Przestępczość skazanych kobiet i mężczyzn w perspektywie biograficznej

Przestępczość skazanych kobiet i mężczyzn w perspektywie biograficznej

Barbara Toroń

Przestępczość skazanych kobiet i mężczyzn w perspektywie biograficznej

Kraków 2013

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 

Recenzenci: prof. dr hab. Henryk Machel prof. dr hab. Anna Nowak

Redakcja wydawnicza: Klaudia Dróżdż Jolanta Kawalec www.e-dytor.pl

Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner

Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska

Wydanie książki stało się możliwe dzięki Uniwersytetowi Zielonogórskiemu

ISBN ----

Oficyna Wydawnicza „Impuls” - Kraków, ul. Turniejowa / tel./fax: ()   ,   ,    www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 

Są ludzie, którzy szeptem swej mądrości sprawiają, że zaczynamy wierzyć w siebie i postrzegamy świat lepszym.

Za pomoc w stworzeniu niniejszej publikacji, cenne wskazówki oraz prawdziwie ludzką życzliwość składam serdeczne podziękowania prof. Annie Nowak prof. Henrykowi Machelowi prof. Jerzemu Modrzewskiemu Autorka

Zjawiska społeczne bada się na różne sposoby i te różne podejścia badawcze nawzajem się uzupełniają. Jednym ze sposobów poznawania zjawisk społecznych są badania biograficzne. Nie pozwalają one pewnie poruszać się w obszarze zobiektywizowanych faktów, ale niczym najdelikatniejsza struna instrumentu nadaje brzmienie całemu utworowi – badania biograficzne dotykają istoty każdego ludzkiego doświadczenia.

Danuta Lalak, Dom i ojczyzna.

Dylematy wielokulturowości, s. –

Spis treści Przestępczość jako droga życiowa – wprowadzenie ........................................



Rozdział  Kryminologiczne teorie przestępczości ...........................................................  .. Teorie biologiczne (antropologiczne) .................................................  .. Teorie psychologiczne .........................................................................  .. Teorie socjologiczne ............................................................................  .. Teorie ekonomiczne ............................................................................  .. Pojęcie stylu życia a teoria przestępczości jako stylu życia Glenna D. Waltersa .............................................................................  Rozdział  Metodologiczne podstawy projektu monograficznych badań biografii osób skazanych ..................................................................................................  .. Model badań jakościowych .................................................................  .. Biografia jako metoda badań humanistycznych ................................  .. Metoda badań biograficznych w historycznym zarysie .....................  .. Analiza biograficzna według Normana K. Denzina ...........................  .. Odmiany metody biograficznej – studium przypadku ......................  .. Przedmiot, cel badań własnych i projektowane problemy badawcze ..............................................................................................  .. Zastosowane techniki badawcze ........................................................  .. Teren badań, charakterystyka próby badawczej i przebieg badań ....  Rozdział  Doświadczenia osób karanych – analiza indywidualnych przypadków i próba ich interpretacji (postępowanie hermeneutyczne) .............................  .. Mężczyźni – karalność: recydywiści ...................................................  .. Mężczyźni – karalność: po raz pierwszy ............................................ 

8

Spis tre ci

.. Kobiety – karalność: recydywistki ......................................................  .. Kobiety – karalność: po raz pierwszy .................................................  Rozdział  Podsumowanie analizy indywidualnych przypadków .....................................  .. Rola środowiska w procesie kryminogenezy badanych .....................  .. Wpływ rodziny na kształtowanie się zachowań przestępczych ........  .. Wpływ szkoły, grupy rówieśniczej i grupy kryminogennej na kształtowanie się zachowań przestępczych ..................................  .. Wpływ instytucji opiekuńczo-wychowawczych i poprawczych na kształtowanie się zachowań przestępczych ..................................  .. Wpływ więzienia na formowanie się zachowań przestępczych ........  .. Rozpoznanie przyczyn wkroczenia na drogę przestępczą ................  .. Adaptacja do warunków więziennych ................................................  .. Resocjalizacja w opinii badanych więźniów .......................................  .. Teoria G.D. Waltersa o przestępczości jako stylu życia w świetle zebranego materiału badawczego ......................................  Zakończenie ......................................................................................................  Bibliografia ........................................................................................................  Załączniki ..........................................................................................................  . Dane statystyczne ................................................................................  . Rysunek rodziny – projekcje więźniów ............................................... 

Przestępczość jako droga życiowa – wprowadzenie Życie człowieka składa się z sekwencji pewnych wydarzeń, które dla każdej jednostki wypełnione są innego rodzaju doświadczeniami, gdyż przeżywa ona emocje i zdarzenia w sposób zindywidualizowany, a więc jedyny w swoim rodzaju. Indywidualizm ten determinuje jednak w znacznym stopniu proces socjalizacji, który Jerzy Modrzewski rozumie jako: [...] proces umożliwiający jednostce zaistnienie społeczne, czy społeczne zamanifestowanie biologicznej gotowości i możliwości stawania się i bycia istotą społeczną, przeżywającą swoje biograficzne życie w jakiejś typowej formie uczestnictwa społecznego.

