DZIECKO U PROGU SZKOŁY
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 1
20.09.2013 13:21
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 2
20.09.2013 13:21
Leokadia Wiatrowska Halina Dmochowska
DZIECKO U PROGU SZKOŁY DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA DZIECI A ICH GOTOWOŚĆ DO NAUKI
Kraków 2013
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 3
20.09.2013 13:21
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013
Recenzent: dr hab. Krystyna Żuchelkowska, prof. UKW
Redakcja wydawnicza: Zespół
Opracowanie typograficzne: Anna Bugaj-Janczarska
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Fotografia na okładce: © Oleg Fedotov | Depositphotos.com
Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Wyższą Szkołę Humanistyczno-Ekonomiczną w Brzegu
ISBN 978-83-7850-454-2
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 4
20.09.2013 13:21
Spis treści Przedmowa (Halina Dmochowska) ........................................................................
7
Rozdział 1 Dylematy wokół podstawowych pojęć (Leokadia Wiatrowska) ...................... 11 1. Ujęcie definicyjne podstawowych pojęć ...................................................... 2. Gotowość dziecka ............................................................................................ 3. Gotowość instytucji ......................................................................................... 4. Gotowość rodziców .........................................................................................
11 22 28 35
Rozdział 2 Współczesny sześciolatek (Leokadia Wiatrowska) .............................................. 43 1. Sylwetka i rozwój .............................................................................................. 2. Sfera fizyczna .................................................................................................... 3. Sfera poznawcza ............................................................................................... 4. Sfera społeczno-emocjonalna ........................................................................ 5. Empatia ..............................................................................................................
43 51 55 60 70
Rozdział 3 Rozważania o podmiotowości dziecka (Halina Dmochowska) ......................... 75 1. Istota dziecięcej podmiotowości ................................................................... 2. Zabawa jako istotny czynnik budowania autonomii dziecka .................. 3. Przygotowanie do nauki jako świadomej działalności .............................. 4. Kształtowanie nastawień i obowiązkowości ...............................................
75 86 98 100
Rozdział 4 Rodzice sześciolatka ................................................................................................... 105 1. Postawy rodzicielskie (Halina Dmochowska) ............................................. 105 2. Tworzenie warunków sprzyjających kształtowaniu systemu wartości dzieci w wieku przedszkolnym (Halina Dmochowska) .................................................................................... 111 3. Różnice indywidualne a deficyty rozwojowe (Leokadia Wiatrowska) .................................................................................. 116
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 5
20.09.2013 13:21
6
Spis treści
Rozdział 5 Sześciolatek w przedszkolu i w szkole .................................................................... 127 1. Modyfikacje funkcji przedszkola (Halina Dmochowska) ......................... 127 2. Nastawienie szkoły wobec sześcio-, siedmioletniego ucznia (Leokadia Wiatrowska) .................................................................................. 137 Rozdział 6 Obszary działań diagnostycznych (Leokadia Wiatrowska) ............................... 153 1. Sens diagnozy pedagogicznej ......................................................................... 2. Kompetencje diagnostyczne nauczyciela .................................................... 3. Narzędzia badań gotowości szkolnej ........................................................... 4. Trudności z wyborem diagnostycznych instrumentów ...........................
153 154 161 170
Podsumowanie (Halina Dmochowska) ................................................................. 179 Bibliografia ................................................................................................................... 185
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 6
20.09.2013 13:21
Przedmowa
Nadal ważna jest odpowiedź na postawione (nie po raz pierwszy) w 2008 roku przez Ministerstwo Edukacji Narodowej pytanie „Dlaczego warto, aby dzieci korzystały z edukacji przedszkolnej?”1. Hasła „Przedszkole – dobry start dla Twojego dziecka”2 czy „Szkoła przyjaźnie wymagająca”3 są wciąż aktualne, a co więcej – zgodne z założeniami wychowania podmiotowego. „Przyjazne wymaganie” nie stoi bowiem w sprzeczności z uszanowaniem autonomii i godności dziecka, stymulacją jego rozwoju. Zamierzeniem autorek tego opracowania były ukazanie [...] gotowości dziecka do nauki jako efektu rozwoju i uczenia się [...], przypisywanie wagi dobru dziecka, mierzonemu ciekawością świata i takim tej ciekawości zaspokajaniem, jakie zapewnia postęp w rozwoju dziecka4.
