Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym

Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym Program terapii i wspomagania rozwoju oraz scenariusze zajęć

Renata Wiącek

Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym Program terapii i wspomagania rozwoju oraz scenariusze zajęć

Kraków 2010

© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2004

Recenzent: dr Wojciech Soborski

Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz

Korekta: Danuta Waląg

Projekt okładki i rysunki: Agata Fuks

ISBN 978-83-7587-478-5

Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie V, Kraków 2010

Spis treści

Wstęp ........................................................................................................................... 7 ROZDZIAŁ PIERWSZY Nadpobudliwość psychoruchowa dziecka w wieku przedszkolnym .......................... 9 ROZDZIAŁ DRUGI Przyczyny nadpobudliwości psychoruchowej dziecka ............................................... 13 ROZDZIAŁ TRZECI Wychowanie dziecka nadpobudliwego w wieku od 3 do 6 lat ................................... 17 ROZDZIAŁ CZWARTY Metody pracy z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo ..................................... 21 ROZDZIAŁ PIĄTY Cele programu korekcji zachowań dzieci nadpobudliwych psychoruchowo ............. 27 ROZDZIAŁ SZÓSTY Scenariusze zajęć dla dzieci trzyletnich nadpobudliwych psychoruchowo ............... 29 ROZDZIAŁ SIÓDMY Scenariusze zajęć dla dzieci czteroletnich nadpobudliwych psychoruchowo ............ 43 ROZDZIAŁ ÓSMY Scenariusze zajęć dla dzieci pięcioletnich nadpobudliwych psychoruchowo ............ 61 ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY Scenariusze zajęć dla dzieci sześcioletnich nadpobudliwych psychoruchowo .......... 77 Bibliografia .................................................................................................................. 93

Wstęp

Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo sprawiają rodzicom i wychowawcom wiele problemów wychowawczych. Zdarza się często, że dorośli są nieświadomi głównych przyczyn niewłaściwego zachowania dzieci. Z tego powodu winą za złe zachowanie obarczają dzieci. Tymczasem znajomość i świadomość przyczyn nieodpowiedniego zachowania dzieci jest niezwykle ważna. Dzieciom nadpobudliwym należy poświęcać dużo uwagi. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, w czym tkwi problem dzieci nadpobudliwych, ponieważ bez tego nie można im pomóc. Należy przede wszystkim nauczyć dzieci kontrolowania swojej energii.

W osiągnięciu tego celu pomogą odpowiednio zorganizowane zabawy ruchowe i ćwiczenia relaksacyjne, w czasie których dzieci uczą się różnych sposobów rozładowania swojej energii (np. swobodna ekspresja ruchowa, ekspresja ruchowa kontrolowana, „zabawa w słabego i silnego” – relaksacja metodą Jacobsona).

Istotne też jest, aby nauczyć dzieci korzystania z nagromadzonej w swoim ciele energii we właściwym kierunku.

W niniejszej pracy – napisanej w formie programu – zajęłam się zagadnieniem nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci w wieku przedszkolnym.

W części teoretycznej (rozdziały I–V) starałam się wykazać, na czym polega problem nadpobudliwości oraz jak sobie z nim radzić. W części praktycznej (rozdziały VI–IX) natomiast zamieściłam scenariusze zajęć dla poszczególnych grup wiekowych.

Program jest uzupełnieniem indywidualnych oddziaływań terapeutycznych – jak pisze bowiem M. Bogdanowicz: „ważne jest tu uspołecznienie dzieci nadpobudliwych psychoruchowo, nadmiernie skupionych na realizacji swoich potrzeb. Zajęcia w grupie pomagają im w rozwijaniu empatii i uczeniu się współpracy z innymi” (M. Bogdanowicz i in., 1992, s. 86).

Myślę, że tak skonstruowany program będzie pomocny w postępowaniu z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo. Zgodnie z poglądami H. Nartowskiej, „tylko od nas, dorosłych, zależy, czy dziecko nadpobudliwe psychoruchowo będzie tylko trudniejszym wychowawczo dzieckiem, czy też dzieckiem o zaburzonym zachowaniu” (H. Nartowska, 1976).