Uczestnictwo to może przybrać formę standardową – odpowiadającą preferowanym w danej społeczności wzorcom wartości – lub niestandardową – zdystansowaną wobec wartości i wzorów, a często zagrażającą społecznemu wzorcowi.

Do tożsamych wniosków dochodzi Edward Hajduk, który, prowadząc rozważania na temat wzoru przebiegu życia (wzoru biografii), stanowiącego „wielofazowy, postulowany przebieg życia jednostki, członka określonego typu społeczeństwa”, dostrzega istnienie modelu zupełnie z nim sprzecznego, stanowiącego „rodzaj dewiacji społecznej”, będącej „odchyleniem od społecznego wzoru”.

Prekursorami w dziedzinie badań nad społecznym aspektem życia byli William Thomas i Florian Znaniecki, którzy ujmowali biografię jednostkową w kategoriach kulturowej wartości i wzoru. Pod koniec XX wieku powstały nowe teorie drogi życiowej, odwołujące się do poszczególnych okresów życia jednostki, zdeterminowanych przez poszczególne wydarzenia.

Droga życiowa traktowana jest jako okres trwania i istnienia jednostki ludzkiej, na który składają się budowane w aspekcie społecznym sekwencje faz traktowanych przez jednostkę i społeczeństwo jako zróżnicowane, zazwyczaj 1 J. Modrzewski, Socjalizacja i uczestnictwo społeczne. Studium socjopedagogiczne, Wyd. Naukowe UAM, Poznań 2004, s. 12.

2 E. Hajduk, Kulturowe wyznaczniki biegu życia, Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 32–33.

10

Przest pczo jako droga yciowa – wprowadzenie

uszeregowane i oddzielone od siebie przez normatywnie zdefiniowane stadia przejściowe.

Początków zainteresowania „biegiem życia” czy „historią życia” upatruje się w pracy Theodora Schulze z  roku – Autobiografia i historia życia, w której autor zwrócił uwagę na ważną rolę historii życia w procesach kształtowania tożsamości, gdyż zawiera nie tylko suche fakty podawane w życiorysach, ale także zachowania niechlubne, wstydliwe, konflikty i życiowe niepowodzenia.

Jak pisze Danuta Lalak, perspektywa drogi życiowej oparta jest na czterech założeniach: − dojrzewanie oraz zmiany rozwojowe powinny być postrzegane jako proces ciągły, trwający przez całe życie; − etapy w różnych sferach życia są ze sobą wzajemnie powiązane i wywierają na siebie wpływ; − uwarunkowania społeczne i historyczne mają wpływ na rozwój człowieka; − modyfikacje rozwoju człowieka poprzez interwencje zapobiegawcze lub naprawcze odniosą największy skutek, jeśli wyczulone będą na rozwojowe potrzeby i możliwości danego przedziału wiekowego na przestrzeni życia.

Według E. Hajduka o jakości życia jednostki decyduje jej wybór wzoru biografii. Istotne jest bowiem to, czy wybór ten będzie zbieżny ze społecznymi oczekiwaniami. Wzorców dostarcza proces socjalizacji.

Teorie drogi życiowej posłużyły badaczom do analizy kariery przestępczej poszczególnych jednostek. Karierę przestępczą definiuje Alfred Blumstein jako „obserwacyjną sekwencję przestępstw popełnianych przez konkretną osobę”.

Według teorii Davida P. Farringtona zachowania przestępcze rodzą się poprzez interakcje jednostki – posiadającej tendencję do zachowań aspołecznych (tkwiącą w człowieku przez całe życie i wyrażającą się w różnych jego etapach) – ze środowiskiem, w którym jednostka znajduje sposobność i wzorce konieczne do popełnienia przestępstwa. Mówiąc o tendencji do zachowań aspołecznych, D.P. Farrington wyróżnił charakterystyczne (występujące już w wieku – lat) cechy: 3 M. Marczak, Przestępczość kobiet w perspektywie teorii drogi życiowej, w: Resocjalizacja – ciągłość i zmiana, red. M. Konopczyński, B.M. Nowak, Wyd. Pedagogium, Warszawa 2008, s. 192.

4 Por. D. Lalak, Podejście biograficzne (biograficzność) w naukach o wychowaniu. Trzy perspektywy dyskursu, w: Podstawy metodologii badań w pedagogice, red. S. Palka, GWP, Gdańsk 2010, s. 270.

5 Cyt. za: ibidem, s. 193.

6 Por. E. Hajduk, Układy społeczne i ich funkcje socjalizacyjne (zarys problemów), Lubuskie Towarzystwo Naukowe, Zielona Góra 1999, s. 9.

7 Por. H.J. Schneider, Przyczyny przestępczości. Nowe aspekty międzynarodowej dyskusji o teoriach kryminologicznych, „Archiwum Kryminologii” 1997–1998, t. XXIII–XXIV. 8 Cyt. za: M. Marczak, Przestępczość kobiet..., op. cit., s. 195.