Wsparcia edukacyjnego wymaga nie tylko dziecko, lecz także jego rodzice. Jest to szczególnie widoczne od roku szkolnego 2009/2010, kiedy to nasz kraj wszedł w okres wzmożonego przygotowywania systemu oświatowego do obniżenia wieku obowiązku szkolnego do sześciu lat. Nowe zasady miały obowiązywać od września 2012 roku. Naruszało to jednak wieloletnią tradycję szkolną, z którą wiązało się powszechne przyjmowanie przez rodziców wieku siedmiu lat za moment rozpoczęcia nauki przez dziecko. Ponadto – co rów1
Jak organizować edukację przedszkolną w nowych formach. Informator. 2008/2009 – Rok Przedszkolaka, MEN, Warszawa, czerwiec 2008, s. 6, http://www.men.gov.pl/images/stories/ pdf/rok_przedszkolaka.pdf, dostęp: 2.07.2013.
2
Tamże, s. 1.
3
Szkoła przyjaźnie wymagająca. Reforma programowa. Opis zmian potrzebnych w systemie edukacji. Projekt do konsultacji, MEN, Warszawa, kwiecień 2008, s. 1.
4
B. Wilgocka-Okoń, Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2003, s. 8–9.
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 7
20.09.2013 13:21
8
Przedmowa
nież znaczące – niejasny był stan przygotowania szkół do przyjęcia młodszych niż dotąd dzieci. Po wielu debatach na różnych szczeblach przyjęto, że zmiany będą wprowadzone we wrześniu 2014 roku. Podobnie jak sześciolatki, dzieci pięcioletnie otrzymały prawo do bezpłatnej edukacji przedszkolnej, jeżeli rodzic podejmie decyzję, że jego dziecko rozpocznie naukę wcześniej. W tej sytuacji to edukacja przedszkolna dla pięciolatka staje się obowiązkowa, jako że z założenia dziecko nie może podjąć nauki w klasie pierwszej szkoły podstawowej bez uprzedniego przygotowania. Jest to czas dostrzegania w dziecku jego możliwości, ograniczeń, a nawet deficytów. Proces wspierania dzieci odpowiada ich indywidualnym potrzebom. Dla rodziców ważne stają się wtedy: [...] wysłuchanie specjalistów, zapoznanie się z tym, czego dziecko będzie się uczyło w klasie pierwszej szkoły podstawowej, i zastanowienie się, czy aby nie będzie to dla niego za trudne. Istnieje również możliwość stymulowania rozwoju, korygowania opóźnień rozwojowych, im wcześniej to zrobimy, tym lepiej. W piątym roku życia można uzyskać lepsze efekty niż później, po prostu dlatego, że mniej jest wiedzy, którą trzeba kształtować w dziecięcym umyśle. Można się więc skupić na rozumowaniu, emocjach, na sprawności ruchowej itp.5
Rozpoznaniu poziomu rozwoju dziecka pięcio-, sześcioletniego czy też młodszego służy dobrze przeprowadzona diagnoza. Dlatego też po podjęciu decyzji o obniżaniu wieku szkolnego dziecka wśród priorytetów Ministerstwa Edukacji Narodowej znalazły się już we wrześniu 2008 roku [...] powszechna przedszkolna diagnoza dojrzałości szkolnej i działania wspomagające rozwój tych dzieci, które w swoim naturalnym rozwoju jeszcze takiej dojrzałości nie osiągnęły. Umożliwi to dzieciom o przyśpieszonym rozwoju wcześniejsze rozpoczęcie nauki szkolnej, zaś pozostałym dzieciom zapewni czas i warunki dla osiągnięcia takiego poziomu, który pozwoli im później w pełni korzystać z nauki szkolnej6.
