Józef Węglarz
AKSJOLOGIA CIAŁA
W EDUKACJI FIZYCZNEJ
Kraków 2021
Weglarz_Aksjologia ciala w edukacji fizycznej.indd 3
17.05.2021 09:44:13
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2021
Recenzent: dr hab. Eligiusz Madejski, prof. nadzw. AWF w Krakowie
Redakcja wydawnicza: Aleksandra Adamczyk
Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Fotografia wykorzystana na okładce: © Volodymyr Melnyk | Depositphotos.com
ISBN 978-83-8095-986-6
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2021
Weglarz_Aksjologia ciala w edukacji fizycznej.indd 4
17.05.2021 09:44:13
Z myślą o moich najbliższych…
Weglarz_Aksjologia ciala w edukacji fizycznej.indd 5
17.05.2021 09:44:13
Spis treści Słowo wstępne ................................................................................................. 9 1. W świecie ludzkich potrzeb i wartości ........................................................ 13 1.1. Rozważania o potrzebach .................................................................... 14 1.2. Przestrzeń wartości w życiu człowieka ................................................ 20 2. Wśród wartości ciała .................................................................................... 25 2.1. Wartości ciała w ujęciu ogólnym ......................................................... 27 2.2. O socjologii ciała ................................................................................... 31 2.3. Talent ruchowy jako wartość dziedziczona ......................................... 33 2.4. Wydolność i sprawność fizyczna – wartości niezbędne ..................... 36 2.5. Uroda kształtów i ruchów – wartości przemijające ............................ 38 2.6. Zdrowe ciało jako cel i podstawowa wartość ...................................... 41 2.7. Kinezyterapia wśród wartości dla ciała ............................................... 42 2.8. Wolność w przestrzeni wartości ........................................................... 44 3. O wychowaniu dla aksjologii ciała .............................................................. 49 3.1. Trzy aksjologiczne filary dla ciała ........................................................ 50 3.2. Aksjologia ciała w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym .................. 54 3.3. Aksjologiczne ścieżki edukacyjne ........................................................ 57 3.3.1. Ścieżka wiedzy o ciele jako wartość fundamentalna ................ 57 3.3.2. Ścieżka sprawności fizycznej – niezbędna wartość technologiczna ............................................................................ 59 3.3.3. Głębokość i trwałość postawy prosomatycznej jako ścieżka motywacyjna .......................................................... 61 3.3.4. Ścieżki aksjologicznych wzmocnień .......................................... 69 3.3.5. Procedury własne dbałości o ciało, czyli ścieżka aksjologicznej dojrzałości .......................................................... 75 3.3.6. Ścieżka budowania własnej tożsamości .................................... 76
Weglarz_Aksjologia ciala w edukacji fizycznej.indd 7
17.05.2021 09:44:13
8
Spis treści
3.4. Gotowość i zdolność do samorealizacji ............................................. 80 3.5. Egzystencja a ciało we współczesnym świecie .................................. 82 4. Aksjologia ciała w praktyce ....................................................................... 87 4.1. Na zajęciach lekcyjnych – przykładowe przekazy ............................. 88 4.2. W ramach zajęć do wyboru ................................................................ 92 Zakończenie, czyli fenomen pewnej litery ................................................... 97 Piśmiennictwo ................................................................................................ 105
Weglarz_Aksjologia ciala w edukacji fizycznej.indd 8
17.05.2021 09:44:13
Słowo wstępne [...] nauki o kulturze fizycznej, których centralnym problemem jest ciało – kryją w sobie niepowtarzalną szansę [...] przełamania barier poznania świata natury i świata kultury1.
Człowiek żyje w świecie wartości, nadają one bowiem sens jego egzystencji. Konsumpcyjnym zamiarem było i jest optymalne z nich korzystanie. Można więc pełną garścią czerpać z dóbr pozostawionych przez poprzednie pokolenia, bo dzięki nim żyje nam się lepiej, wygodniej, dostatniej, nowocześniej, łatwiej, ciekawiej, godniej, mądrzej, piękniej, w miłości i w przyjaźni, w zdrowiu, w wolności... Z tych też powodów pielęgnuje się to przekazane nam wiano, umacnia je, wzbogaca i – aby nadal polepszać swoją egzystencję – tworzy się ciągle nowe. Przyjęliśmy na siebie kulturowy obowiązek dbałości o te dobra, zarówno materialne, jak i duchowe, bo one ukazują oraz kreują sens życia. Wartości materialne świadczą o cywilizacyjnej przeszłości, a im starsze – tym cenniejsze, chociaż coraz bardziej w swej naturze kruche, wymagające szczególnej dbałości, aby przetrwały dla następnych pokoleń i przypominały 1
H. Grabowski, Czy dezintegracja nauk o kulturze fizycznej jest nieuchronna? [w:] M. Bukowiec (red.), Kultura fizyczna i edukacja. Księga pamiątkowa dedykowana profesorowi Henrykowi Grabowskiemu w 75. rocznicę urodzin, AWF im. Bronisława Czecha, Kraków 2010, s. 53.
