DZIECI O SPECJALNYCH POTRZEBACH KOMUNIKACYJNYCH Diagnoza – edukacja – terapia
Winczura_Dzieci o specjalnych potrzebach.indb 1
20.11.2013 09:51
Winczura_Dzieci o specjalnych potrzebach.indb 2
20.11.2013 09:51
DZIECI O SPECJALNYCH POTRZEBACH KOMUNIKACYJNYCH Diagnoza – edukacja – terapia redakcja naukowa
Barbara Winczura
Kraków 2013
Winczura_Dzieci o specjalnych potrzebach.indb 3
20.11.2013 09:51
© Copyright by Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2013
Recenzent: prof. zw. dr hab. Aniela Korzon
Redakcja wydawnicza: Beata Bednarz Magdalena Polek
Opracowanie typograficzne: Katarzyna Kerschner
Projekt okładki: Anna M. Damasiewicz
Fotografia na okładce: © Denis Tabler | Depositphotos.com
Wydanie publikacji zostało dofinansowane przez Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego
ISBN 978-83-7850-489-4
Oficyna Wydawnicza „Impuls” 30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel./fax: (12) 422 41 80, 422 59 47, 506 624 220 www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: impuls@impulsoficyna.com.pl Wydanie I, Kraków 2013
Winczura_Dzieci o specjalnych potrzebach.indb 4
20.11.2013 09:51
Spis treści Przedmowa (Krystyna Ferenz) ...................................................................
9
Część I
Komunikacja – diagnoza, możliwości językowe i komunikacyjne Joanna Gładyszewska-Cylulko Psychologiczne aspekty języka i mowy ...................................................... 17 Barbara Winczura Zaburzenia rozwoju mowy i komunikacji u małych dzieci z autyzmem Dylematy wczesnej diagnozy autyzmu ....................................................... 35 Katarzyna Kokot Język, mowa i komunikacja u dzieci z FAS – doniesienie z badań ............ 53 Bogusława Beata Kaczmarek Mowa i język dzieci z zespołem Downa – czynniki zakłócające ................ 65 Danuta Pluta-Wojciechowska Zaburzenia substancji segmentalnej czy wielowymiarowe zaburzenia rozwoju mowy dzieci z rozszczepem wargi i podniebienia? ....................... 93 Aneta Kochanowicz Komunikacja z dzieckiem z syndromem apallicznym – dylematy diagnostyczne ............................................................................. 113
Winczura_Dzieci o specjalnych potrzebach.indb 5
20.11.2013 09:51
6
Spis treści
Część II
Komunikacja – relacje interpersonalne, komunikacja społeczna Paulina Dziadosz, Anna Matkowska Dzieci ze specjalnymi potrzebami komunikacyjnymi – rozważania o możliwościach komunikacyjnych ......................................... 131 Agnieszka Jędrzejowska Wczesne zabawy interakcyjne jako płaszczyzna rozwijania umiejętności komunikacyjnych u dzieci z zespołem Downa ...................... 147 Bernadeta Szczupał Dziecko z zespołem Möbiusa w komunikacji interpersonalnej ................. 159 Joanna Konarska Zaburzenia mowy i komunikacji w świetle relacji interpersonalnych ........ 179 Małgorzata Przepióra Wybrane aspekty procesu komunikacji u dzieci i młodzieży niedostosowanych społecznie .................................................................... 197 Część III
Komunikacja – grupa rówieśnicza, edukacja integracyjna Halina Dmochowska Komunikacja dzieci przedszkolnych w grupach integracyjnych ................. 225 Jolanta Lipińska-Lokś Wybrane aspekty komunikowania w klasie integracyjnej .......................... 237 Elżbieta M. Minczakiewicz Sytuacja szkolna uczniów z zaburzeniami mowy w klasie i grupie rówieśniczej .................................................................................. 251 Anna Regner Kompetencja komunikacyjna dzieci z niepełnosprawnością umysłową w stopniu lekkim w warunkach edukacji integracyjnej i specjalnej ............ 271
Winczura_Dzieci o specjalnych potrzebach.indb 6