Z tym nastawieniem w 2008 roku opracowano nową podstawę programową wychowania przedszkolnego. Wprowadzono ją w życie we wrześniu 2009 roku. Sformułowano w niej dziesięć podstawowych celów wychowania przedszkolnego, wyróżniono piętnaście obszarów edukacyjnych i wskazano,
5
Jak organizować edukację przedszkolną..., dz. cyt., s. 9.
6
Tamże.
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 8
20.09.2013 13:21
9
Przedmowa
z jakimi umiejętnościami dziecko powinno podjąć naukę szkolną7. Zamieszczono również wskazówki organizacyjne wynikające z priorytetowych funkcji pełnionych przez placówki przedszkolne. Halina Dmochowska
7
Podstawa programowa wychowania przedszkolnego dla przedszkoli, oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych oraz innych form wychowania przedszkolnego, załącznik nr 1 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. z 2009 r. nr 4, poz. 17).
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 9
20.09.2013 13:21
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 10
20.09.2013 13:21
Rozdział 1
Dylematy wokół podstawowych pojęć Leokadia Wiatrowska
1. Ujęcie definicyjne podstawowych pojęć Ogólny rozwój człowieka i osiąganie przez niego pełnej dojrzałości trwają stosunkowo długo i wymagają wielu zabiegów natury stymulacyjnej zarówno ze strony samej jednostki, jak i ze strony jej otoczenia, a także zapewnienia odpowiednich warunków życia. Pełna dojrzałość może, ale nie musi zostać osiągnięta, gdyż nie stanowi ona jednego obszaru życia człowieka, lecz wyraża się wieloma składowymi, które wyznaczają dojrzałość w sensie ogólnym. Jednym z jej wyróżników jest dojrzałość szkolna, którą przejawia każdy człowiek przystępując do trudnej sztuki uczenia się w szkole. Przygotowanie dziecka do nauki w szkole to proces długofalowy, wieloetapowy i złożony, gdyż obejmuje różne aspekty rozwojowe i działania dydaktyczno-wychowawcze. To ciężka praca, a nawet sztuka, kształtująca zdolności i kompetencje dziecka. Wyposaża je w wiele możliwości radzenia sobie w sytuacjach życiowych, kryzysowych. Wspomaganie rozwoju dziecka, w tym rozwijanie gotowości szkolnej, to obecnie podstawowe zadanie edukacji przedszkolnej, które wykracza poza ramy powinności, osiągając rangę obowiązku i konieczności. Dojrzałość szkolna, przygotowanie do szkoły, gotowość szkolna (edukacyjna), zdolność do podjęcia nauki w szkole są terminami używanymi zamiennie (w obiegowej nomenklaturze) w odniesieniu do obszaru szkolnych zmagań dziecka i wymogów, którym musi ono sprostać według powszechnie funkcjonujących programów szkolnych.