9 Ibidem.

Przest pczo jako droga yciowa – wprowadzenie

− antyspołeczne zachowanie, nienawiść i agresywność; − nadpobudliwość, impulsywność, trudności z koncentracją i skłonność do podejmowania czynów ryzykownych; − niski poziom inteligencji i osiąganie słabych wyników w nauce; − przestępczość w rodzinie; − złe warunki socjalno-bytowe rodziny (np. bieda, niskie dochody, duża liczebność rodziny, złe warunki mieszkaniowe); − niedostateczny wpływ wychowawczy rodziców, konflikty i rozwód w rodzinie, autorytarna dyscyplina.

Teoria drogi życiowej Terence’a P. Thornberry’ego opiera się na założeniu, iż w wieku młodzieńczym następuje osłabienie więzi ze społeczeństwem na skutek słabego przywiązania do rodziców, ignorowania obowiązków szkolnych oraz odrzucania uznawanych społecznie wartości. W wyniku relacji ze środowiskiem przestępczym jednostka nabywa aspołecznych kompetencji oraz znajduje uznanie. Jeśli rodzina nie wzmocni pozytywnie jednostki w tym okresie, nie zaneguje podejmowanych prób przeniknięcia do grup nieformalnych o charakterze dewiacyjnym, droga do przestępstwa stoi przed młodym człowiekiem otworem. W takich sytuacjach – jak zauważa Wiesława Kubiak-Krzywicka: Dochodzi do zaniedbywania lub porzucania swojego uczestnictwa w pozytywnych grupach odniesienia, czyli odchodzenia od pełnienia podstawowych ról społecznych lub ich niepełnego realizowania. Osłabienie więzi z członkami tych grup działa na rzecz zbliżania się do grup negatywnych. Jednostka bowiem szuka kontaktów z takimi partnerami, którzy ją uznają bądź nawet podnoszą jej samoocenę. Tworzy się wówczas lub stabilizuje tzw. tożsamość negatywna lub – w bardziej skrajnym jej obrazie – tożsamość dewiacyjna.

Podobną zależność dostrzegają także inni współcześni badacze – traktujący teorię drogi życiowej jako jeden z elementów mających wpływ na zachowania przestępcze – Robert J. Sampson i John H. Laub. Zauważyli oni, że związki z nieformalnymi instytucjami kontroli społecznej typu: rodzina, społeczność lokalna, praca, mają wpływ na zachowania przestępcze na drodze życiowej, niezależnie od antyspołecznej przeszłości, gdyż instytucje te tworzą nieformalną kontrolę społeczną, mogącą zapobiegać lub wzmacniać (w zależności od siły oddziaływania) tendencję do zachowań dewiacyjnych. Prezentowani badacze dowodzą, że stabilność zatrudnienia oraz więzi małżeńskie mają ścisłe powiązanie z występującą tendencją do zachowań przestępczych: 10 Por. H.J. Schneider, Przyczyny przestępczości..., op. cit., s. 34.

11 Za: M. Marczak, Przestępczość kobiet..., op. cit., s. 196.

12 W. Kubiak-Krzywicka, Resocjalizacja jako konwersja tożsamości dewiacyjnej, w: Resocjalizacja – ciągłość i zmiana, op. cit., s. 152–153.

13 M. Marczak, Przestępczość kobiet..., op. cit., s. 197.

11

12

Przest pczo jako droga yciowa – wprowadzenie

Im silniejsze są związki dorosłego z pracą i rodziną, tym mniej popełnia on przestępstw i w tym mniejszym stopniu angażuje się w zachowania dewiacyjne.

Z zaprezentowanych powyżej teorii dróg życiowych, korelujących z pojęciem socjalizacji i asocjalności jednostek, wynika, że życie człowieka jest procesem zindywidualizowanym, zależnym od doświadczeń, a nade wszystko interakcji ze społeczeństwem. W wyniku różnorodnych zaburzeń w poszczególnych etapach życia, uwarunkowanych społecznie i historycznie, ze szczególnym uwzględnieniem wczesnego okresu rozwojowego i wpływu środowiska rodzinnego, dochodzi do wkroczenia jednostki na drogę przestępczą. Istotny wpływ na kształt drogi życiowej człowieka, a przede wszystkim jej właściwy lub dewiacyjny charakter ma także stabilność zatrudnienia (czy w ogóle możliwość podjęcia pracy) oraz silne więzi małżeńskie w dorosłym życiu.

Z pojęciem drogi życiowej nierozerwalnie związane jest również określenie stylu życia. Pojęcie to pojawiło się w naukach socjologicznych w latach . ubiegłego wieku i stosowane było wymiennie z takim określeniami, jak: sposób życia, warunki życia, jakość życia, poziom życia. W przeciwieństwie do określeń traktowanych synonimicznie, pojęcie stylu życia odnosi się do codziennych zachowań, ich motywacji oraz sposobu użytkowania rzeczy. O stylu życia można mówić w sytuacji, kiedy pojawia się możliwość wyboru zachowań.