20.11.2013 09:51
Spis treści
7
Część IV
Komunikacja – wspomaganie rozwoju i terapia Małgorzata Modelska Wybrane zagadnienia terapii dziecka z zaburzeniami rozwoju mowy i komunikacji ............................................................................................. 301 Teresa Kaczan Wspomaganie rozwoju komunikacji i odżywiania dziecka z rzadką chorobą genetyczną ..................................................................... 311 Krzysztof Wawrzyn Wspomaganie pozawerbalnej komunikacji dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym i głębszą niepełnosprawnością intelektualną przez stymulację rozwoju emocjonalnego .................................................. 319 Beata Cytowska, Agnieszka Drzazga Znaczenie i wykorzystanie komunikacji wspomagającej i alternatywnej (AAC) w porozumiewaniu się z osobami z głęboką niepełnosprawnością intelektualną ............................................ 337 Paweł Cylulko Posługiwanie się prostymi instrumentami perkusyjnymi sposobem bezsłownego komunikowania się dzieci .................................... 355 Diana Gulińska-Grzeluszka Wspomaganie komunikacji niewerbalnej między dzieckiem a nauczycielem przez muzykoterapię ......................................................... 371 Joanna Gładyszewska-Cylulko Wspomaganie komunikacji niewerbalnej osób z niepełnosprawnością wzrokową przez sztukę .......................................... 387 Iwona Jagoszewska Wspieranie komunikacji osób niesłyszących w wirtualnym świecie internetu ................................................................. 407 Aneta Rudzińska-Rogoża Wybrane aspekty diagnozy i terapii trudności komunikacyjnych u dzieci z zaburzeniami przetwarzania słuchowego ................................... 421
Winczura_Dzieci o specjalnych potrzebach.indb 7
20.11.2013 09:51
Winczura_Dzieci o specjalnych potrzebach.indb 8
20.11.2013 09:51
Przedmowa Życie człowieka toczy się w świecie przyrody i świecie społecznym. Oba te światy tworzą naturalną przestrzeń jego egzystencji i funkcjonowania. W świecie natury człowiek jest jej elementem, w świecie społecznym staje się jednostką należącą do grupy i osobą. Człowiek jest istotą społeczną – pisał E. Aronson w swojej powszechnie już znanej książce (1987). Tylko wśród ludzi może rozwijać swoje człowieczeństwo. Wraz z nimi tworzy kulturę, czyli specyficzny świat umów, konwencji, znaków, symboli – rzeczywistość ponadmaterialną potrzebną wszystkim i każdemu z osobna. Ta współtworzona przez każdego, nawet tylko przez uczestnictwo, kultura jest silnym czynnikiem kształtującym istotę człowieka – jego „ja” prywatne, osobiste, i jego „ja” społeczne. W takim ujęciu człowiek indywidualny jest zawsze wytworem swojej kultury, tej codziennej i tej wysokiej. W niej odnajduje miejsce dla siebie, określa swoją przynależność, odczuwa wspólnotę z innymi. Poznaje, jakie oczekiwania mają wobec niego ci ostatni i jakie on może mieć wobec otoczenia. Umie się porozumiewać z innymi, a to znaczy, że przekazywane przez nich informacje, emocje są dla niego przejrzyste zarówno w intencjach, jak i w treściach. Ten rodzaj kontaktów między ludźmi to komunikacja. Jest to pewna stałość w postępowaniu wobec otoczenia pomocna w rozumieniu otaczającego świata. Jej zaistnienie tworzy szansę budowania więzi społecznych i wspólnot, natomiast zaburzenie, aż do braku, pozostawia człowieka poza obrębem grupy, czyni z niego „innego”, niezrozumiałego, a nawet „obcego”. Wspólnoty nie można bowiem nakazać, jej podstawą są więzi emocjonalne. Komunikacja, a więc różne formy porozumiewania, to język i jego kody. Język należy do tych czynników, które tworzą podstawę kulturową i wyznaczają jej ramy dla grupy społecznej. Inne ważne dla spoistości grupy czynniki, takie jak historia, mitologia, podporządkowane są kodom językowym. W języku grupy przechowywane są doświadczenia pokoleniowe, prawo zwyczajowe i stanowione. Podstawowe formy komunikacji to komunikacja werbalna i pozawerbalna. Ta druga jest kodem najbardziej specyficznym dla grupy. Trzeba być w jej obrębie, aby rozumieć to, co niewypowiedziane, aby znaki odczytywać zgodnie