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 11
20.09.2013 13:21
12
Rozdział 1. Dylematy wokół podstawowych pojęć
W wyniku wielości definicyjnych ujęć dojrzałości szkolnej i wyróżnianych szczególnych rodzajów dojrzałości dziecka należy uznać dojrzałość szkolną za pojęcie względne i traktować ją jako wynik oddziaływań dotyczących psychofizycznego dojrzewania, nagromadzonych przez dziecko w toku codziennych zmagań doświadczeń oraz efektów uczenia się1. Ujmując ją jako [...] osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, emocjonalno-społecznego i fizycznego, jaki umożliwi mu udział w życiu szkolnym i opanowanie treści programowych2,
pozostawia się dziecko pod władaniem jego biologicznych składników i naturalnego rozwoju, nad czym właściwie jako niedorosły nie ma mocy sprawczej. Jednak w dalszej części swoich rozważań nad tą problematyką W. Okoń uwzględnia warunki bytowe dziecka, wykształcenie rodziców, instytucje opiekuńczo-wychowawcze (przedszkole), a więc osadza gotowość szkolną poza dzieckiem, podkreślając zachodzące powiązania3. Widoczne są więc tutaj dwa sposoby postrzegania tego zagadnienia – jako statycznego i dynamicznego procesu. W ujęciu statycznym dojrzałości szkolnej zauważa się wprawdzie i akcentuje zmiany, jakie zachodzą w dziecku (w jego organizmie i psychice) na danym etapie rozwoju określonym przez wiek rozwojowy, ale traktuje się ją jako efekt równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka. Natomiast ujęcie dynamiczne zmierza ku temu, by dojrzałość szkolną widzieć jako rezultat długotrwałych zmian psychofizycznych dziecka pozwalających na podjęcie nauki w szkole i przygotowujących je do tej działalności4. Te dwa konteksty dojrzałości szkolnej wskazują więc na poziom rozwoju fizycznego, psychicznego, społecznego i emocjonalnego jako istotny dla podjęcia nauki w szkole. Umożliwia on opanowanie treści objętych programem klasy pierwszej, a także przysposabia dziecko do klasowego systemu kształcenia. W perspektywie statycznej dojrzałość szkolna jest więc interpretowana jako „[...] moment równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka”, a w dynamicznej jako „[...] długotrwały proces przemian psychofizycznych, który prowadzi do przystosowania się dziecka do szkolnego systemu nauczania początkowego”5. 1
D. Czelakowska, Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010, s. 73.
2
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 76.
3
Tamże.
4
E. Jarosz, E. Wysocka, Diagnoza psychopedagogiczna. Podstawowe problemy i rozwiązania, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2006, s. 187–188.
5
Za: M. Przetacznikowa, Wiek przedszkolny [w:] M. Żebrowska (red.), Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, t. 2, PWN, Warszawa 1986, s. 512.
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 12
20.09.2013 13:21
13
1. Ujęcie definicyjne podstawowych pojęć
W drugim ujęciu podkreśla się zatem siłę, z jaką rozwijają się organizm i jego podstawowe funkcje, co powinno być zrównoważone z wymaganiami szkoły. Jest to szczególnie istotne podczas przejścia dziecka z przedszkola do szkoły, czyli w okresie wczesnoszkolnej nauki dziecka. Stanowi również konieczny warunek adaptacji szkolnej i osiąganych w niej wyników. Etap zmiany jednego mikrosystemu (przedszkola) na drugi (szkołę) wymaga zwiększonego wysiłku nie tylko adaptacyjnego, ale także motywacyjnego, który umocni dziecko w pełnieniu roli ucznia. Przystosowanie to jest dla dziecka łatwiejsze i mniej bolesne, gdy owe mikrosystemy charakteryzuje ciągłość warunków i zadań, gdy są do siebie zbliżone i nie wykazują sprzeczności. Dotyczy to nie tylko zadań szkolnych, ale też zachowań nauczyciela, przez które wyraża on dużą akceptację dziecka i empatyczne rozumienie, tak jak w przedszkolu. Ponadto edukacja taka sprzyja zdobywaniu przez dziecko doświadczeń i przeżywaniu oraz interpretowaniu ich po