Józef Węglarz
INTELEKTUALIZACJA W EDUKACJI FIZYCZNEJ
PRZYKŁADOWE MATERIAŁY METODYCZNE
Kraków 2022
Weglarz_Intelektualizacja w edukacji fizycznej.indd 3
11.05.2022 10:54:48
© Copyright by Józef Węglarz, 2022
Recenzent: dr hab. Eligiusz Madejski, prof. nadzw. AWF w Krakowie
Redakcja wydawnicza: Aleksandra Adamczyk
Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Fotografia wykorzystana na okładce: © Volodymyr Melnyk | Depositphotos.com
ISBN 978-83-8294-053-4
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2022
Weglarz_Intelektualizacja w edukacji fizycznej.indd 4
11.05.2022 10:54:48
Dla kreatywnych nauczycieli
Weglarz_Intelektualizacja w edukacji fizycznej.indd 5
11.05.2022 10:54:48
Spis treści Wprowadzenie ................................................................................................. 11 Rozdział 1 Teoretyczne podłoże intelektualizacji w wychowaniu fizycznym ................ 15 1.1. Intelektualizacja w świetle definicji ........................................................ 16 1.2. Zakres intelektualizacji w wychowaniu fizycznym ................................. 19 1.3. Przekaz wiedzy w strukturze lekcji .......................................................... 23 1.4. Opowiadanie wśród metod ...................................................................... 25 1.5. Oczekiwane rezultaty ............................................................................... 28 Rozdział 2 Wybrane obszary wiedzy w opowiadaniach .................................................. 33 2.1. Ciało i cielesność ........................................................................................ 2.1.1. Tajemnice ludzkiego ciała ............................................................ 2.1.2. Żywioły życia ................................................................................. 2.1.3. Woda w organizmie ..................................................................... 2.1.4. Krew ............................................................................................... 2.1.5. Mięśnie szkieletowe ..................................................................... 2.1.6. Z pokłonem dla serca ................................................................... 2.1.7. Metabolizm ................................................................................... 2.1.8. Jak to jest z tym tłuszczem? .......................................................... 2.1.9. „Malowanki” na ciele .................................................................... 2.1.10. Ciało ubrane .................................................................................. 2.1.11. Kulturowa wartość ciała ...............................................................
Weglarz_Intelektualizacja w edukacji fizycznej.indd 7
35 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45
11.05.2022 10:54:48
8
Spis treści
2.2. Zdrowie i bezpieczeństwo ........................................................................ 2.2.1. Choroba angielska ........................................................................ 2.2.2. Homeostaza .................................................................................. 2.2.3. Adaptacja ...................................................................................... 2.2.4. Rozkosze podniebienia ................................................................ 2.2.5. Z pogranicza szaleństwa .............................................................. 2.2.6. Ratownicy-ochotnicy .................................................................... 2.2.7. Hartowanie organizmu ................................................................ 2.2.8. Woda w higienie ciała .................................................................. 2.2.9. Szczepionki ................................................................................... 2.2.10. W świecie używek ......................................................................... 2.2.11. Śmieci i dymy ................................................................................
46 46 47 48 49 50 52 52 53 54 55 56
2.3. Aktywność fizyczna ................................................................................... 2.3.1. Dlaczego człowiek był zawsze aktywny fizycznie? ..................... 2.3.2. Co się dzieje, kiedy biegamy? ....................................................... 2.3.3. Uroda ciała .................................................................................... 2.3.4. Piękno ruchów .............................................................................. 2.3.5. W rytmie tańca i muzyki ............................................................... 2.3.6. Motoryczne uczenie się ................................................................ 2.3.7. Trochę o wydolności ..................................................................... 2.3.8. Ile tego ćwiczenia potrzeba? ........................................................ 2.2.9. Góry to nie tylko piękne widoki i wyzwania ................................ 2.3.10. Dziecięcy „zew krwi” ..................................................................... 2.3.11. Sporty całego życia ....................................................................... 2.3.12. Rower ............................................................................................
57 57 58 60 61 62 62 63 64 65 66 67 68
2.4. Kultura fizyczna ......................................................................................... 2.4.1. Czym jest kultura fizyczna? .......................................................... 2.4.2. Nasze wychowanie fizyczne ......................................................... 2.4.3. Walory rekreacji fizycznej ............................................................ 2.4.4. O sporcie inaczej ........................................................................... 2.4.5. „Królowa sportu” ........................................................................... 2.4.6. Dlaczego Kenijczycy tak świetnie biegają? ................................. 2.4.7. Nieco o rehabilitacji ruchowej ..................................................... 2.4.8. Turystyka i jej odmiany ................................................................ 2.4.9. W poszukiwaniu motywów .......................................................... 2.4.10. Samorealizacja .............................................................................