Winczura_Dzieci o specjalnych potrzebach.indb 9
20.11.2013 09:51
10
Przedmowa
z intencją nadawcy. By nadawca i odbiorca mogli się właściwie porozumiewać w tej warstwie, powinni się znajdować w kręgu tego samego doświadczenia społecznego. Komunikacja oparta jest na bezpośrednim kontakcie, a najważniejsza jest jej funkcja fatyczna. Umiejętności komunikowania wykształcają się w trakcie wzajemnego poznawania. Jeśli w pierwszych, podstawowych kręgach życia człowieka (dziecka) komunikowanie jest oparte na bliskości, a komunikaty mają charakter podtrzymujący, bezpiecznie rozwija się naturalny potencjał człowieka. Im wyższa siła pozytywnych uczuć temu towarzyszy, tym odważniejsze jest rozszerzanie pola komunikacji, a więc wzbogacanie języka biernego, czynnego. W naturalny sposób porozumiewanie wiąże się też z mową słowną i z mową ciała, zarówno tą niekontrolowaną, jak i charakterystyczną dla kultury czy subkultury. Każde środowisko ludzkie tworzy swoiste, niepowtarzalne małe światy pierwszych znaczeń i dysponuje własnymi sposobami ich przekazu. Należą do nich mimika, pantomimika, gesty, wokaliza. Za pomocą powstałych z ich wykorzystaniem obrazów uczy się człowiek ujawniać i odczytywać ekspresję swoich i cudzych stanów. Powtarzalność pewnych zachowań i rytualizacja życia, zwłaszcza codziennego, odgrywają niebagatelną rolę w budowaniu poczucia bezpieczeństwa, a tym samym w zaspokajaniu potrzeby wyrażania siebie w sytuacjach, w ekspresjach przeżywanych zdarzeń. Okresem korzystnym dla rozwoju człowieka jest dzieciństwo. Jednostka doświadcza wówczas wzajemnej akceptacji, miłości i zaufania w rodzinie i bliskiej grupie. Taka atmosfera wzrastania sprawia, że kody pozawerbalne przyswajane są jako naturalne, właściwe, a dopełnienia informacjami słownymi, jako wyższa forma, utrwalają je. Kody tego typu nazywa się kodami ograniczonymi. Upraszczają one ekspresję cech wspólnotowych, dając wyraźny sygnał przynależności do wspólnoty. W rodzinie na poziomie bezpośrednich rozmów nie ma problemu braku wzajemnego zrozumienia. Dlatego w kontaktach osobowych komunikacja niewerbalna, towarzysząca zwykle słownej, przekazywana jest przede wszystkim przez kody prezentujące. Określa się w nich zasadniczo osoba nadająca komunikat, a tylko w pewnej mierze osoba odbierająca. Komunikaty osadzone są w konkretnej sytuacji i – jak wskazują obserwatorzy tego zjawiska – kody te pełnią dwie zasadnicze funkcje. Jedną jest przekazywanie indeksujących informacji o rozmówcy i sytuacji, w jakiej się znajduje (głównie dotyczących jego postaw i emocjonalnych stanów), drugą – kierowanie interakcjami. Z czasem człowiek nabiera coraz większej sprawności w odczytywaniu znaczenia przypisanego znakom pozawerbalnym w sytuacji komunikacji. Zachowanie młodych ludzi wskazuje, że we wspomaganiu rozwoju społecznego dzieci i młodzieży zbyt małą wagę przykłada się do konwencji. Ich znajomość ułatwia przewidywanie zachowań rozmówcy czy też współuczestnika sytuacji oraz odczytywanie intencji przekazanej informacji, ułatwia więc de-
Winczura_Dzieci o specjalnych potrzebach.indb 10
20.11.2013 09:51
Przedmowa
11