swojemu. Strukturyzuje się świat dziecka, któremu nadaje ono indywidualne znaczenia, zmierzając ku emancypacji, wolności i niezależności w takim zakresie, jaki zostaje określony przez jego autonomiczne wyposażenie. Już definicja dojrzałości szkolnej sformułowana przez E. Hurlock przedstawia ją w szerszym aspekcie – nie tylko jej wyróżników, lecz także warunków jej osiągania. Zgodnie z tą definicją jest to gotowość dziecka do podjęcia działań w zakresie uczenia się, a na możliwość odnoszenia edukacyjnych sukcesów wpływają takie cechy, jak6: – zainteresowania, ciekawość i motywacja dziecka do działalności poznawczej (uczenia się) oraz bycia uczonym przez innych; – długotrwałość uczenia się, wytrwałość i cierpliwość w trakcie aktu uczenia się pomimo niejednokrotnych braków osiągnięć i niepowodzeń niewynikających z woli dziecka; – osiąganie choćby minimalnych postępów i odczuwanie radosnych przeżyć, co daje efekt rozwoju poznawczego i emocjonalnego w toku kształcenia. Wynikiem uwzględnienia owych własności dojrzałości dziecka do nauki jest nie tylko jego rozwój, lecz także dalsze kształcenie jego gotowości do podejmowania nauki na wyższych szczeblach edukacji. Jest to cały proces przygotowujący do coraz trudniejszych wyzwań edukacyjnych, wobec których brak omawianej gotowości ma niekorzystne dla ucznia konsekwencje. Tak więc szeroka i dynamiczna perspektywa dojrzałości szkolnej przemawia za stosowaniem terminu „gotowość szkolna”, który odpowiada współczesnemu rozumieniu tego pojęcia, gdyż obejmuje szeroki kontekst uwarunkowań rozwojowych dziecka. Dojrzałość do nauki w szkole mieści się bowiem w gotowości szkolnej, którą tworzy wiele rodzajów dojrzałości dziecka jako predyspozycji do poszczególnych zadań życiowych. Za wykładnię różnicowania 6
Za: E. Jarosz, E. Wysocka, Diagnoza psychopedagogiczna..., dz. cyt., s. 187.
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 13
20.09.2013 13:21
14
Rozdział 1. Dylematy wokół podstawowych pojęć
tego uniwersum można więc przyjąć kryterium samego procesu dojrzewania, który spontanicznie – przez złożone mechanizmy biologiczne – reguluje zmiany zachodzące w dziecku, oraz kryterium uczenia się w toku naturalnego rozwoju, w trakcie którego kształtowanie i modyfikacja pewnych cech dziecka przez oddziaływania zewnętrzne wpływają na osiąganie przez nie dojrzałości do podjęcia zadań szkolnych7. Kształcenie bowiem takich cech dziecka, jak: zainteresowanie, ciekawość, wytrwałość czy cierpliwość wymaga zarówno stymulacji zewnętrznej, jak i wewnętrznego przekonania o nauce (uczeniu się) jako wartości koniecznej dla samego faktu bycia i stawania się. Nie da się żyć w społeczeństwie bez społeczeństwa i odbioru oraz respektowania jego kulturowych prawideł. Chcąc być gotowym do podjęcia życiowych wyzwań, trzeba dojrzeć w wielu zakresach pod wpływem działań rozwojowych natury, własnych i środowiskowych. Najczęściej jednak w przypadku określania gotowości szkolnej akcentuje się jej trzy wskaźniki, takie jak8: 1. Gotowość emocjonalno-motywacyjna – odpowiednia reakcja emocjonalna na działania bodźcowe, wytrzymałość na stres związany z podejmowaniem zadań, prawidłowość kontaktów interpersonalnych, umiejętność samoobsługi i podporządkowania się, przygotowanie na odraczanie gratyfikacji, pozytywne nastawienie do nauki i uczenia się. Istotą tego aspektu jest świadomość znaczenia dla samego dziecka umiejętności czytania i pisania oraz konsekwencji nabycia tej umiejętności. Wyzwala to bowiem silną motywację do podejmowania starań w tym zakresie, a pobyt w szkole staje się nie koniecznością, lecz przyjemnością i celem samym w sobie. Dziecko kształci też wtedy samodzielność w poszukiwaniu dróg rozwoju poznawczego (czytanie książek, czasopism, teksty twórcze, pisanie wierszy itp.). Następują więc autoedukacja i samowychowanie, tak istotne dla rozwoju i związanego z nim osiągania coraz wyższego poziomu biologicznego, społecznego i emocjonalnego. 