Badając go, należy zwrócić uwagę na zróżnicowanie zachowań i ich motywacji występujących w danej zbiorowości, jak również na zjawiska kulturowe decydujące o zachowaniach będących źródłem odmienności, nie zapominając o uwarunkowaniach ekonomicznych. Stylem życia nazywa Wincenty Okoń sposób bycia danej zbiorowości w społeczeństwie, który stanowi specyficzny zespół codziennych zachowań członków danej zbiorowości, określający ich społeczne położenie i umożliwiający ich społeczną identyfikację. Styl życia dotyczy zarówno ludzkich zachowań, jak również psychofizycznych postaw leżących u progu zachowań: motywacji, potrzeb, akceptowanych wartości. W stylu życia istotną rolę odgrywa budżet czasu i jego zagospodarowanie, wykonywana praca i stosunek do niej, jak również coraz częściej konsumpcja i jej charakter. Styl życia może być wynikiem uświadomionych decyzji człowieka zmierzającego do zmiany, pod których wpływem pojawia się wyodrębnianie otoczenia w sensie osobowym i materialnym, przebudowa dotychczasowych wzorców, wdrożenie nowych wartości. Sposób bycia jednostki, wybór wartości i stylu życia jest procesem świadomym.

14 M. Marczak, Przestępczość kobiet..., op. cit., s. 198.

15 Por. W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wyd. Akademickie „Żak”, Warszawa 2004.

Przest pczo jako droga yciowa – wprowadzenie

Zygmunt Bauman, charakteryzując ponowoczesny styl życia, wskazuje, iż jego atrybutami są: niespójność, niekonsekwencja postępowania, fragmentaryzacja i epizodyczność rozmaitych sfer życia jednostek. Wraz z rozwojem bytu w konglomeratach miejskich człowiekowi coraz trudniej było znaleźć swoje miejsce w tłumie – stąd anonimowość jednostki, „ulotność własnej osobowości” i zaburzenia tożsamości są nieodłączną konsekwencją rozwoju cywilizacyjnego.

Człowiek początków XXI wieku coraz częściej nie może odnaleźć się w otaczającym go świecie, traci poczucie „ego”, nie radzi sobie z wymogami masowego kształcenia, traktującego jednostki ludzkie w sposób przedmiotowy, jest atakowany zewsząd przez informacje i odczuwa lęk przed dynamiką postępu technicznego.

Pytanie o tożsamość wyrasta z chybotliwości istnienia, jego „manipulowatości”, „niedookreślenia”, niepewności i nieostateczności wszelkich form, jakie przybrało. Wynika ono także z doznania, że w tych warunkach wybór jest koniecznością, a wolność jest losem człowieka. Tożsamości nie dostaje się ani w prezencie, ani z wyroku bezapelacyjnego; jest ona czymś, co się konstruuje, i co można (przynajmniej w zasadzie) konstruować na różne sposoby, i co nie zaistnieje w ogóle, jeśli się jej na któryś ze sposobów nie skonstruuje. Tożsamość jest zatem zadaniem do wykonania i zadaniem, przed jakim nie ma ucieczki.

Mówiąc o plastycznej tożsamości i stylu życia, wskazuje Z. Bauman na cztery wzory „ponowoczesnej” osobowości: spacerowiczów, włóczęgów, turystów i graczy. Z uwagi na rozpatrywane kwestie, najbliższe przestępczemu stylowi życia (choć nie dotyczą one przestępców sensu stricto) wydają się wzorce życia określane metaforycznie jako: włóczęgostwo, gra i po części turystyka.

Termin włóczęga odnosi Z. Bauman ogólnie do ludzi czasów ponowoczesnych: „Jeśli nasi przodkowie byli «pielgrzymami przez życie» – dziś «wszyscy jesteśmy (po trosze) włóczęgami»”. Włóczęga zadowala się tymczasowością miejsca, w którym przebywa i w którym długo nie zabawi. Nie zna celu swej podróży, [...] ruch jest dlań ważniejszy od celu [...]. Trasa włóczęgi jest cmentarzyskiem nadziei, pokrytym nagrobkami rozczarowań. Włóczęga wie zawsze dobrze, od czego ucieka. Wie nie całkiem i mgliście tylko, ku czemu zdąża.

Termin gracz odnosi Z. Bauman do ludzi, w których świecie „zasadą organizacyjną” jest ryzyko, a głównym atutem staje się spryt. Cokolwiek gracz czyni,

16 17 18 19

Por. Z. Bauman, Dwa szkice o moralności ponowoczesnej, Instytut Kultury, Warszawa 1994, s. 7.

Ibidem, s. 9.

Ibidem, s. 28.

Ibidem, s. 28–29.

13

14

Przest pczo jako droga yciowa – wprowadzenie

jest to podporządkowane chęci wygranej. Współpracuje z partnerem, ale walczy z przeciwnikiem. W grze nie ma miejsca na uczucia i odruchy typowo ludzkie: sympatię, litość, pomoc wzajemną. Życie jest grą o tyle, o ile w ponowoczesnym świecie nie odnajdujemy (a i nie szukamy) praw nieodmiennych i trwałych, o ile nie potrafimy już [...] oddzielić od siebie nawzajem konieczności i przypadku, o ile kalkulacje ryzyka zastępuje pewność, a hazard determinuje tylko reguły sensownego działania.