69 69 70 71 73 74 75 75 76 77 78
Weglarz_Intelektualizacja w edukacji fizycznej.indd 8
11.05.2022 10:54:48
Spis treści
9
2.5. Olimpizm ................................................................................................. 79 2.5.1. O narodzinach igrzysk olimpijskich ........................................... 79 2.5.2. Pierwszy maratończyk ................................................................ 80 2.5.3. Nowożytne igrzyska ................................................................... 81 2.5.4. Symbolika olimpijska ................................................................. 82 2.5.5. Nasza pierwsza dama igrzysk .................................................... 83 2.5.6. Inne igrzyska ............................................................................... 84 2.5.7. Gloria victis ................................................................................... 84 2.5.8. Cena olimpijskiego medalu ....................................................... 85 2.5.9. Kiedy w olimpizm wkracza polityka… ........................................ 86 2.5.10. Komercja a idea olimpijska ........................................................ 87 2.5.11. Igrzyska paraolimpijskie ............................................................ 88 2.6. Varia ......................................................................................................... 89 2.6.1. Piękno ojczystej ziemi ................................................................ 89 2.6.2. Krwiodawcy ................................................................................. 90 2.6.3. Burdy na piłkarskich stadionach ................................................ 90 2.6.4. O przemijaniu ............................................................................. 92 2.6.5. Transplantacje ............................................................................ 93 2.6.6. „Adrenalina” ................................................................................ 93 2.6.7. Bałamutne slogany ..................................................................... 94 2.6.8. Doping ......................................................................................... 96 2.6.9. Plebiscyty .................................................................................... 97 2.6.10. Faule taktyczne ........................................................................... 98 2.6.11. Challenge ...................................................................................... 99 2.6.12. Egoizm kontra altruizm .............................................................. 100 2.6.13. Jedna „wenta” ............................................................................. 101 Słowo końcowe .............................................................................................. 103 Piśmiennictwo ................................................................................................ 107
Weglarz_Intelektualizacja w edukacji fizycznej.indd 9
11.05.2022 10:54:48
Wprowadzenie Przekazywanie wiedzy w procesie fizycznej edukacji stanowi dla wielu nauczycieli spory problem. Nie ma tradycji w spełnianiu tej powinności ani usystematyzowanych zasobów, które byłyby przydatne w codzienności lekcyjnej i pozalekcyjnej jako przykładowy wzorzec. Brakuje także woli ze strony prowadzących, aby tego rodzaju wiedza była obecna i wzmacniała ten proces. Dlatego działania w tym obszarze są znikome i przypadkowe, pozbawione głębszego namysłu nad jej przydatnością w kształceniu i wychowaniu. Informacje, jeśli się nawet pojawiają, dotyczą najczęściej okoliczności, które organizują lub regulują proces fizycznego kształcenia, obszary fizycznego wychowania zaś są dostrzegane rzadko i traktowane marginalnie, bo stanowią merytorycznie o wiele większą trudność, gdyż muszą wnikać w uczniowską świadomość oraz oscylować wokół sensu wysiłku fizycznego ciał wychowanków i troski o cielesność1. A wiedza to przecież zasadniczy rezerwuar komponentu poznawczego postaw, zarówno ta deklaratywna („wiem, że”), jak i proceduralna („wiem, jak”). Bez niej proces edukacji fizycznej jest zawsze kadłubowy, bo pozbawiony wyjaśnień jego znaczenia dla wartości ciała. Do rąk Czytelnika trafia materiał metodyczny, który może być przydatny w codzienności edukacyjnej. Wpierw dokonano 1
ówiąc o ciele, mam na myśli ludzki organizm, cielesność zaś stanowi wartość M kulturową ciała.
Weglarz_Intelektualizacja w edukacji fizycznej.indd 11
11.05.2022 10:54:48
12
Wprowadzenie
analizy teoretycznych podstaw intelektualizacji stworzonych przez metodykę oraz przeglądu niektórych metod przekazywania i zdobywania wiedzy w tym obszarze (rozdział 1). Na tej bazie powstały bloki tematyczne wedle postulowanych uczniowskich kompetencji, które powinny być osiągnięte w procesie wychowania fizycznego, z uwzględnieniem obowiązujących wskazań zawartych w podstawach programowych (rozdział 2). Wybrano, jak się wydaje, chyba jedną z najprostszych, ale skuteczną metodę wyposażania w wiedzę edukowane podmioty, jaką są nauczycielskie opowiadania. Tego typu informacje nie są obarczane mentorstwem i – co jest niezwykle ważne dla ucznia – nie podlegają także rygorystycznemu egzekwowaniu ich znajomości. Ważne, by skłaniały do refleksji i poszukiwań. Kiedy taka formuła przekazu okrzepnie – można, a nawet trzeba, powierzać ją również uczniom. Ten prosty sposób stanowi próbę zbliżenia do kultury fizycznej tych, którzy nie są do niej jeszcze przekonani, a ci uznający ją mogą zyskać dodatkową, wzmacniającą motywację, że ich wybór był właściwy. Książka nie neguje pozostałych metod przekazywania i pozyskiwania wiadomości, których jest przecież sporo, lecz prezentuje jedną z nich, chyba najłatwiejszą w zastosowaniu. Trudniej bowiem ująć w ramy podręcznikowe np. pogadankę czy dyskusję, których wątki toczą się raczej nieprzewidywalnie i mają charakter spontanicznej wymiany myśli. Z kolei wykład jest metodą o zbyt dużym dostojeństwie, by mógł być skuteczny w okolicznościach, kiedy aktywność fizyczna (ruch) stanowi dominantę. Dlatego poprzestano na jednorodnej propozycji, którą w dowolny sposób można modyfikować wedle zaistniałych okoliczności pojawiających się w procesie edukacji fizycznej i doraźnych potrzeb.