kodowanie komunikatu. Poznawanie konwencji jako komunikatu (nie zawsze werbalnego, nawet rzadko) pozwala wchodzić w kulturę społeczną bliższych i dalszych kręgów społecznych, daje możliwość zachowywania swojej indywidualności i odrębności, ale w granicach akceptowanych przez grupę. Przykładem takich komunikatów opartych na znajomości konwencji są zachowania młodzieży związane z tańcem, muzyką. Przyjmując konwencje obowiązujące w danej grupie, młody człowiek definiuje przynależność do niej. W jakimś obszarze estetyki może to być sposób na samoidentyfikację. Tu można skupić uwagę na sferze kultury artystycznej, gdzie dzieło sztuki jest komunikatem wartości, idei, stanu uczuć. Zrozumienie przesłania zwykle wymaga znajomości konwencji (w tym wypadku nurtu w sztuce, stylu artysty itp.). Nie można jednak pominąć dzieł trafiających we wrażliwość odbiorcy nieprzygotowywanego przez edukację. Człowiek w swym rozwoju społecznym wychodzi poza podstawowe kręgi, gdzie wystarczały mu kody ograniczone (werbalne i niewerbalne). Stając się członkiem różnych grup społecznych o szerszym niż lokalny zasięgu, odczuwa potrzebę rozbudowy swoich kompetencji komunikacyjnych. Naśladownictwo innych, odwoływanie się do wzorów zachowań osobowych i rozwiązywanie sytuacji społecznych przez odnoszenie ich do sposobów znanych stają się niewystarczające. Myśli i uczucia związane z funkcjonowaniem w zróżnicowanych środowiskach społecznych potrzebują zewnętrznych form ujawniania poza proste formułowanie informacji. Stają się nimi umowne komunikaty o wyższym poziomie ogólności, w jakimś sensie też specyficzne dla odmiennych grup. Są to znaki i symbole. Odnoszą się one do poszczególnych elementów kultury; rodzaj powiązań nadaje charakter kulturze. Im szerszy jest zasięg rozumienia i posługiwania się znakami i symbolami, tym do szerszej płaszczyzny wspólnotowej się odnosi. Znaki i symbole tworzą płaszczyznę kodów rozwiniętych. Poznawanie ich umożliwia człowiekowi bycie członkiem wielu wspólnot, rozumienie wielu opcji światopoglądowych, etycznych i wynikających z nich orientacji życiowych. Kompetencja komunikacyjna – pozwalająca na poruszanie się nie tylko na płaszczyźnie kontaktów interpersonalnych w kręgach podstawowych, ale także na poziomach makrogrup społecznych – daje człowiekowi możliwość autentycznego, podmiotowego kierowania swoim życiem. Znajomość znaków, ich systemów, wartości ukrytych w symbolach umożliwia odczytywanie hierarchii wartości, kierunku rozwoju grupy i refleksji przy wyborze grupy przynależności. Stopniowe dojrzewanie umysłowe i społeczne pozwala na odkrywanie głębszych znaczeń, czyli istoty myśli czy zdarzenia sygnalizowanego komunikatem wizualnym, fonicznym. Może nim być symbol, a więc – jak to określa J. Fiske (2008, s. 108) – obiekt, który przez konwencję i użycie nabiera nowego znaczenia i oznacza coś innego niż on sam. Rozumienie symbolu i wiązanie z nim określonych emocji jest selektywnym tworzeniem wspólnot, przede wszystkim
Winczura_Dzieci o specjalnych potrzebach.indb 11
20.11.2013 09:51
12
Przedmowa
kulturowych. Na poziomie symboli werbalizacja oczekiwanych zachowań nie jest już tak konieczna, bo w obserwacji jest wyraźnie ograniczona. Granicą zróżnicowanych zachowań jest wyraz akceptacji czy afirmacji wartości. Dlatego symbol może być przyjęty w system rozumianych pojęć dopiero w momencie poznania i akceptacji wartości. Nie może być włączony przez obserwację, może jednak przez identyfikację z grupą być odczuwany intuicyjnie jako znaczący. Ten zakres komunikacji, oparty głównie na pojęciach, a więc tworach abstrakcyjnych, wspomagany jest istotnie edukacją. Uwzględniając sposób myślenia i przeżywania dzieci, włączająca się w sposób myślenia edukacja wprowadza do zakresu ich pojęć znaki