„Turysta opuszcza dom w poszukiwaniu wrażeń” – to jest jego główny cel.

Ten typ osobowości charakteryzuje tendencja do modelowania rzeczywistości i podporządkowywania jej sobie, jednostka dobiera scenariusze odpowiednio do własnych upodobań. Cechy te można odnieść nie tylko do pewnej kategorii przestępców, ale – jak twierdzi Z. Bauman – w naszych ponowoczesnych czasach wszyscy jesteśmy turystami: Świat ma nam służyć do kolekcjonowania wrażeń; i tyle on wart, ile wrażeń dostarcza. Wszędzie, gdzie jesteśmy, jesteśmy przejazdem [...]. Chwilowość jest ważna: nagradza nas ona anonimowością, prawem do wyboru profi lu, jakim chcemy się tłumowi w westybulu ukazać, zwalnia od obowiązku ujawnienia tej „prawdy” o sobie, jaką dzielić się z innymi tutaj i teraz nie chcemy.

Metaforyczne ujęcie modelu osobowości – owego wzorca osobowego czasów ponowoczesnych – posiada wymiar nie tylko fi lozoficzny. Jest odbiciem tego, co Z. Bauman określa jako tymczasowość, epizodyczność i wieloznaczność, a co wiąże się – niestety – z brakiem stabilności i jasno określonego życiowego celu, którego zdobycie wydaje się w obecnych układach społecznych nierealne. Warto zauważyć, iż teoria Z. Baumana ma wymiar głęboko pesymistyczny, a świat „prostszy i bardziej jednoznaczny” pozostaje wyłącznie w sferze marzeń.

Przestępczość jest zjawiskiem społecznie niepożądanym i sprzecznym z ogólnie pojętym interesem społecznym. Społeczność po to ustala prawa, aby zapanować nad chaosem i wprowadzić podstawy ładu, gdyż tylko on jest w stanie zapewnić jednostce poczucie bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo określa się jako [...] potrzebę egzystencjalną, wynikającą z obiektywnych warunków bytowania ludzi i różnych grup społecznych oraz ich wzajemnych relacji, wymagającą troski o jej zaspokojenie.

Bezpieczeństwo stanowi niezbędny i trwały element życia społecznego, łączy się z bezpieczeństwem publicznym i osobistym. Kierując się potrzebą 20 Z. Bauman, Dwa szkice..., op. cit., s. 36.

21 Ibidem, s. 32.

22 J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska. Współzależność i sprzeczność interesów, „Sprawy Międzynarodowe” 1982, nr 7, s. 32.

Przest pczo jako droga yciowa – wprowadzenie

zapewnienia bezpieczeństwa i ładu, społeczeństwo eliminuje jednostki o osobowości dewiacyjnej, które dopuściły się czynów karalnych w myśl istniejącego prawa, i izoluje je w jednostkach penitencjarnych: Ograniczenie przestrzenne, zamknięcie w więzieniach o różnym rygorze i stopniu izolacji, było zawsze podstawowym sposobem radzenia sobie z grupami społecznymi, które miały trudności z asymilacją, nie dawały się kontrolować i sprawiały innego rodzaju kłopoty.

Jak zauważa E. Hajduk, współczesne społeczeństwa wykorzystują coraz dokuczliwsze środki utrzymania ładu społecznego, poprzez rozbudowę zinstytucjonalizowanych systemów kontroli, co znacznie obciąża budżet państwa.

Wzrasta rola sankcji prawnych, natomiast ograniczone zostaje znaczenie ważnych niegdyś w regulacji zachowań norm obyczajowych i moralnych. Przestępczość stanowi poważne obciążenie dla systemu społecznego, [...] generuje [...] koszty społeczne, począwszy od zagrożenia przestępczością, a skończywszy na kosztach wynikających z przestępstwa oraz na przykład z utrzymania więziennictwa, co zawsze obciąża budżet państwa, a więc podatnika.

W procesie instytucjonalizacji kary pozbawienia wolności – zdaniem Mieczysława Cioska – istotną rolę odegrały czynniki ekonomiczny i historyczny.

Czynnik ekonomiczny wiązał się z faktem, iż działające przed wprowadzeniem instytucji więziennej zakłady pracy przymusowej i domy poprawcze (Europa XVII–XVIII w.) wymuszały karnie ciężką pracę, za którą nikt uwięzionym nie płacił, stąd też stanowiły „miejsce ekonomicznego wyzysku”. Czynnik historyczny związany był z dążeniami epoki oświecenia i rewolucjami burżuazyjnymi, które jednym z haseł uczyniły „wolność osobistą jednostki”. Utrata tej wolności – najcenniejszej wartości – stanowiła najlepszy, gdyż „najbardziej przykry i dotkliwy środek represji”.

Historia instytucji więziennej jest bardzo obszerna i dowodzi, że idea penitencjarna przeżywała wiele przeobrażeń, zarówno pod względem organizacji życia w więzieniach (np. wprowadzenie pod koniec XVIII wieku celkowego systemu penitencjarnego), jak i pod względem traktowania więźniów (np.