Weglarz_Aksjologia ciala w edukacji fizycznej.indd 9
17.05.2021 09:44:13
10
Słowo wstępne
o tym, co było, ale nie minęło. Niematerialne zaś – wpisane w historię, w myśl o człowieku i jego egzystencji oraz w tradycje społeczeństw – też trwają w międzypokoleniowych przekazach, jako kultura symboliczna, ludzka pamięć, tradycje, przyzwyczajenia, normy i obyczaje. Taka jest właśnie ciągłość naszych dziejów, naszego człowieczeństwa, ziemskiego exodusu, z ważnym obowiązkiem tworzenia dobra dla potomnych. Fenomenem wartości jest to, że kolejne pokolenia nie muszą konstytuować ich od nowa, bo otoczone troską już istnieją. Wystarczy po nie sięgnąć, tylko trzeba wiedzieć, którędy wiedzie do nich droga. Dostęp do wartości w indywidualnym wymiarze jest nieraz trudny, dlatego drogowskazy prowadzące do nich nakreśla socjalizacja, w której szczególne miejsce zajmuje misja edukacyjna oświaty. Inne istoty żywe takich znakomitych możliwości nie posiadają, bo nie potrafiły stworzyć dla siebie instytucji na wzór szkoły. Mają tylko genetyczny przekaz oraz związany z nim instynkt, nauczającą rodzicielską pielęgnację i – u niektórych – normatywne życie w stadzie. Człowieka wyróżnia jeszcze rozum, dzięki któremu zdobywa wiedzę i umiejętności tworzenia, umożliwiające mu pomnażanie coraz doskonalszych dóbr i życie wśród nich. W grupie wielu wartości mamy jedną szczególną – nasze ciało i emanującą z niego cielesność. Splatają się w nich dwie sfery kultury – materialna, do której można przyporządkować ciało jako organizm, i duchowa, czyli właśnie cielesność, należąca do kultury symbolicznej. Wędrowanie po ścieżkach aksjologii ciała jest podróżą nie tylko niezwykłą i skomplikowaną, lecz także fascynującą. Ale żeby ten główny nurt rozważań o ciele i cielesności można było osadzić we współczesnych realiach, trzeba prześledzić najbardziej znaczące poglądy na wartości w ogóle, które są najmocniej i najtrwalej osadzone w naszych dziejach,
Weglarz_Aksjologia ciala w edukacji fizycznej.indd 10
17.05.2021 09:44:13
Słowo wstępne
11
tradycji i kulturze, na tle hierarchicznych potrzeb współczesnego człowieka. O tym traktuje rozdział pierwszy. Umieszczenie tego szczególnego waloru w procesie edukacji – jako celu wychowania do dbałości o ciało – wymaga wielu zabiegów, a główny problem tkwi w archaicznym systemie naszego wychowania fizycznego. Niezmiennie od dziesięcioleci obowiązuje w nim kanon ćwiczenia ciała jako jedynej słusznej formuły jemu przypisanej dla edukowanych podmiotów. Z pewną nieśmiałością przydzielono mu jeszcze promowanie niezwykle nośnego czynnika zdrowotnego. I na tym, w zasadzie, zaczyna się i kończy aksjologia ciała w praktyce. Inne sprawy w tej dyrektywie były i nadal są marginalne. O tym, co należałoby koniecznie uwzględnić w edukacji fizycznej, aby powstało solidne teoretyczne podłoże dla aksjologii ciała, będzie mowa w rozdziale drugim. W trzecim rozdziale podjęto próbę nakreślenia dróg (ścieżek), które mogą prowadzić do nadania ciału i cielesności należnej im rangi, a w czwartym zostały podane przykłady praktycznych rozwiązań dydaktycznych przydatnych w tych poczynaniach. Podsumowanie zaś to zbiór myśli postulujących zmiany w spojrzeniu na współczesne wychowanie fizyczne. Nadzieja, że książka przyczyni się do zmiany poglądów na wychowanie do wartości ciała, tkwi w mocnym teoretycznym podłożu niniejszego opracowania, bo główny nurt rozważań oparto na dokonaniach wybitnych znawców przedmiotu: profesora Henryka Grabowskiego – twórcy kompletnej teorii fizycznej edukacji i profesora Józefa Lipca – filozofa. Ich myśli wiodły autora w kierunku właściwym, bo empirycznie sprawdzonym, w istniejących oraz prospektywnych znamionach postnowoczesności. Mocnego wsparcia udzielił także profesor Józef Kozielecki – psycholog, bo z jego publikacji wydobyto
Weglarz_Aksjologia ciala w edukacji fizycznej.indd 11
17.05.2021 09:44:13
12
Słowo wstępne
wiele uzasadnień omawianych problemów. Reszty dopełniają cenne źródła bibliograficzne oraz autorskie propozycje i przemyślenia. To, co własne, jest jednak zawsze podane z lojalnością wobec dokonań wymienionych powyżej luminarzy nauki.
Weglarz_Aksjologia ciala w edukacji fizycznej.indd 12
17.05.2021 09:44:13