Weglarz_Intelektualizacja w edukacji fizycznej.indd 12
11.05.2022 10:54:48
Wprowadzenie
13
Na rynku wydawniczym są spore niedobory tego typu opracowań i dlatego została podjęta próba choćby ich częściowego wypełnienia z nadzieją, że będzie ono pomocne w codziennej pracy edukacyjnej oraz stanie się inspiracją do tworzenia nowych, podobnych treści. Proponowane tematy powstały w umyśle autora, co może oznaczać, że zawierają sporą dozę subiektywizmu i nie zawsze mogą być trafione, ale oscylują wokół aktualnie obowiązujących podstaw programowych, które je w ten sposób nieco obiektywizują. Poradnik jest wypełniony wiedzą powszechnie znaną wśród nauczycieli wychowania fizycznego, zbieżną także z zasobami przyswajanymi przez uczniowskie gremia w trakcie realizacji programu z innych przedmiotów szkolnych, jak również ze zjawiskami występującymi w codzienności (zob. podrozdział 2.6). Z tego też powodu zaniechano podawania dla nich źródeł bibliograficznych, by nie stwarzać sztucznie naukowego wsparcia, gdyż nowych i nieznanych treści dla nauczyciela jest niewiele. Niech ta pozycja wzbogaca zasoby wiedzy przekazywanej dzieciom i młodzieży oraz uatrakcyjnia lekcje także o nie, nieco inaczej niż zwykle. Intencją autorską jest przede wszystkim uczynienie z procesu wychowania fizycznego aktu świadomego udziału wychowanków w nim, bo wzbogaconego informacjami przydatnymi dla zrozumienia sensu wysiłku intelektualnego i fizycznego skupionymi wokół spraw związanych z kulturą fizyczną w połączeniu z wiedzą uzyskiwaną na innych przedmiotach. Proponowany układ tematyczny opowiadań nie oznacza, że trzeba je realizować po kolei i wedle ukazanej formuły, chociaż nieraz taka kolejność powinna być raczej zachowana, ale jest to rzadkość (np. olimpizm). Niektóre z nich, np. wszelkie kwestie związane z wysiłkiem fizycznym i jego rezultatami, także
Weglarz_Intelektualizacja w edukacji fizycznej.indd 13
11.05.2022 10:54:49
14
Wprowadzenie
uwarunkowania aktywności fizycznej człowieka, są powtarzane w różnych kontekstach. Po wszystkie tematy można sięgać dowolnie, w odpowiednich sytuacjach pedagogicznych, a jedynym obwarowaniem jest najczęściej pojawiający się kontekst uzasadnień zaistniałych okoliczności w procesie edukacyjnym i realizowanych w nim zadań. Każdemu z tych opowiadań starano się nadać stosowny aspekt wychowawczy, skłaniający ucznia do refleksji lub zachęcający do działań na rzecz ukazanej wartości; dlatego zawierają wyeksponowane słowo(a)-klucz(e). Jest sprawą oczywistą, że to opracowanie nie wyczerpuje tematyki niezwykle złożonego procesu fizycznej edukacji, lecz zaledwie ją wznieca. Zasobów treściowych i możliwości przekazu jest o wiele więcej i od nauczycielskiej wiedzy, a także pomysłowości zależy, jakie informacje będą stanowiły dominantę w rzeczywistości szkolnej. Wszystkie propozycje ukazane w tym podręczniku oraz te, które staną się wytworem kreatywności nauczycielskiej, powinny zmierzać ku świadomemu uczestnictwu w kulturze fizycznej edukowanych podmiotów i wzmacnianiu ich motywacji oraz przekonań, że jest ono powinnością kulturową współczesnego człowieka, bo to przecież naczelny cel tegoż procesu. Dlatego intelektualizacja musi w nim zawsze istnieć, aby został osiągnięty.
Weglarz_Intelektualizacja w edukacji fizycznej.indd 14
11.05.2022 10:54:49