23 Z. Bauman, Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, przeł. E. Klekot, PIW, Warszawa 2000, s. 124.

24 Por. E. Hajduk, Układy społeczne..., op. cit., s. 133–134.

25 H. Machel, Sens i bezsens resocjalizacji penitencjarnej – casus polski (studium penitencjarno-pedagogiczne), Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006, s. 152.

26 M. Ciosek, Psychologia sądowa i penitencjarna, wyd. II, Wyd. Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2003, s. 183.

27 Ibidem.

28 Por. ibidem, s. 183–197.

15

16

Przest pczo jako droga yciowa – wprowadzenie

izolacje, skazanie na samotność, wprowadzenie reguły milczenia, bezczynność, samorefleksja, aż do postulatu poprawy i wdrażania tez teorii wychowania oraz dopasowania sposobu wykonywania kary do indywidualnych cech konkretnego więźnia).

Thomas Mathiesen, norweski socjolog prawa prowadzący badania na gruncie więziennictwa, doszedł do wniosku, iż „na przestrzeni swych dziejów więzienie w rzeczywistości nigdy nie resocjalizowało ludzi. Nigdy nie pozwalało im uzyskać na nowo «kompetencji społecznej»”. Zamiennikiem pożądanych społecznych kompetencji, czyli nabycia prospołecznych zachowań, stało się „uwięziennienie” skazanych, rozumiane jako zmuszenie ich do przyjęcia zwyczajów i zachowań właściwych dla warunków zakładu penitencjarnego, dalekich od norm kulturowych „zdrowego” społeczeństwa.

Badania Lloyda W. McCorklego i Richarda R. Korna ujawniły mechanizm działania więzienia jako szkoły przestępczości. Badacze ci wskazali, iż proces policyjny oraz sądowy, którego finałem staje się kara pozbawienia wolności, stanowią „rytuał symbolicznego odrzucenia i fizycznego wyłączenia”, będącego upokorzeniem winnego. To odrzucenie nie powoduje uruchomienia się poczucia skruchy i akceptacji sytuacji, lecz wręcz przeciwnie – powoduje wytworzenie odruchu samoodrzucenia: „wolą odrzucić tych, którzy ich odrzucili” i to na jedynej możliwej drodze – przy użyciu przemocy. Strategia ta przenika do stereotypu przestępcy, uzupełniając go przekonaniem o wrodzonej skłonności do recydywy: Przestępca żyje stale tymczasowością, w strachu, że zostanie ujęty, skazany i osadzony w więzieniu. W jego życiu brak stabilizacji, narażony jest na stygmatyzację i często powrót do przestępstwa.

Rozważając istotny czynnik resocjalizacyjny, jakim jest praca, dochodzi Z. Bauman do przekonania, iż działania zmierzające do wdrożenia do pracy mogą być skuteczne, jednakże hamulcem w tym dążeniu okazuje się brak pracy i jakichkolwiek perspektyw związanych z jej zdobyciem po zakończeniu wyroku pozbawienia wolności. Sytuację taką cytowany autor (prowadzący obserwacje głównie na gruncie amerykańskim) wiąże przede wszystkim z korzyścią, jaką ustrój kapitalistyczny wiąże z bezrobociem i redukcją zatrudnienia: Obecnie więzienie stanowi raczej rozwiązanie alternatywne wobec zatrudnienia; sposób pozwalający manewrować całkiem licznym segmentem społe29 30 31 32 33

Cyt. za: Z. Bauman, Globalizacja..., op. cit., s. 130.

Określenie D. Clemmera, por. ibidem, s. 130, 148.

Por. Z. Bauman, Globalizacja..., op. cit., s. 148.

Ibidem, s. 149.

H. Machel, Sens i bezsens..., op. cit., s. 151.

Przest pczo jako droga yciowa – wprowadzenie

czeństwa lub go neutralizować; członkowie tego segmentu nie są potrzebni jako wytwórcy, nie ma dla nich „pracy do wzięcia”.

Warto w tym miejscu zauważyć, że działania takie są czynnościami z gruntu nieetycznymi, jak nieetyczna wydaje się częstokroć kara stosowana wobec sprawców, którzy są ludźmi naznaczonymi przez biedę i potrzebowaliby raczej pomocy niż kary.

Okradanie całych narodów z ich bogactw nazywa się „promowaniem wolnego rynku”; okradanie całych rodzin i wspólnot lokalnych ze środków do życia nazywa się „redukcją zatrudnienia” lub po prostu „modernizacją”. Żaden z tych czynów nigdy nie został nazwany przestępstwem i nigdy nie podlegał karze.

Dlatego też więzienia z reguły wypełnione są ludźmi wywodzącymi się z niższych warstw społecznych (robotniczej, chłopskiej), popełniającymi „pospolite” (typu kradzież) przestępstwa, co Z. Bauman określa mianem „kryminalizacji ubóstwa”: A zatem więzienia w coraz większym zakresie zastępują zanikające instytucje opiekuńcze – i najprawdopodobniej proces ten będzie postępował, w miarę jak zamierać będą świadczenia społeczne.

