewalidacji ................... 57

ATomkiewicz-Bętkowska_ABC Pedago5 5

2008-02-26 14:17:24

Spis treści

Część czwarta Zakres czynności i uprawnienia pedagoga specjalnego w klasie integracyjnej ................................................................................. 69 Część piąta Przykładowe opracowania niezbędne w pracy pedagoga specjalnego ........ 75 Dokumentacja przebiegu nauczania ucznia niepełnosprawnego ........... 77 Przykładowe opracowanie dokumentacji przebiegu nauczania ucznia niepełnosprawnego Beaty C. ..................................................... 78 Informacje o uczniu .......................................................................... 78 Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego .................................. 78 Zebrane informacje o uczniu (wywiad środowiskowy, informacje lekarskie, opinie o uczniu, inne) ...................................... 79 Z wywiadu lekarskiego ..................................................................... 81 Semestralna ocena opisowa ucznia .................................................... 82 Diagnoza pedagogiczna określająca mocne i słabe strony ucznia oraz rodzaj wsparcia, jakie dziecko otrzyma ...................................... 83 Program edukacyjny ......................................................................... 85 Program terapeutyczny ..................................................................... 86 Oświadczenie rodzica (prawnego opiekuna) ...................................... 89 Karta obserwacji ucznia klasy I ............................................................ 90 Przykładowe opracowanie standardów wymagań dla ucznia klas I i IV ... 96 Standardy wymagań dla ucznia klasy I .............................................. 96 Standardy wymagań dla ucznia klasy IV ........................................... 102 Przykładowy rozkład materiału dla uczniów klas I i IV ........................ 127 Schemat tabeli. Dzienny plan dydaktyczno-wychowawczy dla uczniów klasy I ........................................................................... 127 Przykładowy dzienny plan dydaktyczno-wychowawczy (rozkład materiału) dla uczniów klasy I ............................................. 128 Schemat tabeli. Plan dydaktyczno-wychowawczy (rozkład materiału) dla uczniów klasy IV ......................................................................... 131 Tygodniowy rozkład materiału dla uczniów klasy IV z j. polskiego, matematyki i przyrody ................................................ 132 Schemat konspektu ............................................................................. 139 Przykładowe opracowanie konspektów w klasach I–III ........................ 141

ATomkiewicz-Bętkowska_ABC Pedago6 6

2008-02-26 14:17:24

Spis treści

Konspekt do lekcji – klasa I .............................................................. 143 Konspekt do lekcji – klasa II ............................................................. 148 Konspekt do lekcji – klasa III ........................................................... 153 Przykładowe oceny opisowe ................................................................. 157 Bibliograﬁa .............................................................................................. 167

ATomkiewicz-Bętkowska_ABC Pedago7 7

2008-02-26 14:17:24

ATomkiewicz-BÄ&#x2122;tkowska_ABC Pedago8 8

2008-02-26 14:17:24

Składamy serdeczne podziękowania Dyrekcji Szkoły Podstawowej nr 11 z Oddziałami Integracyjnymi w Katowicach za stworzenie i ciągłe doskonalenie systemu edukacji integracyjnej, wszystkim koleżankom i kolegom pracującym – dawniej i dziś – w klasach integracyjnych za wkład w rozwój kształcenia integracyjnego oraz zespołowi pedagogów specjalnych za wszechstronne działanie i niezwykłą umiejętność dzielenia się wiedzą i doświadczeniem. Serdecznie dziękujemy pracownikom naukowym Katedry Pedagogiki Specjalnej Uniwersytetu Śląskiego za poświęcony czas, cenne uwagi i wiarę w powodzenie naszego przedsięwzięcia. Szczególne podziękowania kierujemy do naszych wspaniałych uczniów i ich rodziców. Dziękujemy Wam za włożony wysiłek, zaangażowanie i wytrwałość, chęć pokonywania trudności, każdy przyjazny gest i uśmiech... To dzięki Wam praca stała się dla nas źródłem satysfakcji, zadowolenia i nowych inspiracji. Autorki