7

Rozdział pierwszy

Nadpobudliwość psychoruchowa dziecka w wieku przedszkolnym

Nadpobudliwość psychoruchowa jest zjawiskiem najczęściej występującym u dzieci w wieku przedszkolnym.

Jak podaje Słownik psychologiczny pod redakcją W. Szewczuka: „nadpobudliwość psychoruchowa to zaburzenie dynamiki procesów nerwowych, które charakteryzuje znaczna przewaga procesu pobudzenia nad procesem hamowania, co znajduje swój wyraz w sferze ruchowej – w postaci wzmożonej ekspansji ruchowej lub niepokoju ruchowego, w sferze poznawczej – w postaci zaburzeń koncentracji uwagi, pochopności i pobieżności myślenia, w sferze emocjonalno-uczuciowej – w postaci nadmiernej wrażliwości emocjonalnej. Cechy te mogą również występować w pewnych układach, obejmujących tylko wybrane sfery funkcjonalne, np. poznawczą i ruchową” (Słownik psychologiczny, 1979).

Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo sprawiają rodzicom i nauczycielom ogromne problemy wychowawcze. Duża aktywność ruchowa jest charakterystyczna dla wszystkich dzieci w wieku przedszkolnym, jednak jest to ruchliwość dostosowana do sytuacji, w jakiej te dzieci się znajdują, oraz do aktualnych potrzeb i wymagań otoczenia. Dzieci, które nie są nadpobudliwe, potrafią przez pewien czas pozostać w bezruchu. Dopiero wydłużanie tego czasu powoduje, że stają się one stopniowo coraz bardziej niespokojne, co przejawia się w postaci wzmożonej ruchliwości. Natomiast dzieci nadpobudliwe są żywiołowe, chaotyczne w działaniu i wszystko robią w pośpiechu. Dzieci te nie potrafią pozostać w bezruchu nawet przez krótki okres czasu: chodzą po sali, biegają, podskakują, wymachują rękami lub nogami, ciągle zmieniają pozycję, kręcą się, wiercą – przeszkadzają w ten sposób swoim rówieśnikom i wychowawcom.

U niektórych dzieci nadpobudliwość objawia się w postaci drobnych ruchów wykonywanych w obrębie własnego ciała, takich jak: poruszanie palcami rąk, poprawianie włosów i okularów, rozpinanie i zapinanie guzików, obgryzanie 9

Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym...

paznokci, manipulowanie drobnymi przedmiotami, wykonywanie różnych zbędnych ruchów w czasie, gdy np. powinny siedzieć w bezruchu i słuchać bajek.

Według H. Spionek: „początkowo wszystkie te czynności mają charakter zamienny. Dziecko szybko bowiem rezygnuje z jednych czynności na rzecz innych. Częściej powtarzające się zespoły ruchów łatwo się jednak utrwalają, przybierając charakter czynności nawykowych” (H. Spionek, 1969, s. 106).

Dzieci nadpobudliwe najbardziej lubią zabawy, w których przeważa element ruchowy. Zawsze są skłonne do pomocy, ale niejednokrotnie szybko ulegają wpływom zewnętrznym i zmieniają kierunek zainteresowań.

Nadpobudliwość w sferze poznawczej wyraża się trudnościami z koncentracją uwagi, z trudnościami w percepcji wzrokowej i słuchowej, wzmożonym odruchem orientacyjnym oraz pobieżnym myśleniem. Dziecko nie potrafi skupić się dłużej na wykonywanej czynności, nawet najmniejsze bodźce zewnętrzne powodują zmianę kierunku zainteresowania, a co się z tym wiąże aktywność ruchową. Uwaga dziecka jest rozproszona, dlatego często nie potrafi ono udzielić prawidłowych odpowiedzi na stawiane przez nauczycielkę pytanie. Przeważnie rozpoczęte zadanie pozostaje niedokończone. Cechuje je częściowy brak wytrwałości – skupienie się nad jakimś zadaniem i osiągnięcie zamierzonego celu jest tak ogromnym wysiłkiem, że powoduje szybkie męczenie się dzieci nadpobudliwych. Ich zdolności intelektualne nie różnią się od poziomu charakterystycznego dla dzieci w tym wieku, ale ich osiągnięcia są zazwyczaj znacznie gorsze niż ich możliwości.

Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w sferze emocjonalnej są niezwykle wrażliwe, łatwo się obrażają, są płaczliwe, kłótliwe, agresywne, mają wybuchy złości. Często popadają w konflikty z rówieśnikami. Dzieci te są jeszcze małe i nie potrafią realnie ocenić sytuacji, w jakiej się znalazły, nierzadko więc ich reakcje są „niewspółmierne do przyczyn”, które je wywołały (H. Nartowska, 1976, s. 16).

Duża jest tutaj rola dorosłych, którzy uczą dzieci opanowywać niewłaściwe reakcje uczuciowe. W domu tylko czasem dochodzi do wybuchów, ale w przedszkolu podczas zabawy w grupie wielokrotnie powstają sytuacje, w których dzieci te są pobudzone emocjonalnie. Wtedy przejawiają nadmierną ruchliwość.

Czasem długo potrafią być spokojne, ale wystarczy drobiazg, aby ich zachowanie nagle uległo zmianie. Ujawniają zniecierpliwienie w zabawach, nie lubią oczekiwania. Często zmienia się ich nastrój, popadają w skrajności – od wielkiej radości do głębokiego smutku. Ta huśtawka nastrojów powoduje, że dzieci nadpobudliwe nie są odporne na trudne sytuacje. Szybko się zniechęcają, tracą zapał, nie potrafią działać w sposób zorganizowany. Można u nich zaobserwować wahania mobilizacji do działania. Dążąc do zaspokojenia swoich potrzeb, zachowują się konfliktowo i agresywnie, co nie jest tolerowane przez otoczenie.

10

Rozdział pierwszy. Nadpobudliwość psychoruchowa dziecka w wieku przedszkolnym

A. Czerwińska zwraca uwagę na to, że „uczucia i emocje, będące motorem działalności ludzkiej u dzieci nadpobudliwych, są nieadekwatnie wysokie w stosunku do wywołujących je czynników. Nadpobudliwość emocjonalną cechuje więc wybuchowość, złoszczenie się, skłonność do agresji, impulsywne działania, labilność nastrojów (»od rozpaczy do euforii«, zniecierpliwienie, dokuczliwość, łatwość obrażania się, płaczliwość) oraz niedojrzałość emocjonalna (niezrozumiały opór i niezdyscyplinowanie, duża sugestywność, uleganie wpływom, «słomiany zapał», brak wytrwałości w pracy i zabawie) i brak odporności na sytuacje trudne – wahania mobilizacji i koncentracji” (Socjoterapia, 1999, s. 107).

Dzieci, które mają skłonność do mocniejszych przeżyć emocjonalnych, bardzo głęboko odczuwają brak akceptacji, boją się odrzucenia, co prowadzi do reakcji nerwicowych i nerwic. Z tego powodu bardzo często występują u nich zaburzenia snu, lęki nocne, moczenie się, jąkanie się, tiki nerwowe. Wielu badaczy uznaje nadpobudliwość psychoruchową u dzieci za początek zaburzeń nerwicowych.

Zdarzają się również dzieci, u których możemy zauważyć nadmierną pobudliwość objawiającą się we wszystkich sferach równocześnie, czyli w sferze poznawczej, emocjonalnej i ruchowej. Te dzieci sprawiają rodzicom i wychowawcom największe problemy. Ich czynności wykonywane w życiu codziennym są chaotyczne. Podczas jedzenia, ubierania się i mycia są niecierpliwe i niedokładne, spieszą się, zwykle nie kończą rozpoczętych działań. Ich tempo pracy jest nierównomierne. Nierzadko wykonują to samo zadanie z różnym wynikiem. Czasem potrafią długo zajmować się jakimś zadaniem, a innym razem bez przerwy zmieniają kierunek działania. Ich zainteresowania też nie są trwałe, ale gdy zajmują się czymś, co wzbudza u nich duże emocje, to robią to intensywnie, po czym np. nie kończą rozpoczętej z wielkim zapałem pracy.