Powołując się na pewien rodzaj sterowania opinią publiczną w USA, Z. Bauman dowodzi, iż próba zapewnienia bezpieczeństwa poprzez izolację jednostek niedostosowanych społecznie, jest nie tylko elementem skutecznej gry politycznej partii rządzących, ale także dowodem działań: [...] wybiera się zamknięcie w więzieniu jako najlepszy dowód na to, że „coś zostało zrobione” [...]. Hasło brzmi: „nasze ulice – znowu bezpieczne”, a cóż lepiej zapowiada jego spełnienie niż usunięcie nosicieli niebezpieczeństwa i zamknięcie ich w przestrzeni leżącej poza zasięgiem wzroku i dotyku; przestrzeni, z której nie mogą uciec?.

W nieustannie trwającym dialogu na temat penitencjarystyki coraz częściej zauważyć można postawy pesymistyczne, przejawiające się w negacji skutecz-

34 35 36 37

Z. Bauman, Globalizacja..., op. cit., s. 131.

Por. ibidem, s. 134.

Ibidem, s. 145.

Z. Bauman, Praca, konsumpcjonizm i nowi ubodzy, przeł. S. Obirek, Wyd. WAM, Kraków 2006, s. 147.

38 Idem, Globalizacja..., op. cit., s. 139–142.

39 Ibidem, s. 142 i 144.

17

18

Przest pczo jako droga yciowa – wprowadzenie

ności kary pozbawienia wolności jako środka readaptacji społecznej. Formułowane są postulaty analizy izolacji więziennej we wszystkich jej aspektach.

Wychodząc naprzeciw potrzebom zrewidowania przyczyn przestępczości i adaptacji do przestępczego stylu życia, należałoby zbadać zachowania przestępcze osób pozbawionych wolności traktowane przez nich jako styl życia.

W  roku Glenn D. Walters sformułował teorię przestępczości jako stylu życia. Uznał on, że człowiek nie jest ani zły, ani dobry ze swej natury, więc socjalizacja nie jest sprawą natury ludzkiej. Osoba łamiąca normy społeczne kształtuje własny system wartości usprawiedliwiający jej działania. W resocjalizacji konieczne jest wzbudzenie poczucia odpowiedzialności, będącego warunkiem zmiany siebie i porzucenia przestępczego stylu życia.

Podstawa teoretyczna stanowi dla badacza problemu fundament, który pozwala na sformułowanie istotnych problemów i poszukiwanie – na gruncie praktyki (rozumianej jako badania konkretnego wycinka rzeczywistości) – odpowiedzi na nurtujące go pytania.

Badając zachowania przestępcze skazanych kobiet i mężczyzn, należy zacząć od prezentacji wybranych teorii kryminologicznych przestępczości. Rozdział  niniejszej pracy badawczej ma na celu nie tylko zaznajomienie z istotnymi dla kryminologii i wszelkich nauk społecznych teoretycznymi podstawami, lecz także uświadomienie, iż teorie przestępczości zmieniają się nie tylko w związku z rozwojem nauki, ale także w toku zmiany wzorców społeczeństw, norm, tradycji, ustrojów czy pewnych socjalizacyjnych schematów.

W rozdziale  omówiono wybraną drogę metodologiczną. Nie umniejszając znaczenia badań ilościowych we współczesnych naukach społecznych, w niniejszych badaniach dominuje model badań jakościowych, który – w epoce zanikania tożsamości jednostki i negacji znaczenia indywidualizmu – wydaje się nie tylko próbą obrony godności człowieka, ale przede wszystkim próbą przypomnienia, iż życie człowieka jest sprawą głównie jednostkową i nie ma dwóch tożsamych życiorysów. „Nawet jeśli opowiedziany życiorys jest w dużym stopniu typowy, to zawsze jest indywidualny i ma swój konkretny wymiar czasowy”. Możemy jedynie poszukiwać punktów stycznych, podobieństw, pewnych tendencji, które składają się na pojęcie zachowań przestępczych i przestępczego stylu życia.

Należy jednak pamiętać, że każdy przypadek tzw. niedostosowania społecznego jest przypadkiem jednostkowym.

40 Por. B. Hołyst, Wiktymologia, PWN, Warszawa 1997, s. 522.

41 Opracowano na podstawie: M. Ciosek, Psychologia sądowa..., op. cit., s. 69–84 oraz J.M. Stanik, Wybrane koncepcje i wyniki badań kryminologicznych a perspektywy resocjalizacji, w: Resocjalizacja. Teoria i praktyka pedagogiczna, red. B. Urban, J.M. Stanik, t. I, PWN, Warszawa 2008, s. 116–135.

42 D. Lalak, Podejście biograficzne..., op. cit., s. 271.

Przest pczo jako droga yciowa – wprowadzenie

Żyjemy w czasach postmodernizmu, w których – zdaniem Lauren Richardson i Elizabeth Adams St. Pierre – dopuszczamy możliwość współistnienia rozmaitych punktów widzenia i różnych sposobów odkrywania wiedzy.

Postmodernizm opiera się na przekonaniu, że żadna metoda bądź teoria, żaden dyskurs bądź gatunek, żadna tradycja bądź nowość nie są ani uniwersalne, ani jedyne czy uprzywilejowane. [...] Jakościowym pisarzom udało się uniknąć wymogu, by wiedzieć wszystko. Nie muszą udawać wszechwiedzących narratorów wygłaszających uniwersalne i ponadczasowe sądy.