ATomkiewicz-Bętkowska_ABC Pedago9 9

2008-02-26 14:17:24

ATomkiewicz-BÄ&#x2122;tkowska_ABC Pedago10 10

2008-02-26 14:17:24

Wstęp Termin „integracja” robi ostatnio coraz większą karierę. Jest stosowany w różnych dziedzinach wiedzy i życia. Politycy wzywają do integracji europejskiej, socjologowie mówią o integracji społecznej, a psychologowie o integracji osobowości człowieka. Pojęcie to nabrało również znaczenia w pedagogice. Integracja – z języka łacińskiego integrare – ‘scalić’, w szerokim znaczeniu wyraża się we wzajemnym stosunku pełno- i niepełnosprawnych, w którym są respektowane takie same prawa, liczą się takie same wartości, a obu grupom stwarza się identyczne warunki do wszechstronnego, maksymalnego rozwoju. Integracja konkretnej osoby to rozwój prowadzący do coraz większej wewnętrznej harmonii i równowagi. Poparcie dla idei integracji wyraża się w przyznawaniu takich praw osobom niepełnosprawnym, jakie posiadają ludzie w pełni sprawni. Możliwości te pojawiają się w społecznościach, w których przełamane zostały bariery ignorancji i zaakceptowano ludzi niepełnosprawnych jako pełnowartościowych i pełnoprawnych członków społeczeństwa. Obecność dzieci i młodzieży o specjalnych potrzebach edukacyjnych w szkołach powszechnych nie jest zjawiskiem nowym, nie jest kaprysem mody pedagogicznej czy nowinką społeczną. Jest ideą, za którą przemawia długofalowa koncepcja społecznego ładu kształtowana z różnych pobudek – ustrojowych, politycznych, ekonomicznych czy religijnych. Pojęcie integracji jest kluczową kategorią nowoczesnego myślenia o osobach niepełnosprawnych, myślenia człowieka żyjącego w XXI wieku. Nie chodzi tu tylko o zagwarantowanie prawa do edukacji dzieciom niepełnosprawnym wespół z pełnosprawnymi, lecz przede wszystkim o przygotowanie dzieci niepełnosprawnych do życia w społeczeństwie ludzi pełnosprawnych. Integracja ma także kierunek zwrotny – kształtuje w dzieciach pełnosprawnych umiejętność życia z niepełnosprawnymi i ich akceptację, która nie oznacza jedynie tolerancji, ale także więź z niepełnosprawnymi kolegami. Dzieci niepełnosprawne były zawsze częścią ogólnej populacji dziecięcej, ale w różnym stopniu i z różnym skutkiem wychowywały się i kształciły w normalnych formach szkolnych, często z braku odpowiednich szkół czy

ATomkiewicz-Bętkowska_ABC Pedago11 11

2008-02-26 14:17:24

Wstęp

ośrodków dla dzieci niepełnosprawnych. Izolowanie dzieci specjalnej troski, odseparowanie ich od zdrowych kolegów, masowej edukacji i szkoły powszechnej wydaje się dalece niesłuszne i niemoralne. W ciągu ostatnich lat zaobserwować można wzrastające zainteresowanie problemami rozwoju i edukacji tej grupy. Integracja niepełnosprawnych z ich zdrowymi rówieśnikami w systemie szkolnictwa powszechnego ma w naszym kraju – obok przeciwników – wielu zwolenników. Jej rzecznikami są przede wszystkim rodzice dzieci niepełnosprawnych oraz liczne fundacje i stowarzyszenia pomagające dzieciom niepełnosprawnym i ich rodzinom. Edukacja integracyjna jest problemem trudnym dla całego środowiska. Realizacja tej idei napotyka wiele przeszkód, głównie wiążących się z nienajlepszą sytuacją ekonomiczną kraju i kondycją ﬁnansową oświaty. W szkole podstawowej z oddziałami integracyjnymi pracujemy od 1996 roku. Towarzyszymy naszym podopiecznym w klasie integracyjnej przez cały ten etap kształcenia jako pedagog specjalny, który bezpośrednio pracuje z dziećmi niepełnosprawnymi. W swojej pracy dydaktyczno-wychowawczej często spotykamy się ze sprzecznymi i nieprawdziwymi opiniami na temat integracji w masowej szkole podstawowej. Dotyczą one realizowanego programu nauczania, rzekomo zaniżonego poziomu i dostosowywania tempa pracy dzieci zdrowych do ich niepełnosprawnych rówieśników. Rzeczywistość jest jednak zupełnie inna. U podstaw podjęcia trudu napisania tej książki legło nasze głębokie przekonanie, że obecność dziecka niepełnosprawnego w szkole masowej oraz kształcenie integracyjne mają sens i są korzystne zarówno dla dzieci niepełnosprawnych, jak i zdrowych. Niniejsza publikacja ma przybliżyć ideę integracji, pokazać miejsce dzieci niepełnosprawnych w świecie, do którego przecież należą, a który tak często o tym zapomina. Naszą uwagę skupiłyśmy przede wszystkim na pracy pedagoga specjalnego – pracy wymagającej olbrzymiego zaangażowania i poświęcenia, pracy, bez której funkcjonowanie dziecka niepełnosprawnego w szkole byłoby niemożliwe. Często pedagoga specjalnego nazywa się nauczycielem wspierającym bądź wspomagającym, nauczycielem specjalistą czy też nauczycielem terapeutą – nazewnictwo pod tym względem nie jest jednoznacznie sprecyzowane. Chciałybyśmy zaznaczyć zatem, że w niniejszej książce przez p e d a g o g a s p e c j a l n e g o rozumiemy osobę z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym do pracy z dzieckiem skierowanym do kształcenia specjalnego lub objętym kształceniem specjalnym w szkole ogólnodostępnej.