2. Gotowość słownikowo-pojęciowa – posiadanie odpowiedniego zasobu słowno-pojęciowego i graficzno-dźwiękowego, poprawne używanie słownictwa, umiejętność wyrażania myśli, konstruowanie wniosków i uogólnień, prawidłowe dokonywanie klasyfikacji w obrębie poznanych rzeczy i zjawisk. Dziecko nie tylko zna symbole graficzne i dźwiękowe, ale też umie nimi operować w celu poprawnego czytania i pisania. Jego doświadczenie lingwistyczne się poszerza, osiągając taki stopień, który pozwala mu na swobodne posługiwanie się mową i pismem jako sposobami komunikacji 7
B. Wilgocka-Okoń, Dojrzałość szkolna czy dojrzałość szkoły – dylematy „progu szkolnego”, „Edukacja. Studia. Badania. Innowacje” 1999, nr 1, s. 30–39.
8
M. Ledzińska, E. Czerniawska, Psychologia nauczania. Ujęcie poznawcze. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 136.
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 14
20.09.2013 13:21
15
1. Ujęcie definicyjne podstawowych pojęć
międzyludzkiej. Sprawia mu to przyjemność i motywuje do wzbogacania słownictwa oraz jego semantycznego aspektu przez używanie przenośni czy wyjaśnianie przysłów. Bogate słownictwo pozwala dziecku na opisywanie rzeczy, zjawisk, innych ludzi i samego siebie na podstawie norm i zasad, które funkcjonują w jego życiu i mają autonomiczne wyjaśnienie. 3. Gotowość psychomotoryczna – dotyczy następujących aspektów: motoryki (sprawność fizyczna w poruszaniu się), grafomotoryki (sprawność dłoni związana z pisaniem), artykulacji (prawidłowe wymawianie głosek funkcjonujących w języku ojczystym), percepcji wzrokowej (dobra praca analizatora wzrokowego oraz umiejętność dokonywania analizy i syntezy wzrokowej), percepcji słuchowej (prawidłowa praca analizatora słuchowego, a także umiejętność analizy i syntezy słuchowej), koncentracji (możliwość skupienia uwagi na zadaniu i czynności), pamięci (adekwatne do wieku rozwojowego funkcjonowanie pamięci mimowolnej i dowolnej), orientacji w schemacie ciała i lateralizacji (prawidłowe rozumienie stron ciała i stosunków przestrzennych, jak też ustalona dominacja stronna w postaci wysokiej sprawności jednej ręki), integracji (prawidłowe współdziałanie wszystkich funkcji organizmu). W tym aspekcie mieszczą się takie umiejętności i sprawności cząstkowe dziecka, które decydują i pozwalają na opanowanie techniki czytania i pisania. Podstawowymi umiejętnościami, których dziecko uczy się w pierwszych latach pobytu w szkole, są czytanie i pisanie. Do tych umiejętności musi być ono także gotowe i zdolne, by podołać związanym z nimi wymogom. Początkiem kształtowania się definicji dojrzałości do nauki czytania, a zarazem pisania, było stwierdzenie M. Markowskiej, że za dojrzałe do czytania uważa się dziecko, które „[...] osiągnęło właściwy poziom rozwojowy w zakresie funkcji decydujących o prawidłowym przebiegu nabywania umiejętności czytania”9. Nasuwały się jednak duże wątpliwości dotyczące możliwości ustalenia optymalnego przygotowania psychicznego jednostki do podejmowania zadań w zakresie czytania oraz czasu, kiedy to następuje. Ponadto w związku z przywołaną definicją pojawia się pytanie, czy tylko dziecko jest odpowiedzialne za właściwy poziom rozwoju, czy też jest on uwarunkowany środowiskowo; zakres gotowości do nauki pisania obejmuje bowiem trzy obszary funkcjonowania dziecka: umysłowy, motoryczny oraz emocjonalno-społeczny10. Mieści się to w perspektywie ogólnego pojęcia gotowości szkolnej, jednak głębsza
9
10
Za: A. Brzezińska, Gotowość dziecka w wieku przedszkolnym do czytania i pisania [w:] A. Brzezińska, M. Burtowy, Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej. Wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wychowania przedszkolnego, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1985, s. 117. M. Dmochowska, Zanim dziecko zacznie pisać, WSiP, Warszawa 1991, s. 29.