Metoda biograficzna stosowana jest w badaniach o charakterze jakościowym. Określana jest jako konglomerat różnych innych metod badawczych łącznie z ich technikami obejmującymi zwłaszcza analizę dokumentów, obserwację, metodę sondażu i metodę dialogową .

Metoda biograficzna to tendencja w badaniach społecznych, która historię życia człowieka uczyniła zarówno przedmiotem badań, jak i podmiotem zmiany indywidualnej [...] oraz źródłem wiedzy o człowieku, środowisku, historii .

Metoda biograficzna – bądź jej wybrane elementy – wykorzystywana była przez współczesnych badaczy przestępczości, m.in. przez: Małgorzatę H. Kowalczyk , Katarzynę Bondę, Sławomira Przybylińskiego, których prace dotyczyły głównie zabójców.

W rozdziale metodologicznym zaprezentowano nie tylko wybraną metodę i techniki badawcze oraz badaną populację przestępców i miejsce ich pobytu, ale także główne problemy badawcze. Podjęto próbę rozpoznania fragmentu rzeczywistości społecznej, jaką tworzą więźniowie osadzeni w zakładzie karnym typu zamkniętego, a sam zamysł badawczy wynika z potrzeb zbadania przestępczości rozumianej jako styl życia jednostki – problemu istotnego nie tylko ze względu na cele resocjalizacyjne placówek penitencjarnych, ale także szeroko pojęty interes społeczny – utrzymywania takich placówek.

43 L. Richardson, E. Adams St. Pierre, Pisanie jako metoda badawcza, w: Metody badań jakościowych, red. N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, red. nauk. wyd. pol. K. Podemski, t. II, PWN, Warszawa 2010, s. 459–460.

44 Por. M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003, s. 293–294.

45 D. Lalak, Podejście biograficzne..., op. cit., s. 274.

46 M.H. Kowalczyk, Zabójcy i mordercy. Czynniki ryzyka i możliwości oddziaływań resocjalizacyjnych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010.

47 K. Bonda, Polskie morderczynie, Wyd. Muza SA, Warszawa 2009.

48 S. Przybyliński, Więźniowie „niebezpieczni” – ukryty świat penitencjarny, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012.

19

20

Przest pczo jako droga yciowa – wprowadzenie

Problemy badawcze oscylują wokół zagadnień związanych z wpływem środowiska na formowanie się osobowości przestępczej, przyczyn wkroczenia na drogę przestępczą, adaptacji do warunków więziennych, postrzegania przez skazanych procesu resocjalizacji w polskich więzieniach oraz testowania teorii G.D. Waltersa.

Prezentowany w rozdziale  materiał badawczy stanowi nie tylko dokument życia współczesnych polskich przestępców (badania przeprowadzane były w latach –), ale przede wszystkim źródło informacji na temat warunków sprzyjających niedostosowaniu społecznemu oraz znaczenia wpływu jednostek penitencjarnych na formowanie się tzw. osobowości przestępczej. W rozdziale tym uwzględniono podział na osoby karane po raz pierwszy oraz recydywistów, co pozwala uchwycić przede wszystkim zmianę nastawienia i sposobu myślenia osób, które powracają za więzienne mury, a przestępczość traktują bardzo często jako jedyne źródło dochodów i jedyny możliwy sposób na życie. Celowo unikano innych podziałów (jedynym wyznacznikiem układu materiału faktograficznego jest wiek przestępcy), aby unaocznić fakt, iż w celach za więziennymi murami, w tym swoistym „innym świecie” spotykają się ze sobą ludzie „przypadkowi”, którzy wzajemnie na siebie oddziałują i wzajemnie siebie kształtują, tak jak to bywa w normalnych układach społecznych. Materiał zamieszczony w tym rozdziale nie służy zatem typizacji, lecz stanowi bazę faktograficzną będącą podstawą do generowania sądów ogólnych, co zostało dokonane w rozdziale .

Wyrażono także nadzieję, że zebrany materiał posłuży innym badaczom przestępczości do poszukiwania odpowiedzi na wiele nurtujących nas problemów. „Zakończenie” stanowi próbę podsumowania oraz sformułowania wniosków wynikających z przeprowadzonych analiz, jak również realizację celu praktycznego, mającego na względzie poprawę funkcjonowania placówek penitencjarnych, przede wszystkim poprzez modyfikację czynności resocjalizacyjnych – wprowadzenie ergoterapii i kulturoterapii jako czynności mogących przyczynić się do zmiany scenariusza biograficznego osób o zaburzonej socjalizacji.

Badania jakościowe i ilościowe możemy potraktować jako komplementarne wobec siebie. Przyjmując więc tezę, iż rzeczywistość społeczną możemy badać na różne sposoby, wykorzystano również wyniki analiz statystycznych Centralnego Rejestru Skazanych oraz danych Biura Informacji Statystycznych Centralnego Zarządu Służby Więziennej.