ATomkiewicz-Bętkowska_ABC Pedago12 12

2008-02-26 14:17:24

Wstęp

Dzieląc się naszym doświadczeniem i spostrzeżeniami, chciałybyśmy rozwiać wątpliwości i obawy, zwłaszcza rodziców oraz nauczycieli niezwiązanych do tej pory z integracją, a także zainteresować tym problemem studentów pedagogiki i młodych nauczycieli, którzy w przyszłości mogą zetknąć się z dziećmi niepełnosprawnymi oraz integracją w szkole. Książka została podzielona na pięć części. W części pierwszej – obok krótkiej charakterystyki upośledzenia umysłowego – zawarłyśmy najczęściej spotykane przyczyny trudności w uczeniu się oraz nakreśliłyśmy edukację dzieci upośledzonych umysłowo w szkole masowej, pokazując tym samym ideę klas integracyjnych, a także założenia i warunki dobrej integracji. Pisząc o klasach integracyjnych, nie sposób podzielić się wszystkimi spostrzeżeniami związanymi z pracą w tego typu oddziałach, dlatego też wybrałyśmy te aspekty, na które – naszym zdaniem – każdy pedagog specjalny w swojej pracy powinien zwrócić uwagę (m.in. kwestia doboru dzieci do klas integracyjnych, ocenianie uczniów niepełnosprawnych czy też rola pracy w grupach). Część druga to cele i zadania rewalidacji indywidualnej wraz z ramowym programem rewalidacji, a także wskazówki do pracy z dzieckiem upośledzonym umysłowo na tego typu zajęciach. W części trzeciej zamieściłyśmy przykładowe ćwiczenia zgodne z wcześniejszym ramowym programem, które z powodzeniem można wykorzystać na zajęciach rewalidacji indywidualnej. Część czwarta to zakres czynności i uprawnienia pedagoga specjalnego pracującego w klasie integracyjnej, jego prawa i obowiązki. Część piąta natomiast zawiera przykładowe opracowania dokumentacji, która – w mniejszym lub większym stopniu – towarzyszy pedagogom specjalnym w ich pracy. Wybrałyśmy te opracowania, które – jak nam wiadomo – sprawiają najwięcej trudności, zwłaszcza studentom i młodym nauczycielom: konspekt, kompleksową dokumentację przebiegu nauczania ucznia niepełnosprawnego, rozkład materiału oraz ocenę opisową. Mamy nadzieję, że zawarte w naszej książce spostrzeżenia, rady i wskazówki na temat integracji w masowej szkole podstawowej, a także przykładowe opracowania, które z powodzeniem stosujemy w codziennej pracy, okażą się pomocne szczególnie młodym nauczycielom i ułatwią zmagania z trudną, ale niewątpliwie satysfakcjonującą i potrzebną edukacją integracyjną, a także przyczynią się do osiągania jeszcze lepszych wyników i nietuzinkowych osiągnięć. Zdajemy sobie sprawę, że praca z dzieckiem o specjalnych potrze-

ATomkiewicz-Bętkowska_ABC Pedago13 13

2008-02-26 14:17:24

Wstęp

bach edukacyjnych jest pracą wymagającą wszechstronnego przygotowania, ogromnego zaangażowania, systematyczności, rzetelności i wiary w sukces. Jednak praca ta dostarcza – zarówno dzieciom, jak i pedagogom – więcej różnorodnych doświadczeń społecznych, a przede wszystkim sprawia ogromną satysfakcję, o czym niejednokrotnie miałyśmy okazję się przekonać. Każdy sukces dydaktyczny lub emocjonalny ucznia – w tym także ucznia niepełnosprawnego – jest sukcesem nauczyciela, jest nagrodą za dobrze wykonaną pracę. Tym bardziej ważne jest, aby każdy nauczyciel pracujący z dziećmi specjalnej troski zdał sobie sprawę z wpływu, jaki wywiera na rozwój dziecka i jego funkcjonowanie w społeczeństwie ludzi zdrowych. Wierzymy, że szkoła XXI wieku to szkoła nauczycieli świadomych siebie, stawianych i realizowanych celów, szkoła stwarzająca równe szanse wszystkim dzieciom – niezależnie od stanu ich zdrowia, potencjału intelektualnego, czy też statusu materialnego ich rodziców. Aleksandra Tomkiewicz-Bętkowska Alicja Krztoń

ATomkiewicz-Bętkowska_ABC Pedago14 14

2008-02-26 14:17:24