Szybko się podniecają, z wielkim zaangażowaniem pracują, lecz po chwili tracą zapał, pracują wolno lub nie kończą pracy, odchodząc do innej czynności, która ich w danym momencie bardziej zainteresowała.

Nauczyciele, widząc, że czasem dziecko nie potrafi czegoś zrobić, a czasem świetnie sobie z tym samym zadaniem radzi, utwierdzają się w błędnym przekonaniu, że jest to wynikiem „złej woli dziecka”. Stosują kary i upomnienia, a wtedy dziecko czuje się pokrzywdzone lub się buntuje, w wyniku czego „dochodzi do wtórnego pobudzenia pogarszającego działanie dziecka” (H. Nartowska, 1976, s. 21).

U części dzieci wraz z nadpobudliwością psychoruchową współwystępuje nieharmonijność rozwoju psychoruchowego, tzn. opóźnienie rozwoju niektórych funkcji psychicznych (trudności w zakresie spostrzegania wzrokowego, słuchowego lub w zakresie sprawności ruchowej), przy inteligencji dziecka 11

Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo w wieku przedszkolnym...

odpowiedniej do jego wieku. Wspólną przyczyną fragmentarycznych deficytów rozwojowych i nadpobudliwości psychoruchowej mogą być „nawet niewielkie uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego” (H. Nartowska, 1976, s. 17).

A. Czerwińska uważa, że „możliwości intelektualne, poziom myślenia, rozumowania, pamięć dzieci nadpobudliwych mieszczą się w normie dla danego wieku. Jednak brak równowagi pomiędzy funkcjami ruchowymi, poznawczymi i emocjami wpływają tak dezorganizująco na działalność dzieci, że osiągają one bardzo niskie efekty pracy. Dołączają się do tego objawy często współwystępujące z nadpobudliwością psychoruchową. Są to zaburzenia nerwicowe (zaburzenia snu, lęki dzienne i nocne, moczenie się, niektóre przypadki zacinania się i jąkania, tiki, natręctwa, onanizm i inne) oraz nieharmonijność rozwoju psychoruchowego i fragmentaryczne deficyty rozwojowe” (Socjoterapia, 1999, s. 108).

Dzieci z fragmentarycznymi deficytami w zakresie sprawności wzrokowej widzą dobrze, a jednak nie potrafią: odwzorowywać kształtów, wskazywać szczegółów różniących podobne obrazki, łączyć identyczne obrazki w pary, nie lubią układać puzzli. Ich rysunki są bardzo ogólne, pozbawione szczegółów.

Dzieci z fragmentarycznymi deficytami w zakresie sprawności słuchowej słyszą dobrze, ale mają kłopoty z analizą i syntezą dźwięków. Dlatego mają problemy z wymową (często zniekształcają słowa). Niechętnie słuchają czytania lub opowiadania bajek. Mają problemy z zapamiętywaniem tekstów wierszyków i piosenek. Nie mają poczucia rytmu.

U dzieci nadpobudliwych psychoruchowo obserwujemy niewielkie opóźnienia w zakresie rozwoju ruchowego lub niezręczność ruchową. Dzieci te brzydko rysują (rysunki są brudne, pomięte, niedokończone). Nie potrafią dobrze wykonać tych czynności, które wymagają koordynacji ruchów i ich precyzji.

Przyczyny tych trudności, jakimi są fragmentaryczne deficyty, zazwyczaj nie są zauważane przez rodziców i wychowawców, ponieważ nadpobudliwość tak utrudnia działanie dziecka, że skupiają się oni tylko na niej. Dlatego rodzice i wychowawcy na ogół nie potrafią dostrzec prawdziwej przyczyny niewłaściwego zachowania dzieci i różnych problemów z tym związanych.