ważne poza ich dotychczasowymi obszarami życia. Poznają np. nazwy krajów, miast. Choć z reguły mają jeszcze kłopoty z trafnym dekodowaniem komunikatu, dowiadują się, że są nazwy, których nie można przypisać jednej rzeczy czy sytuacji. Jest więc to swoiste przejście między rozumieniem znaków ikonicznych, łatwiejszych do dekodowania, a przygotowaniem do przyjęcia symbolu. Ważne jest przy tym, by symbole były poznawane z pozytywnym nastawieniem w jednoznacznym obrazie, we w miarę zrozumiałym kontekście. Te elementy kulturowe, będące zarazem komunikatami, w szerszej płaszczyźnie społecznej należą do kodów symbolicznych. Nazywa się je z reguły kodami arbitralnymi. Mają zdefiniowane, ograniczone paradygmaty składające się z elementów znaczonych. Wiązane są z zachowaniami przyjętymi w konwencji. Mają charakter kodów zamkniętych, statycznych. Wszystko, czego wymagają od użytkowników, to ich znajomość. Dlatego bywa, że w określonych grupach społecznych bardziej znane są kody symboliczne dla dużej wspólnoty, np. kraju, państwa, niż znaczenie komunikatów innych grup poza swoją z ograniczonym kodem kulturowym. Współczesnemu człowiekowi znajomość kodów ograniczonych, zarówno prezentacyjnych, jak i rozszerzonych, w tym arbitralnych, jest niezbędna co najmniej z dwóch powodów. Znajomość pierwszych daje mu poczucie bezpieczeństwa, przynależności i jest bazą budowania tożsamości podstawowej. Znajomość drugich jest warunkiem emancypacji społecznej, tworzy świadomość własnego ja w wymiarze osobistym i społecznym. Jeśli zjawisko istnieje jako oczywistość, nie wykazuje zaburzeń ani widocznych zmian, zainteresowanie nim badaczy jest nikłe lub żadne. Jeśli jednak zaczyna się ono różnicować wewnętrznie, rozwijać, skupia na sobie uwagę i badaczy, i osób w nie uwikłanych. Tak przez lata rozwijały się badania nad zjawiskiem komunikacji. Czynnikami tego rozwoju były przede wszystkim znaczące postępy w medycynie, psychologii klinicznej, rozwojowej, a także filozofii człowieka. Osoba ludzka (określenie stosowane w filozofii personalistycznej) stała się najważniejsza w podejmowanych przez te nauki badaniach. Każda z nich, wykorzystując własny dorobek badawczy, poszukuje sposobów pomocy w porozumiewaniu się między ludźmi i tworzy w tym zakresie rozwiązania. Nauki
Winczura_Dzieci o specjalnych potrzebach.indb 12
20.11.2013 09:51
Przedmowa
13
medyczne i specjalistyczne technologie poprawiają zmysły człowieka, bez wątpienia otwierając mu nowe światy przeżyć estetycznych i nadestetycznych. Nowe technologie informatyczne pokonują bariery przestrzeni w komunikowaniu się przedstawicieli różnych kultur, których łączy oczekiwanie otwarcia się świata dla wszystkich ludzi dobrej woli. Kategorie „swoich”, „obcych” zostają w sferze tych kontaktów zanegowane, tworzone wspólnoty mają płaszczyzny wspólnych wartości. Ten nurt rozwoju komunikacji łamie bariery mentalnościowe, osłabia postawy ksenofobiczne nawet tych, którzy wprost z tych technik nie korzystają. Świat mediów i technik informatycznych wykorzystywanych indywidualnie tworzy też nowe możliwości dla tych, którym deficyty zmysłów mocno ograniczały wstęp w szerokie kręgi kulturowe współczesnego świata. Nauki humanistyczne budują sposoby pozawerbalnego kontaktu między osobami i grupami. Burzą lub obniżają bariery między tymi, którzy mają szanse na wiele form komunikacji, a tymi, którym porozumiewanie się przysparza znacznie więcej trudności. prof. zw. dr hab. Krystyna Ferenz
Bibliografia Aronson E. (1987), Człowiek – istota społeczna, PWN, Warszawa. Fiske J. (2008), Wprowadzenie do badań nad komunikowaniem, Astrum, Wrocław.
Winczura_Dzieci o specjalnych potrzebach.indb 13
20.11.2013 09:51