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 15
20.09.2013 13:21
16
Rozdział 1. Dylematy wokół podstawowych pojęć
analiza prowadzi do bardziej szczegółowych wyróżników tej gotowości, ich transparentności i jednoznaczności. Zgodnie z podstawą programową wychowania przedszkolnego gotowość szkolna dziecka do nauki czytania wyraża się11: – zainteresowaniem czytaniem oraz gotowością do podejmowania tej czynności; – umiejętnością słuchania opowiadań, baśni oraz rozmowami na ich temat; – zainteresowaniem książkami w ogóle; – umiejętnością układania krótkich zdań, ich podziałem na wyrazy, wyrazów na sylaby, a sylab na głoski; – zdolnością analizy słów (wyrazów) o prostej budowie fonetycznej; – rozumieniem sensu informacji przekazywanych w formie symbolicznej i rysunkowej; – odczytywaniem krótkich i prostych podpisów pod obrazkami czy napisów na szyldach. Wyróżnionych czynności nie generują jednak tylko endogenne uwarunkowania, ale też ich egzogenne czynniki, do których niekwestionowanie należy zaliczyć przedszkole, a w nim metody pracy dydaktycznej przygotowujące do właściwej nauki czytania. Z uwagi na różnice rozwojowe między dziećmi nie zawsze sprawdzają się konwencjonalne metody nauki czytania (analityczne, syntetyczne czy analityczno-syntetyczne). Niekiedy, na podstawie obserwacji dziecka i jego trudności w uczeniu się, należy się odwołać do metod niekonwencjonalnych, które ułatwią dziecku proces przyswajania wiedzy i kształcenia umiejętności. Tym samym przyczynią się w sposób bardziej komfortowy i bezproblemowy do nabycia ważnych umiejętności, jakimi są czytanie i pisanie. Dywersyfikacja ryzyka wystąpienia trudności w obrębie zespołu klasowego czy grupy przedszkolnej leży więc w gestii nauczyciela i stanowi część jego kompetencji. A. Klim-Klimaszewska uważa, że umiejętność pisania jest czynnością wtórną wobec czynności czytania12, z czego wynika zalecenie, by najpierw uczyć dziecko czytać. Jednak w praktyce obydwie czynności kształcone są równocześnie, gdyż w sposób naturalny integrują się jako kompatybilne z sobą. Nie stanowi to dla dziecka dodatkowego obciążenia, a wręcz przeciwnie – ułatwia mu zdobywanie tych umiejętności w jednym czasie. Problemy dziecka związane z uczeniem się wprawdzie pozostają, ale są znacznie mniejsze. Obie czynności – pisanie i czytanie – ogniskują się bowiem na sprawności psychomotorycznej oraz integracji wzrokowo-słuchowej i słuchowo-ruchowej.
11
Za: A. Klim-Klimaszewska, Pedagogika przedszkolna. Nowa podstawa programowa, Instytut Wydawniczy „Erica”, Warszawa 2012, s. 150.
12
Tamże, s. 154.
Wiatrowska_DZIECKO U PROGU SZKOLY.indb 16
20.09.2013 13:21